Komunizm (
łac.
communis - wspólny, powszechny) - radykalny,
lewicowy
system
ideologiczny
, wywodzący się z
socjalizmu
, postulujący
uspołecznienie
własności prywatnej
, głównie
środków produkcji
oraz negujący powstawanie istotnych różnic w kondycji ekonomicznej poszczególnych członków społeczeństwa, nawet gdy istotnie różna byłaby wydajność ich wysiłku. Komuniści w ostateczności postulowali zbudowanie
egalitarnego
społeczeństwa zbudowanego na zasadzie "od każdego według jego zdolności, każdemu według potrzeb", a także zbudowanie
państwa
bez aparatu przymusu, które miałoby z czasem zanikać wraz z podziałami klasowymi[1].
Komunizm oparty był na idei
walki klas
, mającej doprowadzić do osiągnięcia
sprawiedliwości społecznej
poprzez stworzenie
społeczeństwa
pozbawionego wewnętrznych podziałów
ekonomicznych
(
bezklasowego
) i
etnicznych
(
bezpaństwowego
), w którym wszystkie
środki produkcji
znajdą się w posiadaniu wspólnot. Ważnymi elementami ideologii komunizmu było promowanie
internacjonalizmu
i
ateizmu
, ponieważ komuniści uważali, że wszyscy ludzie są równi bez względu na
narodowość
,
rasę
czy
religię
, a podziały te uważają za szkodliwe i prowadzące do konfliktów.
Komuniści jako sposób osiągnięcia swych celów
równości
i
sprawiedliwości
wskazywali na
rewolucję
oraz "obalenie przemocą całego dotychczasowego ustroju społecznego"[2], a także wprowadzenie opartego na tej ideologii systemu rządów, do czasu osiągnięcia stadium komunizmu miał trwać przejściowy ustrój określany mianem
dyktatury proletariatu
. Komunizm miałby doprowadzić do zjednoczenia świata oraz likwidacji
biedy
i ubóstwa.
Według oficjalnej, komunistycznej propagandy, komunizm miał być najwyższym stadium systemu
socjalistycznego
, jednak nigdy nie został w pełni zrealizowany. W języku potocznym komunizm to ustrój społeczny w państwach rządzonych przez
partie powołujące się na idee komunizmu
. W
tych krajach
funkcjonowała nazwa
realny socjalizm
, wprowadzona w
latach 70. XX wieku
w
ZSRR
.
Ideologia
System poglądów głoszący program całkowitego zniesienia ucisku i
wyzysku
społecznego, postulujący powszechność,
równość
i
sprawiedliwość
społeczną oraz zbudowanie społeczeństwa bezklasowego opartego na społecznej kontroli
gospodarki
, społecznej własności środków produkcji i sprawiedliwym podziale dóbr. Były to przesłanki realizacji zasad
równości
we wszystkich dziedzinach życia społecznego.
Można zauważyć pewne analogie między ideami komunizmu a filozofią
Platona
. Idee równości i wspólnoty zyskały na znaczeniu w okresie
rewolucji francuskiej
1789
-
1799
. Idee te były następnie rozwijane przez utopijnych socjalistów, jak
Henri de Saint-Simon
i
Charles Fourier
. Duży wpływ na rozwój ideologii komunistycznej miał wzrost uprzemysłowienia i przemiany społeczne z tym związane. Odrębnego znaczenia nabrały one w
ideologii marksistowskiej
.
Twórców koncepcji komunistycznych można podzielić na dwa nurty:
W
XX wieku
ideologia komunizmu, a dokładniej
marksizmu
, została przez
Włodzimierza Lenina
połączona z
autorytaryzmem
i
gospodarką centralnie planowaną
, a w efekcie powstał ustrój określany jako
bolszewizm
, później określany jako
marksizm-leninizm
. Ten zaś stał się ideologiczną podstawą państwa i
partii bolszewickiej
. Istniały również inne nurty komunizmu, np.
luksemburgizm
, który krytykował
autorytaryzm
Lenina i niedemokratyczny charakter władzy bolszewików.
Po śmierci Lenina ruch komunistyczny uległ rozłamowi, w wyniku którego powstał
stalinizm
po dojściu do władzy w
ZSRR
Józefa Stalina
, którego cechował masowy terror połączony z nieograniczoną władzą Stalina; tak zrodził się
totalitaryzm
radziecki, opozycją wobec którego był
trockizm
.
Stalinizm
został zmodyfikowany przez
Mao Zedonga
(
maoizm
) i stał się oficjalną ideologią komunistycznych
Chin
.
Obecnie na
maoizmie
bazują ruchy komunistyczne krajów
trzeciego świata
[3].
Historia
Rozłam radziecko-chiński
kraje proradzieckie
kraje prochińskie
kraje neutralne
Ruch komunistyczny oddzielił się od ruchu socjalistycznego na przełomie XIX i XX wieku, uważając dotychczasowe metody działania za nieskuteczne, a liderów partii
socjalistycznych
- za niejednokrotnie zdradzających swoje deklarowane ideały. Komuniści stawiali szczególny nacisk na międzynarodową współpracę
proletariatu
jako organizację walki z
kapitalizmem
i
imperializmem
który określali jako najwyższe stadium systemu
kapitalistycznego
i największe zagrożenie dla ruchu robotniczego.
Pierwszą międzynarodową organizacją skupiającą ludzi o poglądach komunistycznych i
radykalnie lewicowych
była
I Międzynarodówka
powstała w 1864 roku jednak z powodu konfliktów między
marksistami
a
anarchistami
została rozwiązana w 1876 roku a na jej miejsce została założona przez
marksistów
w 1889 roku
II Międzynarodówka
która po zakończeniu I wojny światowej podzieliła się na dwa nurty:
Późniejszą formą organizacyjną były
partie komunistyczne
, których celem było zdobycie
władzy
drogą
rewolucyjną
. Odrzucały one tradycyjne parlamentarne metody działania, uważając je za nieskuteczne (komuniści argumentowali, iż w ramach systemu
kapitalistycznego
nie można przeprowadzić trwałych prospołecznych zmian). Komuniści zrzeszyli się w
III Międzynarodówce
, która przejęła zasady organizacji bolszewików.
W
1917
po
rewolucji październikowej
powstało pierwsze na świecie państwo oficjalnie uznawane za "socjalistyczne" -
ZSRR
.
ZSRR
(Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich
1922
-
1991
) - pierwsze państwo dążące do komunizmu, podporządkowywało sobie po
II wojnie światowej
partie komunistyczne w innych krajach i wiele z nich, niezależnie od woli swych członków, stawało się elementem polityki zagranicznej ZSRR (RWPG -
Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej
,
Układ Warszawski
).
W 1939 roku
Mongolię
zaatakowały z terytorium Mandżurii wojska japońskie. W ciągu kilku miesięcy połączone siły radziecko-mongolskie pod dowództwem
Gieorgija Żukowa
pokonały Japończyków. W 1945
ZSRR
narzucił Chinom traktat, w którym Chiny zobowiązały się przeprowadzić referendum niepodległościowe w celu ostatecznego uregulowania kwestii Mongolii Zewnętrznej. W referendum, które odbyło się we wrześniu 1945 większość mieszkańców odrzuciła projekt autonomii w ramach Chin i opowiedziała się za pełną niepodległością
Mongolskiej Republiki Ludowej
.
Kolejnym państwem dążącym do komunizmu była utworzona po rewolucji w Chinach w 1949 roku
Chińska Republika Ludowa
.
Po
wojnie koreańskiej
po między komunistami z Północy a władzami Południa, wspieranymi przez USA, Korea podzieliła się na dwa państwa
Koreę Północną
rządzoną przez komunistów i
Koreę Południową
.
Na Kubie w 1959 roku po obaleniu proamerykańskiego reżimu rządu
Fulgencio Batisty
władzę przejęli komuniści z
Fidelem Castro
na czele. Głównym bohaterem rewolucji kubańskiej był
Ernesto Che Guevara
który po zwycięskiej rewolucji na Kubie kontynuował walkę z
kapitalizmem
w innych krajach
Afryki
i
Ameryki Łacińskiej
, jednak rewolucja powiodła się jedynie w
Angoli
, a w roku 1968 podczas nieudanej rewolucji w
Boliwii
Guevara został namierzony przez agentów
CIA
i zabity 9 października 1968.
Przejęcie władzy przez komunistów miało także miejsce w
Wietnamie
, w wyniku wojny pomiędzy władzami komunistycznymi z Północy i proamerykańkimi z Południa. Wojna w Wietnamie spowodowała w
Laosie
przejęcie władzy przez komunistów.
W
Kambodży
władze przejęli
Czerwoni Khmerzy
, dowodzeni przez
Pol Pota
, jednak wprowadzili oni reżim, który pochłoną ponad 2 miliony ofiar i wywołali konflikt z komunistycznym Wietnamem, który skończył się obaleniem rządów Czerwonych Khmerów przez wietnamski
Vietcong
.
Godło ZSRR
– celem komunistów było wprowadzenie komunizmu na całym świecie
W partiach komunistycznych kładziono duży nacisk na bezwzględną dyscyplinę wobec celów formułowanych przez elitarnych i kadrowych przywódców. W partiach - zależnie od kraju - dopuszczano w różnym stopniu wewnątrzpartyjną dyskusję, jednak zabroniona była krytyka partii na zewnątrz. Po dojściu do władzy, partia komunistyczna stawała się jednolita z aparatem państwowym. Na ogół szybko zatracała swoją ideowość i stawała się często tylko środkiem do podniesienia statusu społecznego osób z kręgu partii. Proces taki miał miejsce po dojściu do władzy
Józefa Stalina
, gdy radziecka partia komunistyczna uległa zupełnej ideowej degeneracji, całkowicie zlikwidowana została demokracja wewnątrzpartyjna, a obywatele kraju poddani terrorowi. Zastosowany tam autorytarny model sprawowania władzy, został również przeniesiony do Międzynarodówki, z fatalnymi skutkami. Z tego powodu w 1938 roku została utworzona przez
Lwa Trockiego
IV Międzynarodówka
której celem była walka z
kapitalizmem
, jak i ze
stalinizmem
i
faszyzmem
.
Komunizm był głównym celem rewolucji proletariackiej, której rezultatem miało być
państwo
bez aparatu przymusu, bez alienacji pracy, zbudowane na zasadzie "od każdego według jego zdolności, każdemu według potrzeb" oraz pełna równość społeczna w rzeczywistości komunizm nigdy nie został w pełni zrealizowany więc rozumieniu potocznym komunizmu nigdy nie było. Kierownictwo partii w niektórych krajach jako odpowiedź na
kontrrewolucje
, opór społeczny, represje oraz prześladowania przed
rewolucją
doprowadziło do wprowadzenia trwałych lub przejściowych rządów terroru, a w niektórych przypadkach do ludobójstwa, szczególnie w odniesieniu do przeciwników politycznych (
prawicy
) i wyższych warstw społecznych (
burżuazji
). Oficjalnie w państwach tych panowała "
dyktatura proletariatu
", a celem polityki partii rządzących było wprowadzenie pełnej współwłasności środków produkcji i tym samym pełna wolność od
wyzysku
.
Ofiary w państwach rządzonych przez partie komunistyczne
Lista krajów, w których
partie komunistyczne
sprawowały władzę, wraz z krótką statystyką śmiertelnych ofiar terroru i głodu (według
Czarnej księgi komunizmu
[4]):
-
Rosja
i
ZSRR
1917
-
1991
, 20 mln ofiar śmiertelnych (w tym zależnie od źródeł ok. 4-10 mln na
Ukrainie
, głównie na skutek klęsk
głodu
, wywołanych intensywną
kolektywizacją
- m.in.
wielki głód na Ukrainie
)[5]
-
Mongolia
1924
-
1990
, nieznana liczba ofiar
-
Europa Środkowa
i
Europa Wschodnia
- 1 milion ofiar[5], w następujących krajach:
-
Korea Północna
, od
1948
do dziś, 2 miliony ofiar[5]
-
Chiny
od
1949
(z wyjątkiem
Tajwanu
) do dziś, od 60 do 65 mln ofiar[5]
-
Wietnam
od
1945
(
Południowy
od
1976
) do dziś, 1 milion ofiar[5]
-
Kuba
od
1959
do dziś
-
Kambodża
od
1975
do
1978
/
79
, od 1 mln do 2 mln ofiar[5]
-
Laos
od
1975
do dziś
-
Afganistan
od
1975
do
1991
, 1,5 miliona ofiar[5]
- Różne państwa w
Afryce
- w różnych okresach, ok. 1,7 miliona ofiar[5] oraz terroru (np. "czerwony terror"
Mengystu Hajle Marjam
)
Liczoną w powyższy sposób całkowitą ilość ofiar komunizmu można by oszacować na 100 milionów[5] ludzi.
Obrońcy komunizmu podkreślają fakt iż większość ofiar to ofiary
totalitaryzmu
(który według nich był wypaczeniem ideologii i równości w niej głoszonej) stalinowskiego ZSRR (20 mln) i komunistycznych Chin (60-65 mln), które przed
rewolucją
były krajami zacofanymi gdzie także panowała bieda, analfabetyzm i ludzie umierali z głodu.
Aleksander Sołżenicyn
w książce
Archipelag GUŁag
szacuje, że w samych obozach pracy (
Gułagach
) w
ZSRR
uśmiercono od początku rewolucji do roku 1956 ok. 60 milionów ludzi. Jeszcze inne są szacunki historyka Roberta Conquesta, który w książce Wielki Terror, podaje liczbę 42 milionów ludzi, którzy zginęli bezpośrednio w obozach oraz trudna do oszacowania (od 10 do nawet 30 milionów) liczba ludzi, którzy nie zmarli w samych obozach lecz w trakcie transportu, oraz na skutek chorób i wycieńczenia już po wypuszczeniu z obozów. Taka rozbieżność liczb ofiar komunizmu według środowisk
lewicowych
a w szczególności komunistycznych jest tylko dowodem na to że liczby te są całkowicie zmyślone i według nich nie mają nic wspólnego z rzeczywistością[].
Jeszcze krytyczniej o książce
Czarna księga komunizmu
wypowiadały się środowiska radykalnie lewicowe i komunistyczne, zarzucając jej otwarte fałszowanie historii a nawet całkowite zakłamanie w doraźnych celach politycznych, sztuczne spłycanie wydarzeń oraz zestawianie ze sobą
narodowego socjalizmu
i komunizmu oraz zrównanie
stalinizmu
z komunizmem.
Część historyków zarzucała Courtoisowi autorowi książki nie tylko zawyżenie statystyk ofiar komunizmu, ale i równoległe zaniżenie liczby ofiar narodowego socjalizm przez co wielu zarzucało mu poglądy
neofaszystowskie
[6].
Praktyka
Ustrój
komunistyczny - jako ustrój bezklasowy, uwolniony od instytucji państwa, najwyższe stadium rozwoju społeczeństwa
socjalistycznego
- nigdzie nie został zrealizowany. Był natomiast uznawany za cel, do którego miały dążyć społeczeństwa socjalistyczne.
W praktyce państw rządzonych przez partie komunistyczne i robotnicze występował (i w niektórych krajach nadal trwa) ustrój nazywany od lat 70. XX wieku, stworzonym w ZSRR propagandowym określeniem
realnym socjalizmem
(który zastąpił wcześniej stosowane określenie
dyktatura proletariatu
).
Ustrój realnego socjalizmu ukształtował się wyłącznie w państwach, w których partie komunistyczne zdobyły władzę. Charakteryzował się dominacją partii we wszystkich sferach życia publicznego, które zawładnęły ustawodawstwem, prawem, a nawet życiem prywatnym obywateli; sprawowały monopol w zakresie ideologii i upaństwowionej gospodarki.
Rządy partii komunistycznych lub robotniczych zgodnie z postulatami
Marksa
realizowano metodami przymusu. Wobec sprzeciwu różnych grup społecznych stosowano
terror
o różnej dynamice i stopniu nasilenia, przy równoczesnym odcięciu kontaktów i swobody wymiany ze światem zewnętrznym. Ustrój komunistyczny (określany także jako ustrój tzw.
realnego socjalizmu
), zarówno w fazie rozwoju oraz apogeum funkcjonowania, charakteryzowały:
- Ogromna produkcja w wybranych przez państwo dziedzinach
gospodarki
(częściowo wymuszonych przez sytuację międzynarodową), przy jednoczesnym niedoborze większości innych towarów (konsekwencja
centralnego planowania
gospodarczego)
- Mobilizacja ludności metodami przymusu politycznego i policyjnego do osiągania celów polityczno-gospodarczych, m.in.
kolektywizacja
,
industrializacja
(ZSRR),
wielki skok naprzód
,
rewolucja kulturalna
(Chiny)
- Masowe przemiany społeczne (uprzywilejowanie niektórych grup społecznych - np. chłopi, robotnicy, zwolennicy ustroju, kosztem reszty społeczeństwa np. poprzez wywłaszczenia, mordy czy dyskryminację (działania łamiące prawo tłumaczone były zasadą tzw.
dyktatury proletariatu
); niszczenie norm społecznych,
tradycji
i
religii
, narzucanie kierunków w
sztuce
np.
socrealizm
-
Ateizacja
, realizowana w sposób zinstytucjonalizowany, np.
Związek Wojujących Bezbożników
(ZSRR)
- Cykliczne usuwanie rzeczywistych lub domniemanych przeciwników komunizmu (np. wróg klasowy,
wróg ludu
,
kułak
itp.), poprzez
czystki
, wymierzone we własne struktury władzy komunistycznej (m. in. organizowano
procesy pokazowe
), oraz inne formy represji (m. in. wykorzystanie
psychiatrii
do represji politycznych, np.
psychiatria represyjna w ZSRR
), czy system obozów pracy przymusowej np.
Gułag
(podporządkowany także celom ekonomicznym)
- Zmiana sposobu życia związana z planami społecznymi i ekonomicznymi władz - np. uprzemysławianie, zasiedlanie miast przez ludność wiejską, wdrażanie
pseudonaukowych
teorii i poglądów np.
łysenkizm
-
Kult
przywódców państwowych, zgodnie z tzw.
kultem jednostki
, realizowany pośrednio poprzez promocję grup i kreowanie pożądanych postaw społecznych (np.
stachanowiec
,
przodownik pracy
,
pionier
, itp.)
- Blokada informacyjna społeczeństwa, realizowana głównie poprzez
cenzurę
,
indoktrynację
ideologiczną
,
propagandę
- w szczególności zawłaszczającą sferę języka publicznego poprzez tzw.
nowomowę
Te cechy rozwoju decydowały o poparciu realnego socjalizmu przez niektóre grupy społeczne, które odnosiły korzyści ze zmian, i na nie powoływały się aprobujące komunizm środowiska poza granicami krajów komunistycznych.
Rządy partii określanych jako komunistyczne były jedną z przyczyn zacofania gospodarczego wielu państw świata. Po wyczerpaniu łatwo dostępnych zasobów i wskutek narastania zjawisk biernego oporu oraz
korupcji
, nastąpiła faza utraty atrakcyjności ideologicznej i praktycznej. Pojawiły się zorganizowane ruchy emancypacyjne (
"Solidarność"
).
Gospodarka przeżywała coraz poważniejsze trudności, opierając się w znacznym stopniu na zagranicznych pożyczkach. Było to przyczyną znalezienia się ustroju realnego socjalizmu w fazie stagnacji i przewlekłego kryzysu, a w konsekwencji upadku w latach
1989
-
1992
w większości państw. Konsekwencją było znaczące zapóźnienie gospodarcze i społeczne oraz spore
zadłużenie
(w
PRL
wyniosło ono prawie 50
mld
USD
w
1990
roku).
Po upadku realnego socjalizmu w początkach
lat 90. XX wieku
, część ugrupowań komunistycznych
przekształciła się
w ruchy lub partie o charakterze
socjaldemokratycznym
.
Komunizm dziś
kraje, w których także obecnie władzę nieprzerwanie sprawują partie komunistyczne
Obecnie istniejące partie komunistyczne na ogół jednoznacznie odrzucają radziecki (stalinowski) system sprawowania władzy (oprócz
Komunistycznej Partii Federacji Rosyjskiej
), i głosząc powrót do
marksizmu
, nawołują do zwiększenia demokracji (większego udziału obywateli w życiu państwa - tzw. Rady Robotnicze) i swobód społecznych. Jednocześnie chwalą niektóre z praktyk
realnego socjalizmu
- powszechność zatrudnienia, wysokie świadczenia socjalne dla obywateli, brak rażących nierówności społecznych. W Polsce
partia komunistyczna
ma znikome znaczenie, jednak na zachodzie Europy rola partii i organizacji komunistycznych jest większa - w
Hiszpanii
,
Grecji
,
Francji
i
Portugalii
komuniści są obecni w parlamencie, do niedawna było tak również we
Włoszech
.
Obecnie istnieje pięć państw, w których władzę sprawują partie odwołujące się do idei realnego socjalizmu i/lub komunizmu; są to
Korea Północna
,
Kuba
,
Wietnam
,
Laos
oraz
kontynentalne Chiny
. W
Chinach
po śmierci
Mao Zedonga
zaczęły być wprowadzane
kapitalistyczne
reformy przy zachowaniu monopolu władzy partii komunistycznej oraz strony ideologicznej. Podobnie sytuacja wygląda w dzisiejszym Wietnamie i Laosie w których władze sprawują nadal partie komunistyczne mimo to ciągle są tam wprowadzane kapitalistyczne reformy.
Komuniści stanowią także większość w rządach
Nepalu
,
Boliwii
i
Wenezueli
.
Sytuacja prawna w Polsce
Głoszenie poglądów politycznych odwołujących się do metod
stalinizmu
i
realnego socjalizmu
w
Polsce
jest zakazane z mocy prawa, regulują to:
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (
Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483
):
Art. 13. |
Zakazane jest istnienie
partii politycznych
i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do
totalitarnych
metod i praktyk działania
nazizmu
,
faszyzmu
i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza
nienawiść rasową
i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa. |
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (
Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553
, z późn. zm.):
Art. 256. |
Kto publicznie propaguje faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawołuje do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. |
Art. 257. |
Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowościowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. |
Organizacje typu
Komunistyczna Partia Polski
mogą jednak legalnie działać, gdyż w swoim programie nie odwołują się one do wskazanych w konstytucji totalitarnych praktyk, wodzowskiego modelu państwa, terroru itp., ale jedynie do haseł uspołecznienia środków produkcji, kontroli robotniczej itp., które same w sobie nie zawierają treści propagującej totalitaryzm.
Zobacz też
Przypisy
- ↑
Włodzimierz Iljicz Lenin - "Państwo A Rewolucja"
- ↑ Karol Marks, Fryderyk Engels - Manifest Partii Komunistycznej
- ↑
O “Trzecim Świecie” « Trzeci Świat – dziennik trzecioświatowego maoizmu
- ↑ Ustęp podaje liczbę ofiar związanych bezpośrednio z celowymi działaniami władz określonych jako władze komunistyczne, Rozróżnienie komunizmu jako ideologii od komunizmu jako zjawiska społecznego zob. dyskusja tego artykułu, rozdział "Liczba ofiar".
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 5,8 Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Margolin, Karel Bartosek: Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania. Warszawa: Wydawnictwo Prószyński i S-ka, 1999, ss. 25, 26. .
- ↑
Ulrich Ruppert: Manipulacje "Czarnej księgi zbrodni komunizmu" | Władza Rad | Proletariusze wszystkich krajów - łączcie się!
Bibliografia
- Margolin J., Courtois S., Paczkowski A., Werth N., Panne J., Bartosek K. Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Prószyński i S-ka, Maj 2001,
-
Artykuł Jacka Bartyzela o komunizmie z "Encyklopedii Białych Plam"
- Karol Marks, Fryderyk Engels - Manifest Partii Komunistycznej, Londyn 1848