| Piotr Aleksiejewicz Kropotkin |
|
| Urodzony | 9 grudnia 1842
Moskwa |
| Zmarł | 8 lutego 1921
Dmitrowo |
| |
| |
Piotr Aleksiejewicz Kropotkin,
ros.
Пётр Алексеевич Кропоткин (ur.
9 grudnia
1842
w
Moskwie
, zm.
8 lutego
1921
roku w
Dmitrowie
) – rosyjski uczony i rewolucjonista, z racji arystokratycznego pochodzenia i znaczenia dla ruchu
anarchistycznego
przełomu wieków zwany anarchistycznym księciem.
Życiorys
Piotr Kropotkin urodził się w książęcej rodzinie. Jego ojciec, związany z dworem
carskim
i będący generałem w carskiej armii, wiązał duże nadzieje z karierą wojskową syna. Piotr został oddany do elitarnego Korpusu Paziów w
Petersburgu
, w którym miano przygotować go do pełnienia najwyższych państwowych stanowisk. Piotr szybko jednak odnalazł się bardziej w samodzielnych studiach przedmiotów ścisłych. Pragnął rozpocząć studia uniwersyteckie, jego ojciec był temu jednak zdecydowanie przeciwny. Ostatecznie po skończeniu szkoły - zamiast w gwardii - zaczął pracę na posterunku w
Irkucku
.
W ciągu pięciu lat spędzonych na
Syberii
coraz bardziej oddalił się od roli wojskowego. Jednym z bezpośrednich bodźców ku ostatecznemu zerwaniu z tą rolą było krwawe stłumienie powstania polskich zesłańców, którzy chcieli przedostać się do
Chin
w
1866
roku (
Powstanie zabajkalskie
). Przede wszystkim Kropotkin coraz bardziej oddawał się badaniom geograficznym i biologicznym. Odbył szereg wypraw - np. spłynął
Amurem
z tratwą mającą dowieźć żywność dla północnych kolonii rosyjskich, objął dowództwo nad karawaną handlową do
Mandżurii
. Dotarł do najodleglejszych syberyjskich zakątków. Owoce czynionych przy tych okazji badań szybko przyniosły mu sławę w świecie geograficznym.
Po powrocie do Petersburga w
1867
roku został sekretarzem Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. W ciągu następnych lat oddał się całkowicie badaniom geograficznym, uczestniczył m.in. w wyprawie
glacjologicznej
w
Finlandii
. Kiedy w
1871
umarł jego ojciec, mający ogromny wpływ na życie Piotra, ten zrezygnował z kariery naukowej i zaangażował się w ruch rewolucyjny, który już od czasu pobytu na Syberii coraz silniej go pociągał.
W
1872
roku wyjechał do
Szwajcarii
, gdzie jego poglądy polityczne uległy krystalizacji. Po powrocie zaangażował się w petersburski ruch, nazywany wówczas w Rosji
ruchem nihilistycznym
. Nihiliści spotykali się w kółkach, dyskutując zarówno o polityce, społeczeństwie, jak i o literaturze, badaniach naukowych, organizowali wykłady i korepetycje. W
1874
roku Piotr został aresztowany i osadzony w
Twierdzy Pietropawłowskiej
w celi izolacyjnej. Po dwóch latach udało mu się jednak zbiec i wyjechać do
Anglii
. W ciągu najbliższych lat podróżował po Europie, nawiązując wiele kontaktów i współpracując z takimi organizacjami jak
Międzynarodówka
i
Federacja Jurajska
. W międzyczasie rozpoczął wydawanie pisma La Revolte, które z czasem stało się najbardziej znanym tytułem anarchistycznym.
W
1883
roku podczas pobytu we
Francji
- mimo międzynarodowych protestów - Kropotkin został uwięziony. Po zwolnieniu - w
1886
roku przeniósł się do Anglii, gdzie - mimo licznych chorób, nabytych w ciągu pobytu w więzieniu - prowadził działalność naukową i rewolucyjną. W tym czasie napisał większość ze swoich książek poświęconych tematyce społecznej.
Od
1901
roku coraz bardziej angażował się w sprawy rosyjskie, m.in. współtworzył pismo Chleb i wola.
W
1914
roku Kropotkin poparł
I wojnę światową
i wezwał wszystkie kraje do ruszenia przeciwko Niemcom. Dla wielu osób, dla których Kropotkin stanowił do tamtej pory intelektualny i moralny autorytet, taka postawa wywołała szok. Spotkała się z powszechną krytyką jego przyjaciół i spowodowała odwrócenie się od Kropotkina wielu współpracowników.
W
1917
roku Kropotkin wrócił do Rosji. Początkowo zyskał atencję i poważanie ze strony nowych władz, jednak po ostatecznym dojściu do władzy
bolszewików
odsunął się w cień, tym bardziej, że jego zdrowie było już znacznie nadwątlone. W tym czasie otrzymał jeszcze parę propozycji pracy ze strony zachodnioeuropejskich uniwersytetów, zdrowie nie pozwoliło mu jednak przyjąć żadnej z nich.
Kropotkin umarł w
1921
roku. Bliscy zmarłego odmówili przyjęcia ofiarowanego przez
Lenina
pogrzebu na koszt państwa i pochówku w murze
kremlowskim
. W wyniku protestów bolszewicy wypuścili na czas pogrzebu więzionych anarchistów. Pogrzeb zgromadził 100 tysięcy osób, stał się też po części demonstracją polityczną. Jego uczestnicy nieśli m.in. transparenty Anarchiści proszą o zwolnienie z kazamatów socjalizmu. Wielu badaczy wskazywało, że była to ostatnia w historii
Związku Radzieckiego
duża demonstracja.
Poglądy naukowe i społeczne
W świecie naukowym Kropotkin znany jest przede wszystkim jako
geograf
. W czasie pobytu na Syberii brał udział w szeregu wypraw, podczas których prowadził badania i sporządzał mapy. Jako pierwszy odkrył na Dalekim Wschodzie ślady zlodowaceń, był też jednym z pierwszych propagatorów istnienia
epoki lodowcowej
. W
1873
roku opublikował pracę, w której dowodził, że ówczesne mapy
Azji
mylnie oznaczają formacje fizyczne Syberii, skierowane raczej w kierunku południowy zachód - północny wschód niż północ-południe czy wschód-zachód.
W trakcie wypraw Kropotkin badał także florę i faunę wschodniej Syberii. Obserwacje, które wtedy poczynił, doprowadziły go do sformułowania szeregu myśli, najpełniej wyrażonych w wydanym w
1902
roku dziele Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju społeczeństw. Kropotkin uważał się za bezpośredniego kontynuatora myśli
Karola Darwina
, jego poglądy
ewolucyjne
były jednak odmienne od poglądów większości ówczesnych darwinistów (a zwłaszcza
Thomasa Malthusa
). Kropotkin uważał, że zachowania altruistyczne występują w przyrodzie równie często, co zachowania egoistyczne (tzw. prawo dżungli). Altruizmu tego nie wyprowadzał jako
idealistycznej
wartości, lecz z czysto logicznej optymalizacji zysków i strat (patrz niżej: iterowany dylemat więźnia).
W swych książkach (zarówno w Pomocy wzajemnej... jak i Etyce), wskazywał wiele przykładów współpracy zaobserwowanych podczas syberyjskich wypraw, i to zarówno współpracy wewnątrzgatunkowej, jak i między gatunkami. Poglądy przyrodnicze wiązał silnie z poglądami społecznymi - wykazywał, że również w ludzkich społecznościach zachowania altruistyczne odgrywają ważniejszą rolę niż się to zwykle przyjmuje. Jego sztandarowym przykładem były tu
gildie
w
średniowiecznych
miastach. Uważał, że aparat
państwa
tłumi te zachowania, i że ludzie najpełniej będą się realizować w społeczeństwie bezpaństwowym. Poglądy te określał mianem anarchizmu naukowego, streścił je też w znanym aforyzmie: Anarchia matką porządku.
Swoje wizje na temat możliwości przekształcenia obecnego społeczeństwa w społeczeństwo rządzone prawami
anarchizmu komunistycznego
wyraził najpełniej w książce Zdobycie chleba. Krytyce poddał praktycznie wszystkie istniejące teorie społeczne, a w szczególnosci kapitalizm, socjalizm utopijny i marksizm naukowy w wydaniu K. Marksa. Swoją koncepcję społeczną oparł na tzw. komunizmie pierwotnym, w którym środki produkcji rozdzielane są nie przez jakkolwiek pojęty aparat państwowy (którego de facto nie ma), lecz przez samo społeczeństwo. "Każdemu wedle potrzeb już od pierwszego dnia rewolucji" - to jego wielokrotnie powtarzane hasło. Człowiek miał więc stać się nie tylko właścicielem środków produkcji (jak postulował K. Marks), lecz również wszelkich dóbr. Można to przyrównać do totalnego uspołecznienia wszystkiego. Własność prywatna istniałaby tylko w tym sensie, że ktoś używa danych przedmiotów w określonym czasie, jednak de facto należą one do całej ludzkości. Społeczność zorganizowana samorzutnie w "komuny" sama przydziela sobie obowiązki w pracy i cele produkcyjne. Nie ma zarządów, partii, czy jakikolwiek przedstawicielstw, tak jak w koncepcjach społecznych M. Bakunina czy P. J. Proudhon, ponieważ są one zbędne. Wszystkie decyzje podejmowane są kolektywnie na szczeblu lokalnym.
Ta dość kontrowersyjna teoria społeczna, ze względu na swój utopijny charakter nie zyskała większego grona zwolenników, nawet w samym ruchu anarchistycznym. P. Kropotkin stworzył wizję idealnego świata, w którym żyje idealny człowiek, świadomy swoich celów, wad i zalet, stale pracujący nad samodoskonaleniem, człowiek z natury dobry. Świadom zarzutów stawianych swojej teorii, starał się udowodnić jej sensowność w dość oryginalny sposób. W napisanych przez siebie książkach "Etyka", "Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju" poddał krytyce wszystkie systemy etyczne ukazujące człowieka jako jednostkę egoistyczną, na piedestale zaś postawił wybitnie społeczne cechy człowieka. Człowiek z natury jest dobry i altruistyczny, jedynie państwo ze swym aparatem przymusu uniemożliwia mu rozwój i kształtowanie pozytywnych cech charakteru. Zniesienie państwa i powrót do społeczności lokalnych jest jego zdaniem panaceum na wszelkie bolączki społeczne.
Kropotkin pod względem metodologicznym był empirystą, krytykował wszelkie formy mistycyzmu i irracjonalizmu. Jako materialista odrzucał też wszelkie nauki pozbawione możliwości weryfikacji (w tym również filozofię abstrakcyjną). Przeciwnik Heglizmu i dialektyki w jakimkolwiek wydaniu.
Z dokonań na polu naukowym, warto jeszcze wymienić spory udział Kropotkina w przygotowaniu
Encyclopaedia Britannica
na początku
XX wieku
.
Wpływ i znaczenie
Kropotkin wywarł przede wszystkim ogromny wpływ na późniejszy ruch anarchistyczny, m.in. na takich myślicieli jak
Errico Malatesta
czy
Élisée Reclus
. Stawia się go w jednym rzędzie z
Michałem Bakuninem
i
Pierre Proudhonem
jako jednego z ojców nowożytnego anarchizmu. Bez wątpienia był dla ruchów anarchistycznych i socjalistycznych przełomu XIX i XXw ogromnym autorytetem moralnym (świadczy choćby o tym fakt wspomnianej demonstracji na pogrzebie Kropotkina). Sam jednak nie zbudował jakiegokolwiek ruchu anarchistycznego/socjalistycznego. Byl "dobrym duchem" szeroko pojętego ruchu wolnościowego tamtych lat i jednocześnie ostatnim wielkim teoretykiem anarchizmu. Umarł podziwiany i lubiany, nawet przez swoich oponentów, w momencie zwycięstwa rosyjskiego totalitaryzmu, który tak naprawdę był całkowitym zaprzeczeniem tego w co wierzył i o co walczył przez całe życie.
Jego pozageograficzne badania naukowe przez długi czas były niedoceniane. Wielokrotnie przytacza się je jednak dzisiaj - przy okazji np.
teorii gier
, a także teorii ewolucyjnych, chociaż niemal wszyscy
biologowie
zgadzają się, że optymistyczne poglądy Kropotkina związane były z terenami, na których prowadził badania. Surowy klimat Syberii skłania bardziej do zachowań altruistycznych, wymaganych przy zmaganiach z niesprzyjającymi życiu warunkami, zupełnie inna sytuacja panuje zaś np. w klimacie tropikalnym, w którym energia osobników pożytkowana jest bardziej na walkę z innymi uczestnikami
ekosystemu
niż z przeciwnościami klimatu. Kropotkin nie wziął tego pod uwagę, aczkolwiek wielokrotnie podkreślał, że nie neguje znaczenia zachowań egoistycznych dla ewolucji.
W teorii gier nazwisko Kropotkina przytaczane jest przy tzw.
iterowanym dylemacie więźniów
.
Dylemat więźnia
brzmi mniej więcej tak: dwie osoby popełniły zbrodnię i siedzą w więzieniu, ale sąd dysponuje dowodami wystarczającymi do skazania ich jedynie za jakieś słabsze przestępstwo. Za złożenie zeznań przeciw drugiemu więźniowi, więzień ma szansę zostać zwolniony. Więźniowie nie mogą się komunikować. Jeśli obaj na siebie nadadzą - obaj otrzymają każdy 5 lat odsiadki, jeśli obaj nie będą zeznawać - każdy odsiadkę oraz 1 rok ekstra, jeżeli zezna tylko jeden - zostanie wypuszczony z więzienia, a jego kolega otrzyma 10 lat. W tym przypadku najlepszą strategią jest zeznawanie. Można jednak rozważyć sytuację, w której więźniowie byliby stawiani przed takimi wyborami raz za razem i wiedzieliby o decyzjach podjętych przez partnerów ostatnim razem. W tym przypadku efektywną strategią jest strategia
wet za wet
, a najlepszą sytuacją: współpraca obu więźniów. Te rozważania (znane z prac Roberta Axelroda) mają swoje zastosowanie w teorii ewolucji (wspomina o tym np.
Richard Dawkins
w książce Samolubny gen). Współgrają one z poglądami ewolucyjnymi Kropotkina.
Życiorys Kropotkina, a zwłaszcza jego autobiografia pt. Wspomnienia rewolucjonisty wywarły duże wrażenie na wielu twórcach. Jako ulubioną lekturę przytaczali je m.in.
Franz Kafka
i
Edward Stachura
.
Wydania w języku polskim
- Do młodzieży – Warszawa 1883 (b.w.)
- Do młodzieży – Londyn 1887 (wyd. Biblioteka Anarchistyczna)
- Do młodzieży – Londyn 1903 (b.w.)
- Do młodzieży – Kraków 1903 (wyd. Wydawnictwo PPS „Proletariat”)
- Wspomnienia rewolucyonisty – Lwów 1903 (wyd. nakładem tłumacza – M. Sarneckiej)
- Zdobycie chleba – Lwów 1904 (wyd. Polskie Towarzystwo Nakładowe)
- Wielka Rewolucya Francuska 1789-1793 – Kraków 1914 (wyd. Spółdzielnia Księgarska „Książka”)
- Do młodzieży – Warszawa 1919 (wyd. Wydawnictwo Stowarzyszenia „Książka”)
- Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju – Warszawa 1919 (wyd. Wydawnictwo Stowarzyszenia „Książka”)
- Nauka współczesna i anarchizm – Lwów 1920 (wyd. Instytut Wydawniczy „Postęp”)
- Nasze bogactwa – Warszawa 1921 (wyd. Wydawnictwo Związku Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych)
- Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju – Warszawa 1921 (wyd. Wydawnictwo Stowarzyszenia „Książka”)
- Nauka współczesna i anarchizm – Warszawa 1923 (wyd.??)
- Konieczność rewolucji – USA 1923 (b.w.)
- Wielka Rewolucja Francuska 1789-1793 – Warszawa 1923-24 (wyd. w 2 tomach, Spółdzielnia Księgarska „Książka”)
- Państwo i jego rola historyczna – Warszawa 1924 (wyd. Spółdzielnia Księgarska „Książka”)
- Zdobycie chleba – Kraków 1925 (wyd. nakładem księgarni J. Czerneckiego)
- Wielka Rewolucja Francuska 1789-1793 – Warszawa 1929 (wyd. Spółdzielnia Księgarska „Książka”)
- Etyka spółczesna – Warszawa 1929 (b.w.)
- Etyka spółczesna – Paryż 1930 (b.w.)
- Do młodzieży – Warszawa 1930 (wyd. Spółdzielnia Wydawnicza Młodzieży)
- Spólnictwo a socjalizm wolnościowy – Warszawa 1930 (b.w.)
- Do młodzieży – Warszawa 1936 (b.w.)
- Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju – Łódź-Warszawa 1946 (wyd. Spółdzielnia Wydawnicza „Słowo”)
- Wielka Rewolucja Francuska 1789-1793 – Łódź-Kraków 1948 (wyd. Spółdzielnia Wydawnicza „Słowo”)
- Etyka. Pochodzenie i rozwój moralności – Kraków/Łódź 1949 (wyd.
Czytelnik
, Spółdzielnia Wydawnicza „Słowo”)
- Wspomnienia Rewolucjonisty - Warszawa 1959 (wyd.
Państwowy Instytut Wydawniczy
)
- Zdobycie Chleba – Warszawa 1988 (wyd. Klub Otrycki – reprint wydania z 1925)
- Syndykalizm i anarchizm – Zielona Góra 2004 (wyd. Red Rat)
- Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju (zawiera również: "Państwo i jego rola historyczna", "Etyka anarchistyczna") – Poznań 2006 (wyd. Poznańska Biblioteka Anarchistyczna)
Linki zewnętrzne
