Włodzimierz Lenin (
ros.
Владимир Ленин), właśc. Władimir Iljicz Uljanow (ros. Владимир Ильич Ульянов), (ur.
22 kwietnia
1870
, wg
kalendarza juliańskiego
10 kwietnia
, w
Symbirsku
, zm.
21 stycznia
1924
w Gorkach Leninowskich pod
Moskwą
) – rosyjski polityk, organizator i przywódca
rewolucji październikowej
, a następnie pierwszy przywódca
Rosji Radzieckiej
. Współzałożyciel i lider
partii bolszewickiej
. Teoretyk ideologi
komunizmu
.
Młodość i lata studenckie
Włodzimierz Iljicz Uljanow był pochodzenia rosyjsko-kałmucko-żydowsko-niemiecko-szwedzkiego. Ojciec Lenina – Ilja Nikołajewicz Uljanow – był synem astrachańskich mieszczan (rodzice: Nikołaj Wasiliewicz Uljanow i Anna Aleksiejewna
z domu
Smirnow), pochodzenia rosyjsko-kałmuckiego. Ojcu Lenina – nauczycielowi i inspektorowi szkół ludowych guberni symbirskiej, Ilji Uljanowowi – nadano szlachectwo w roku
1882
. Matką Lenina była Maria Aleksandrowna z domu Blank, której ojcem był dr Israil Moisiejewicz Blank, zasymilowany i ochrzczony Żyd (po przejściu na prawosławie zmienił imiona na Aleksander Dmitrijewicz). Matka Marii Aleksandrowny – Anna Iwanowna (Ioganowna) z domu Großschopf – miała pochodzenie niemiecko-szwedzkie (rodzice: Johann Gottlieb Großschopf i Anna Estedt) i była wyznania luterańskiego.
Lenin ukończył symbirskie gimnazjum klasyczne, zdobywając wykształcenie średnie. Inteligencję, w kręgu której się obracał, cechowała w ogólności wiara w rewolucję. Jednym z jej zwolenników był
Nikołaj Czernyszewski
- typ ascetycznego i zdysplinowanego rewolucjonisty, całkowicie poświęconemu sprawie. Jego nowela Co robić? stała się elementarzem dla radykałów zarówno w Rosji, jak i w innych krajach. Lenin nadał ten sam tytuł jednej ze swoich książek. Czernyszewski spędził 25 lat życia na zesłaniach i katordze. Ta postać stała się dla Władimira wzorcem, Lenin pisał później, że dzieło tego ideologa odmieniło jego życie i że to u Czernyszewskiego można było się nauczyć: "jak rewolucjonista powinien działać, jakich reguł winien się trzymać i jakich środków używać".
Innym wzorcem dla Lenina był jego starszy brat
Aleksander
, będący członkiem organizacji
Narodnaja Wola
(Wola Narodu), która zorganizowała udany zamach na cara Aleksandra II w roku 1881. Za pośrednictwem brata Lenin wcześnie zetknął się z
literaturą marksistowską
. Po zakończonym fiaskiem zamachu na cara
Aleksandra III
, brat Lenina został aresztowany wraz z grupą towarzyszy. Aleksander Uljanow został postawiony przed alternatywą: wydać pozostałych towarzyszy biorących udział w zamachu i zostać uwolnionym, albo też być skazanym na karę śmierci. Aleksander wybrał śmierć. Dla Lenina wydarzenie to było wielkim wstrząsem[1].
W roku
1887
, w którym to dokonano egzekucji, Lenin wstąpił na wydział prawa
Uniwersytetu
w
Kazaniu
, skąd już w grudniu został wydalony za udział w rewolucyjnym zebraniu studentów i zesłany. Studiując na zesłaniu program uniwersytecki, zapoznawał się jednocześnie z pismami rewolucyjnych demokratów i filozofów materialistycznych. Po powrocie do Kazania wstąpił do jednego z kółek marksistowskich, gdzie studiował
Kapitał
i inne prace
Marksa
i
Engelsa
.
Wywód genealogiczny
4. Nikołaj Wasiliewicz Uljanow (1770–1838) | | | |
| | 2. Ilja Nikołajewicz Uljanow (1831–1886) |
5. Anna Aleksiejewna Smirnowa | | | | |
| | | 1. Władimir Iljicz Uljanow (Włodzimierz Lenin) ur.
1870
, zm.
1924
|
6. dr Aleksander Dmitrijewicz (Israel Moisiejewicz) Blank (1801 lub 1804–1870) | | |
| | 3. Maria Aleksandrowna Blank (1835–1916) | | |
7. Anna Ioganowna Grossschopf (1810–1838) | | | |
|
Wczesne lata rewolucyjne i emigracja
Po złożeniu egzaminów z prawa w
Uniwersytecie Petersburskim
został pomocnikiem adwokata przysięgłego i w latach
1892
-
1893
występował jako obrońca sądowy w
Samarze
, jako obrońca prywatny. Nie odnosił jednak większych sukcesów na polu prawnym i dlatego zdecydowanie skupił się na działalności politycznej. Ostatecznie ukształtowały się i ugruntowały jego poglądy. W sierpniu 1893 wyjechał do
Petersburga
, gdzie nawiązał kontakt z marksistami i rozpoczął działalność polityczną polegającą m.in. na walce z
narodnikami
i tzw. legalnymi marksistami.
W
1895
wyjechał do Szwajcarii, gdzie spotkał się z
Gieorgijem (Jerzym) Plechanowem
(
1856
-
1918
) jednym z pierwszych marksistów rosyjskich. W czasie podróży do Paryża i Berlina nawiązał kontakt z
Paulem Lafarguem
(
1842
-
1911
) i
Wilhelmem Liebknechtem
(
1826
-
1900
).
Późniejsze lata rewolucyjne i zesłanie
Jesienią
1895
, po powrocie z zagranicy, scalił poszczególne kółka marksistowskie w jednolitą organizację polityczną pod nazwą "Związek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej". Aresztowany w grudniu tegoż roku, przez dwa lata kierował związkiem z więzienia. W
1897
zesłany do guberni jenisejskiej we wschodniej
Syberii
, skąd wrócił w początku
1900
.
Ponowna emigracja
Jesienią tego roku wyjechał do
Szwajcarii
, a następnie do
Niemiec
, gdzie założył gazetę polityczną marksistów rewolucyjnych –
"Iskrę"
. Od stycznia
1901
zaczął podpisywać swoje prace pseudonimem Lenin – użył go w liście do
Gieorgija (Jerzego) Plechanowa
, który podpisywał się m.in. pseudonimem "Wołgin" – swój pseudonim Uljanow utworzył od nazwy syberyjskiej rzeki
Leny
płynącej w innym niż
Wołga
– północnym kierunku, dla zaakcentowania zdecydowanej różnicy poglądów. Kolportaż "Iskry" na terenie Rosji miał duże znaczenie dla przygotowania politycznego i ideowego gruntu do zorganizowania w Rosji partii socjaldemokratycznej.
Ścigany przez policję, opuścił
Monachium
i przez
Kolonię
,
Liege
i
Brukselę
udał się do
Londynu
, gdzie zamieszkał pod nazwiskiem Richter, zajmując się propagandą programu agrarnego i walcząc z programem partii socjalistycznych rewolucjonistów (
eserowców
). Ważnym krokiem w tym celu była publikacja książki zatytułowanej
Co robić?
, w której Lenin metodą polemiczną wskazywał główne zadania partii socjalistycznej w warunkach rosyjskich oraz tłumaczył rolę rewolucyjnej inteligencji. Wiosną
1903
przeniósł się do
Genewy
, skąd zaczął kierować pracami nad rewolucyjnym programem partii marksistowskiej, przyjętym z kolei na II Zjeździe Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SdPRR) obradującym w Brukseli, a zakończonym w Londynie. W czasie tego zjazdu doszło do rozłamu partii na radykalnych bolszewików i bardziej umiarkowanych mienszewików, czego jedną z przyczyn była bezkompromisowa postawa Lenina, pozbawionego umiejętności dyskutowania i zgody na kompromisy.
Przed rewolucją październikową
W listopadzie
1905
wrócił na krótko do
Sankt Petersburga
, angażując się w rewolucję głównie teoretycznie, pisząc komentarze prasowe i analizy. Po upadku rewolucji w grudniu
1907
znalazł się znowu na emigracji i w styczniu
1908
osiedlił się w Genewie. Tu rozpoczął pracę nad "Materializmem a empiriokrytycyzmem" (
1909
), w której przeciwstawił się próbom łączenia filozofii marksistowskiej z prądami filozoficznymi określanymi jako idealistyczne (
empiriokrytycyzm
, empiriomonizm, "bogostroitelstwo") (Berman,
Bogdanow
,
Łunaczarski
, Januszkiewicz i inni). W tym samym czasie napisał artykuł "Marksizm a rewizjonizm" (
1908
), w którym wskazał na źródła i podstawowe założenia krytyków marksizmu.
Pod koniec
1908
przeniósł się do
Paryża
, gdzie oddał się studiom nad historią francuskiego ruchu robotniczego, jednocześnie pracując nad zachowaniem i umocnieniem SDPRR(b). W
1911
zorganizował pod Paryżem szkołę polityczną rosyjskich działaczy partyjnych, w której wykładał ekonomię polityczną i zagadnienia teorii i praktyki socjalizmu.
W
1912
, po Konferencji Praskiej, przeniósł się – jako korespondent rosyjskiej bolszewickiej wydawanej w Petersburgu gazety
"Prawda"
– z
Paryża
do
Krakowa
. Z tego okresu pochodzi ważny filozoficznie artykuł "Trzy źródła i trzy części składowe marksizmu". Następnie dwa sezony letnie (
1913
i
1914
) spędził w
Białym Dunajcu
, będąc częstym gościem w karczmie Pawła Guta-Mostowego w
Poroninie
(w
1947
utworzono tam
Muzeum Lenina w Poroninie
). W sierpniu 1914, po aresztowaniu i zwolnieniu go z więzienia w
Nowym Targu
, wyjechał przez Kraków i Wiedeń do Szwajcarii i zatrzymał się w
Bernie
.
W okresie
pierwszej wojny światowej
bolszewicy wystąpili przeciwko wojnie i ich hasła – odrzucane przez patriotyczną opinię publiczną – z upływem czasu i krwawymi klęskami armii rosyjskiej cieszyły się coraz większym poparciem wśród robotników, chłopów oraz żołnierzy. Jednocześnie działalność ta znalazła uznanie i wsparcie ze strony niemieckich służb. W tym czasie zmuszony był pozostawać w Szwajcarii i zajmował się lekturą prac
Hegla
,
Arystotelesa
i
Ferdynanda Lassalle'a
. Wyniki tych studiów zostały pośmiertnie wydane jako "Zeszyty filozoficzne" (
1933
), będące poniekąd dalszym ciągiem "Materializmu a empiriokrytycyzmu". Z tych czasów pochodzi również teoria sytuacji rewolucyjnej, mająca ważne znaczenie dla praktycznej działalności partii marksistowskiej. Próbował także bezskutecznie stworzyć międzynarodową organizację socjaldemokratów – przeciwników wojny, opozycyjną wobec popierających udział swoich krajów w wojnie partii (wielu socjaldemokratów-pacyfistów stanie się później działaczami
Kominternu
).
Rewolucja październikowa
"Towarzysz Lenin oczyszcza Ziemię z plugastwa" (plakat z
1920
)
Po obaleniu caratu w marcu (wg
kalendarza juliańskiego
w lutym)
1917
(
rewolucja lutowa
), dzięki wydatnej pomocy wywiadu niemieckiego, którego kluczowym współpracownikiem w tym zakresie był
Aleksaner Parwus
(został razem ze współpracownikami przewieziony ze Szwajcarii poprzez Niemcy w zaplombowanym wagonie – oficjalnie było to niemożliwe, gdyż był obywatelem wrogiego państwa) – wrócił do Rosji.
16 kwietnia
przybył do Petersburga i tam 17 kwietnia ogłosił swoje
Tezy kwietniowe
, głoszące hasło przejścia od rewolucji burżuazyjno-demokratycznej do rewolucji socjalistycznej.
Zagrożony aresztowaniem z powodu propagandy antywojennej i podejrzenia o działalność na rzecz wrogich Niemiec opuścił Petersburg i udał się nad jezioro Razliw, skąd dalej kierował partią. W tym okresie powstała książka Państwo a rewolucja. Powrócił z Finlandii do Rosji dopiero na początku października. Wtedy w czasie historycznego posiedzenia Biura Politycznego bolszewików zapadła decyzja o rozpoczęciu powstania. Miało ono miejsce w nocy z
6
na
7 listopada
(
24
i
25 października
wg
kalendarza juliańskiego
). Nie brał w nim jednak bezpośredniego udziału. Działał z ukrycia jako teoretyk i inspirator, oddając kierownictwo nad powstaniem w ręce Lwa Trockiego. Powrócił dopiero po zwycięstwie bolszewików, a jego autorytet w gronie towarzyszy partyjnych zapewnił mu stanowisko przewodniczącego nowego rządu – Rady Komisarzy Ludowych. Ciekawostką jest, iż Lenin początkowo nie chciał przyjąć tej funkcji, a jedynie obserwować z boku poczynania rządu i rzecz jasna krytykować go w razie potrzeby.
Rządy bolszewików
Lenin w swoim kremlowskim gabinecie,
1918
Włodzimierz Lenin i
Józef Stalin
(fotomontaż wykonany na zlecenie Stalina)
Okres od października
1917
do lipca
1918
wypełniła praca nad organizacją
państwa radzieckiego
(w tym powołanie tajnej policji
Czeka
) oraz
wojna domowa
z tzw. kontrrewolucją wewnątrz kraju (walka z
Białymi Armiami
Antona Denikina
,
Aleksandra Kołczaka
,
Nikołaja Judenicza
, formacjami kozaków opowiadającymi się przeciw władzy bolszewickiej w Rosji) i z zewnętrzną interwencją (przede wszystkim niemiecką, brytyjską, francuską i japońską). W początkach
1918
zawarł pokój z Niemcami (
Traktat brzeski
), co spowodowało nasilenie wojny domowej – przeciwko bolszewikom wystąpili dotychczas ich popierający lewicowi eserowcy i anarchiści. W tym czasie (
17 lipca
1918
) na podstawie decyzji lokalnych władz bolszewickich na
Uralu
rozstrzelano w
Jekaterynburgu
byłego cara
Mikołaja
i jego rodzinę, na co Lenin i
Jakow Swierdłow
udzielili milczącego przyzwolenia.
30 sierpnia
1918
został ranny w wyniku zamachu dokonanego przez
Fanny Kapłan
, co stało się pretekstem do rozpętania kampanii "czerwonego terroru". Zachowało się wiele podpisanych przez niego
listów
i
telegramów
wzywających do wzmagania terroru i rozstrzeliwania opozycjonistów, przedstawicieli burżuazji, duchownych prawosławnych i innych "zbędnych" osób. W tym czasie Lenin sprzyjał polityce
komunizmu wojennego
, polegającej na upaństwowieniu przemysłu i zniesieniu gospodarki rynkowej (czasowo nawet likwidacji pieniądza). Podjął także próbę eksportu rewolucji ale mimo że przez pewien czas zaistniały rządy radzieckie w szeregu krajów europejskich (Finlandia, Niemcy, Węgry, Słowacja) oraz liczne "lokalne" tymczasowe republiki, jednak te projekty nie zakończyły się sukcesem, a fala rewolucyjna (najsilniejsza w Niemczech i na Węgrzech) upadła. Pod jego kierunkiem partie marksistowskie zaangażowane w ruch rewolucyjny utworzyły w
1919
III Międzynarodówkę Komunistyczną (
Komintern
). Jednocześnie cały czas trwała wojna domowa na terenie byłego Imperium Rosyjskiego oraz powstania chłopskie przeciw władzy bolszewików, częściowo inspirowane przez Białych.
W
1921
nakazał
Tuchaczewskiemu
użyć
broni chemicznej
przeciw
powstaniu chłopskiemu
w
guberni
tambowskiej
[3]. Krach komunizmu wojennego zmusił Lenina (wbrew opozycji radykalnie komunistycznej)do przeforsowania przejścia do rynkowej Nowej Polityki Ekonomicznej (
NEP
).
W grudniu
1922
zainicjował utworzenie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (
ZSRR
), obejmując urząd przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR (łącząc to stanowisko z funkcją przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych RSFSR).
Choroba i śmierć
W maju
1922
nastąpił pierwszy z serii
wylewów
, w wyniku których został stopniowo
sparaliżowany
, utracił mowę i prawdopodobnie funkcje poznawcze. Mimo wysiłków wielu lekarzy, w tym czołówki zagranicznych medyków, nie udało się powstrzymać eskalacji choroby.
Można z dużą pewnością stwierdzić, że jego choroba
miała podłoże genetyczne
(jego ojciec również zmarł w wyniku wylewu, w wieku 55 lat). Istnieje kilka niezbyt wiarygodnych źródeł, w tym pamiętniki przeciwników politycznych Lenina, jakoby wódz rewolucji październikowej miał umrzeć na skutek przebytej
kiły
, która przeniosła się na ośrodek mózgowy. Nie istnieje natomiast żadna dokumentacja medyczna, która pozwalałaby to potwierdzić. Charakter Lenina i jego stosunek do spraw intymnych również każe powątpiewać w taką wersję wydarzeń, jako że chyba jedyną osobą, z którą Lenin utrzymywał osobiste stosunki intymne (wyjąwszy żonę
Nadieżdę Krupską
) była
Inessa Armand
.
Stopniowo także tracił władzę, bezsilnie obserwując walkę o sukcesję. Ostatnie dokumenty świadczą, że zdawał sobie sprawę z wielu negatywnych zjawisk w utworzonym przez siebie państwie: występował przeciwko biurokratyzacji partii bolszewickiej oraz rosyjskiemu szowinizmowi. O Stalinie, którego w
1922
wyznaczył na sekretarza generalnego partii bolszewickiej napisał, że "skupił w swych rękach nadmierną władzę" i że "jest zbyt brutalny".
Zmarł
21 stycznia
1924
w wieku 53 lat.
Kult Lenina
Pomnik Lenina Dimitri Schwarza pierwotnie stojący w Poroninie, obecnie w Kozłówce
Mimo sprzeciwów rodziny i wbrew woli samego Lenina[] z inicjatywy
Stalina
ciało
Lenina
zmumifikowano
i udostępniono do oglądania w
mauzoleum na Placu Czerwonym
. Nowe władze partyjne postanowiły wykorzystać autentyczną popularność i autorytet Lenina i przenieść ją na "leninowską" partię. Kult Lenina wykorzystał Stalin do budowania osobistego kultu jako "następcy". Stalin stwierdził, że wkład Lenina do filozofii marksistowskiej jest tak znaczący, że odtąd winna się ona nazywać "marksizmem-leninizmem". Stawiano Leninowi liczne pomniki, cytaty z jego dzieł były koniecznym uzupełnieniem dzieł naukowych, imię Lenina nosiła organizacja młodzieżowa (Wszechzwiązkowy Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży WLKSM), akademia nauk rolniczych, liczne miasta, w tym
Sankt Petersburg
(Leningrad) i wiele innych instytucji. Ważną tezą propagandy była rzekoma ścisła współpraca Lenina ze Stalinem w okresie rewolucyjnym i porewolucyjnym. W rzeczywistości Lenin w coraz większym stopniu był uprzedzony do Stalina, a w swoim ostatnim liście do zjazdu partii (zwanym "Politycznym testamentem Lenina") postulował jego usunięcie z funkcji sekretarza generalnego WKP(b) pisząc, że Stalin "ma zbyt dużo władzy".
Druga fala kultu Lenina wiąże się z
chruszczowowską
destalinizacją, której jednym z haseł był powrót do leninowskich norm życia partyjnego. "Dobry" Lenin był wtedy przeciwstawiany "złemu" Stalinowi, który zdradził ideały swego poprzednika i zamordował jego najbliższych współpracowników. Kulminacja tej fali kultu nastąpiła w 100-lecie urodzin w
1970
, kiedy w ZSRR i krajach podporządkowanych liczne dzieła przedstawiające "dzieciątko Lenin" były rozpowszechniane i popularyzowane. Każde miasto radzieckie musiało posiadać co najmniej jeden pomnik Lenina, także żaden gabinet dyrektorski lub sekretarski nie mógł obejść się bez portretu byłego wodza. W ZSRR istniało tak wiele muzeów leninowskich, że większość ich eksponatów musiała być nieoryginalna. Rytualną częścią przemówień przywódców partyjnych były zapewnienia o leninowskim kursie prowadzonej przez nich polityki. Kult "wiecznie żywego" Lenina wygasł dopiero w okresie
pierestrojki
, kiedy otwarcie archiwów ujawniło okrucieństwa leninowskiej polityki, a jego prace filozoficzne i ekonomiczne uznano za wtórne i mało inspirujące (co pozostaje nadal kwestią dyskusji wśród specjalistów).
Kult Lenina był uprawiany także w
PRL
, a jego głównymi ośrodkami były muzea Lenina w Warszawie (Pałac Przebendowskich) i
Poroninie
. Najbardziej znany pomnik Lenina stał na Placu Centralnym w Nowej Hucie, a imię Lenina nosiły wielkie zakłady przemysłowe –
Stocznia Gdańska
i
Huta im. Lenina
(do 1990) w
Krakowie
, które w latach
1980
-
1989
stały się bastionami
Solidarności
. W latach 70. modne były w PRL czapki leninówki, bez inspiracji PZPR.
Zobacz też
Przypisy
Linki zewnętrzne
Fragmenty przemówień i inne dźwięki: