Niedźwiedź – starożytna rzeźba kultowa na szczycie Ślęży
Ślęża (w latach 1945-1948 Sobótka[1],
niem.
Zobtenberg[2] – dokładne tł. Góra Sobótka) – najwyższy szczyt
Masywu Ślęży
i całego
Przedgórza Sudeckiego
, wznoszący się na wysokość 718 m n.p.m. Ze względu na imponujący wygląd, znaczną
wysokość względną
(ok. 500 m) oraz specyficzny mikroklimat zwana także Śląskim
Olimpem
. Od niej też, jak uważa większość naukowców[], wywodzi się nazwa plemienia Ślężan, którzy zamieszkiwali okolice tej góry.
Ślęża należy do
Korony Gór Polski
,
Korony Sudetów Polskich
i
Korony Sudetów
.
Etymologia nazwy
Istnieją trzy ważniejsze etymologie nazwy
Ślęza
(nazwa góry i rzeki była dawniej pisana jednakowo):
- germańska (Steinhauser, Vasmer, wywodząca tę nazwę od plemienia
Silingów
),
- słowiańska (np. Rospond, od ślęga "mokra pogoda, błoto")
- "indoeuropejska" (Udolph, Mańczak).
Wszystkie trzy hipotezy mają wiele słabych punktów i nie ma podstaw by przyjąć którąkolwiek z nich. Można z dużym prawdopodobieństwem uznać, że nazwa została przejęta do języków indoeuropejskich od wcześniejszych mieszkańców tych ziem (Babik). Od nazwy góry i rzeki powstała nazwa plemienia
Ślężan
, a później
Śląska
. Na temat pochodzenia nazwy możesz więcej przeczytać w artykule
Pochodzenie nazwy Śląsk
.
Geologia
Ślęża zbudowana jest głównie z
granitów
i
gabra
. Większa część masywu Ślęży to
ofiolit
– pozostałość kopalnego dna oceanicznego (skorupy oceanicznej), datowano na 350 mln lat (przełom
dewonu
i
karbonu
). W skład tego ofiolitu wchodzą:
radiolaryty
(pozostałość krzemionkowych
skał osadowych
leżących na dnie oceanu),
amfibolity
(
zmetamorfizowane
pierwotne podmorskie
bazalty
, tworzące wierzchnią warstwę skorupy), niżej leżą gabra, a na samym dole ultrazasadowe
perydotyty
, które w efekcie metamorfizmu przekształciły się w
serpentynity
. Obecnie gabra tworzą szczyt Ślęży i jej południowe oraz wschodnie stoki, serpentynity odsłaniają się na Raduni i wzgórzach położonych na wschód i zachód od niej, natomiast amfibolity są znane z Wieżycy i Gozdnicy – niewielkich szczytów w północnej części masywu Ślęży koło Sobótki.
Znacznie później w obręb zachowanego ofiolitu wdarła się
intruzja
granitowa, datowana na późny
karbon
. Obecnie granity budują północne i północno-zachodnie stoki góry. Są one częścią masywu granitowego ciągnącego się od
Strzegomia
po Sobótkę. Samo wyniesienie części skał gabrowych i granitowych i ukształtowanie się góry zaszło w
neogenie
, przy czym bierze się pod uwagę głównie wyniesienie w wyniku ruchów
tektonicznych
. Wcześniej sądzono, że Ślęża jest
twardzielcem
, jednak obecnie wpływ selektywnej erozji uważa się za czynnik uzupełniający.
Górnictwo
W
neolicie
wydobywano
nefryt
w rejonie Jordanowa oraz serpentynit w okolicy Jańskiej Góry i Raduni. Z serpentynitu wyrabiano narzędzia i broń (topory ślężańskie, zapewne raczej kultowe niż użytkowe), a z nefrytu drobne narzędzia i ozdoby. Od X wieku przez całe
średniowiecze
wydobywano granity oraz serpentynity. Te pierwsze głównie do produkcji kół młyńskich i kamienia budowlanego, ale we wczesnym średniowieczu wyrabiano z nich elementy zdobnicze dla kościołów romańskich (np. kapitele, rzeźby lwów). Serpentynit po wypolerowaniu służył jako kamień ozdobny lub surowiec do wyrobu ozdobnych naczyń. W 1877 otwarto kopalnię rud
chromu
w rejonie Raduni, działała ona do roku
1943
. Od 1920 do pierwszych lat powojennych istniała kopalnia
magnezytu
w Sobótce, a od 1960 działa kopalnia magnezytu w
Wirach
. W początkach XX wieku utworzono wielkie kamieniołomy granitu w Strzeblowie (dzielnica Sobótki), a w 1884 uruchomiono kamieniołom serpentynitu (i nefrytu) w Jordanowie. W 1986 udokumentowano duże złoże rud żelaza,
tytanu
i
wanadu
na wschodnich stokach Ślęży; nie są one jednak eksploatowane.
Historia
Widok na Ślężę z drogi po stronie północnej
Kościół na szczycie Ślęży
Góra stanowiła ośrodek
pogańskiego
kultu solarnego
miejscowych plemion – jego początki sięgają
epoki brązu
, a upadek przypada na początki
chrystianizacji
tych obszarów w
X
i
XI w.
Rozkwit sanktuarium związany jest z osadnictwem
celtyckich
Bojów
. Na szczycie góry odnaleziono fragmenty kamiennych wałów, o szerokości ok. 12 m, układanych z odłamków kamieni. oraz zagadkowe posągi z charakterystycznym symbolem ukośnego krzyża – według hipotez badaczy krzyż garbo prawdopodobnie związany był z pogańskim kultem solarnym. Wśród rzeźb najbardziej znane to tzw. Grzyb (prawdopodobnie dolna część ludzkiej postaci – w
Sobótce
), Mnich (u stóp góry – przeniesiony z okolic wsi
Garncarsko
),
Panna z rybą
lub Postać z rybą i Dzik (przy drodze na szczyt) oraz
Niedźwiedź
(na szczycie góry). W pierwszej połowie
XII w.
, za panowania
Bolesława Krzywoustego
,
Piotr Włostowic
ufundował na szczycie
klasztor
augustianów
wkrótce jednak przeniesiony do pobliskiej wsi
Górka
, a następnie do
Wrocławia
(w
1153
).
Widok ze szczytu Ślęży w stronę północną
Od
1813
do
1914
na szczycie odbywały się
komersze
niemieckich studentów wrocławskich dla upamiętnienia wymarszu z pobliskiego
Rogowa Sobóckiego
antynapoleońskiego
freikorpsu
(korpusu ochotników) majora
Adolfa Lützowa
.
W
1837
r. powstało na szczycie schronisko Mooshaus. W latach
1851
–
1852
wybudowano nowy obiekt w stylu szwajcarskim. Na początku XX w. okazało się ono niewystarczające i w latach
1907
–
1908
powstał istniejący do dziś (później jako hotel Olimp, obecnie
Dom Turysty PTTK
im.
Romana Zmorskiego
) obiekt według projektu wrocławskiego architekta
Karla Klimma
. Budowę sfinansował wrocławski browarnik
Georg Haase
.
W okresie nazistowskim niemiecką nazwą Ślęży było Siling – od plemienia Silingów.
Od 1954 roku Ślęża jest objęta ochroną jako Rezerwat krajobrazowo-geologiczny i historyczny Góra Ślęża (powierzchnia 141,4 ha).
Turystyka
Schronisko turystyczne (Dom Turysty PTTK) na Ślęży
Ze względu na bliskość
Wrocławia
,
Świdnicy
i
Dzierżoniowa
rozwinięta turystyka weekendowa i świąteczna. Masyw i jego okolice pokryte są dość gęstą siecią szlaków turystycznych. Istnieją dwie ścieżki archeologiczne oznaczone symbolem ślężańskiego
niedźwiedzia
i szlaki rowerowe. Na szczycie telekomunikacyjna stacja przekaźnikowa z
masztem o wysokości 136 m
,
Dom Turysty PTTK
im. Romana Zmorskiego, kościół pw. Najświętszej Marii Panny, słabo widoczne ruiny zamku i dwunastometrowa wieża widokowa, z której rozciąga się wspaniała panorama
Niziny Śląskiej
z pobliskim
Jeziorem Mietkowskim
i nieco odleglejszym Wrocławiem oraz
Sudetów
(zwłaszcza
Gór Sowich
). U stóp góry miasteczko
Sobótka
.
Ślęża w literaturze i sztuce
Powieści, których akcja rozgrywa się m.in. na Ślęży:
Zobacz też
-
Śląsk
,
Ślęza
,
Sobótka
,
Silingowie
,
Ślężanie
,
Masyw Ślęży
,
RTCN Ślęża
,
Przełęcz Tąpadła
-
święte góry
,
Łysa Góra
,
Wieżyca
,
Rowokół
-
religia Słowian
Bibliografia
-
Robert Niedźwiedzki
, 1993: Historia i perspektywy górnictwa w rejonie Sobótki. Karkonosz, 2: 101–108.
- Grzegorz Domański, Ślęża w pradziejach i średniowieczu, Wrocław, Inst. Archeologii i Etnologii PAN, 2002
Przypisy
- ↑ Słownik geografii turystycznej Sudetów, t. 20, Masyw Ślęży, Równina Świdnicka, Kotlina Dzierżoniowska, pod redakcją M. Staffy, Wrocław 2005, s. 498.
- ↑ W okresie nazistowskim przemianowana na Siling.
Linki zewnętrzne