Bazalt –
skała
lita pochodzenia
wulkanicznego
–
wylewna
(
skała magmowa
) o strukturze bardzo drobnoziarnistej lub
afanitowej
, czasem
porfirowej
, i barwie czarnej, szarej lub zielonej. W drobnoziarnistej masie skalnej często widoczne są małe
kryształy
lub większe skupienia
oliwinyu
(bomby oliwinowe). Na diagramie klasyfikacyjnym
QAPF
bazalt zajmuje wraz z
andezytem
pola 9*, 10*, 9, 10, 9' i 10'.
Głębinowym
odpowiednikiem bazaltu jest
gabro
(
kwarcowe monzogabro
,
kwarcowe gabro
,
monzogabro
, gabro,
foidonośne monzogabro
i
foidonośne gabro
).
Starsze, zmienione bazalty nazywane są paleobazaltami albo też
melafirami
(
permskie
,
karbońskie
) lub
diabazami
(
staropaleozoiczne
).
Skład mineralny
Głównymi składnikami bazaltu są:
plagioklazy
(
labrador
-
bytownit
) i
pirokseny
(
augit
,
hipersten
,
enstatyt
,
bronzyt
), ponadto występują:
amfibole
(
hornblenda
, kaersutyt),
melilit
,
biotyt
, mogą występować:
kwarc
,
trydymit
lub
krystobalit
, albo też
skaleniowce
(
leucyt
,
nefelin
,
analcym
, hauyn),
oliwiny
,
szkliwo
a także
akcesoryczne
:
magnetyt
,
ulvospinel
,
ilmenit
, rzadziej
hematyt
,
piryt
i
grafit
, czasami
apatyt
. Zawartość kwarcu może dochodzić do 20%, skaleniowców (foidów) do 10% (obie grupy minerałów wykluczają się).
W bazaltach często występują
ksenolity
innych skał - porwaki skał z otoczenia, zagarnięte przez przedzierającą się ku powierzchni ziemi
magmę
lub pozostałości skał pierwotnych, z których nastąpiło wytopienie magmy.
Cechą charakterystyczną jest
oddzielność
słupowa bazaltu
, powstała w wyniku kurczenia się zastygłej
lawy
w czasie jej oziębiania.
Podczas
wietrzenia
skały bazaltowe zwykle jaśnieją i wypadają z nich
prakryształy
oraz
ksenolity
. Niektóre bazalty ulegają
zgorzeli
i rozpadają się na drobne kawałki.
Skład chemiczny
Bazalty są zwykle bogate w związki MgO oraz CaO, a jednocześnie ubogie w związki takie jak: SiO2, Na2O i K2O w porównaniu z innymi skałami wylewnymi.
Skład chemiczny
bazaltu typowego bazaltu przedstawia się następująco:
- SiO2 — 45-55%
- Al2O3 — 14%
- CaO — 10%
- FeO — 5-14%
- MgO — 5-12%
- związki zasadowe — 2-6%
- TiO2 — 0,5-2%
Klasyfikacja i nazewnictwo
Bazalty mieszczą się w polu 9 i 10
diagramu QAPF
skał wulkanicznych
. Większą zawartość kwarcu mają bazalty kwarcowe (pola 9* i 10*), natomiast foidonośne bazalty (pola 9' i 10') nie tylko nie zawierają kwarcu (wolnej krzemionki), ale obecne są w nich
skaleniowce
. Nazwy bazalty kwarcowe i foidonośne bazalty nie są używane w klasyfikacji QAPF.
W
klasyfikacji TAS
bazalty zajmują pole B.
W potocznym użyciu nazwą "bazalt" określa się większość skał zasadowych i obojętnych (m.in.
bazanity
,
trachybazalty
,
trachyandezyty
,
trachity
,
tefryty
,
foidyty
i in.), zwłaszcza w wypadku badań polowych, bez dokładnych badań chemicznych lub w przypadku wtórnych zmian. Również w przemyśle wydobywczym i budownictwie funkcjonuje nazwa bazalt w tym szerszym znaczeniu.
Własności fizyczne
gęstość 2700 do 3200 kg/m3
Występowanie
W świecie Olbrzymie pokrywy bazaltowe występują na Półwyspie Dekan w
Indiach
(
trapy Dekanu
), na
Syberii
w
Rosji
(trapy syberyjskie), w
Mongolii
,
Wtiopii
,
Patagonii
w
Argentynie
,
Kolumbii Brytyjskiej
w
Kanadzie
, stanach
Waszyngton
i
Oregon
w
USA
. Lawy bazaltowa tworzą też
Etnę
we
Włoszech
,
Islandię
,
Wyspy Hawajskie
.
W Polce W Polsce bazalty występują przede wszystkim w południowej części kraju, na
Śląsku
(
Sudety
,
Przedgórze Sudeckie
,
Śląsk Opolski
) – od granicy z Niemcami do
Góry Świętej Anny
jest ich tu około 200 wystąpień oraz sporadycznie w
Beskidach
– w dolinie Grajcarka, stwierdzone także wierceniami w północno-wschodniej Polsce.
Na Księżycu
Program Apollo
wykazał, że
morza księżycowe
zbudowane są z bazaltów.
Na Wenus Sondy
Wenera
13 i 14 pobrały próbki powierzchni
Wenus
. Po badaniach okazało się, że praktycznie cała skorupa planety jest zbudowana z bazaltów, dlatego powierzchnia Wenus bywa określana jako ocean rowów bazaltowych.
Formy występowania
Jako produkt
wulkanizmu
, w krajobrazie często zaznaczają się formami charakterystycznymi dla terenów powulkanicznych. W największej skali są to
wielkie pokrywy lawowe
– pokłady powstałe z wylewów lawowych na powierzchni wielu tysięcy km². Bazalty tworzą wielkie
pokrywy lawowe
, tzw. trapy, powstałe w wyniku
erupcji arealnych
lub szczelinowych. Tworzą
grzbiety oceaniczne
. W średniej skali mogą być widoczne jako pokrywy lawowe (potoki lawowe),
wulkany
(
góry wulkaniczne
, wyspy wulkaniczne), stożkowe wzniesienia – fragmenty czopów wulkanicznych,
neki
, a w najmniejszej jako
żyły
,
kominy wulkaniczne
,
sille
,
dajki
.
Częste są odsłonięcia skał bazaltowych uformowanych w
słupy
(np.
Grobla Olbrzyma
), niekiedy
róże bazaltowe
.
Na Śląsku występują:
- pokrywy lawowe – okolice
Lubania
i
Leśnej
(Stożek Perkuna),
Markocice
,
Kozów
,
Męcinka
,
Słup
,
Żarek
,
Lubień
,
Mikołajowice
,
Targowica
,
Kowalskie
-
Żelowice
,
Lądek-Zdrój
,
Ligota Tułowicka
- pnie i czopy wulkaniczne –
Opolno-Zdrój
,
Sulików
,
Uniegoszcz
, Stożek Perkuna,
Proszowa
,
Pilchowice
,
Czartowska Skała
,
Mszana
-Obłoga,
Bazaltowa Góra
,
Rataj
, Owczarek (
Owcza Góra
),
Sichów
(Krzyżowa Góra),
Wilcza Góra
(Wilkołak), Kozia Góra, Krzeniów (Łysanka),
Pielgrzymka
,
Winnica
,
Mikołajowice
,
Strzegom
(
Góra Krzyżowa
)
- stożki wulkaniczne (dolne części) –
Ostrzyca
,
Grodziec
,
Gilów
,
Gracze
,
Góra Świętej Anny
- żyły (
dajki
i
sille
) –
Śnieżne Kotły
,
Leśna
,
Zaręba
Zastosowanie
Bazalt jest stosowany jako materiał budowlany lub drogowy –
kruszywo
łamane. Używany jest również jako surowiec do leizny kamiennej (topiony bazalt) i do produkcji
wełny mineralnej
. Wyroby wykonane z przetopionego bazaltu mają twardość ok. 8,5 w skali Mohsa i dlatego są stosowane jako materiały trudnościeralne.
Bibliografia
- W. Ryka i A. Maliszewska. Słownik petrograficzny. Wydawnictwa Geologiczne. Warszawa, 1982.