Mapa Świata ok. 2000 l. p.n.e., kolorem czerwonym zaznaczono obszar występowania kultur epoki brązu
Chronologiczne schematy i podziały epoki brązu dla Europy
broń i ozdoby z okresu epoki brązu
Tzw. Złoty kapelusz berliński, artefakt z epoki brązu
Epoka brązu – jedna z
epok
prehistorii
, następująca po
epoce kamienia
, a poprzedzająca
epokę żelaza
. Epoka ta ma zróżnicowane ramy czasowe, zależne od terenu występowania. Najwcześniej, na
Kaukazie
i w obszarze
Morza Egejskiego
, w
III tysiącleciu p.n.e.
, wykształciły się ośrodki, w których opanowano umiejętność obróbki metali. W
Egipcie
i na
Bliskim Wschodzie
(
Dżemdet Nasr
), za początek epoki brązu przyjmuje się umownie rok
3400 p.n.e.
, w
Europie Południowej
2800 p.n.e.
, w
Polsce
2200 p.n.e.
Koniec epoki brązu przypada na lata
1000
–
700 p.n.e.
, kiedy to na Bliskim Wschodzie zaczęły tworzyć się pierwsze państwa i pojawiło się
niewolnictwo
, a na większości obszarów
Europy
rozpoczął się stopniowy rozkład
wspólnoty pierwotnej
.
Nazwa epoki pochodzi od używanych wówczas powszechnie
narzędzi
z nowo wprowadzonego surowca –
brązu
, czyli
stopu
miedzi
z
cyną
o stosunku 9:1 (
Brąz antyczny
był stopem miedzi z
cynkiem
–
mosiądzem
). Przykładem przedmiotów z brązu są:
siekiery
,
dłuta
,
młoty
,
motyki
,
sierpy
,
noże
, ozdoby,
broń
(
miecze
,
topory
, ostrza do
włóczni
,
groty
, części
pancerzy
). Brąz pojawił się w Egipcie i
Mezopotamii
około 3500 p.n.e. Czasem zamiast cyny do produkcji stopu stosowano
ołów
lub
antymon
(
Węgry
). Brąz jest znacznie twardszy od miedzi, dlatego zastąpił ją po okresie
eneolitu
. Jednakże nadal jest materiałem na tyle miękkim, że jeszcze w ciągu jednej bitwy wykuta z niego broń wyginała się, przez co była niezdatna do dalszego użytku. Potrzebną do jego produkcji
miedź
i cynę uzyskiwano w kopalniach odkrywkowych.
Główne dziedziny gospodarki w czasie tej epoki to
rolnictwo
, hodowla bydła oraz
pasterstwo
. Powstanie ośrodków wytwórczych, wymiany towarów (wynalazek wozu na kołach oraz statków na wiosła i żagle sprzyjał rozwojowi handlu dalekosiężnego), gromadzenia bogactw, w konsekwencji doprowadziły do wzrostu walk międzyplemiennych i międzypaństwowych.
Najbardziej znane na świecie wykopaliska z epoki brązu:
Ur
w
Mezopotamii
,
Ugarit
w
Syrii
,
Troja
w
Azji Mniejszej
.
Początki
Nie znamy dokładnego czasu i miejsca wynalezienia brązu, ale możliwe że brąz został wynaleziony w kilku miejscach naraz. Technologia wytwarzania brązu dotarła do Europy z Bliskiego Wschodu przez
Anatolię
,
Bałkany
i
Kaukaz
. Najstarsze wyroby brązowe, tzw. brązy arsenowe, wytwarzane były na Bliskim wschodzie już w
V tysiącleciu p.n.e.
Na Bałkanach brąz pojawia się dopiero pomiędzy
IV
a początkiem drugiej połowy
III tysiąclecia
. Prawdopodobnie wykorzystywano głównie surowiec pochodzenia anatolijskiego i kaukaskiego, gdyż brak jest dowodów na eksploatację w tym czasie miejscowych złóż miedzi. Przełom w wytwórczości nastąpił w środkowej epoce brązu, pojawiają się częściej klasyczne brązy cynowe, które wypierają brązy arsenowe. Słabną kontakty Płw. Bałkańskiego z Anatolią na rzecz kontaktów z
Karpatami
i środkową Europą. Z biegiem czasu doprowadza to do wytworzenia się autonomicznych karpackich ośrodków brązownictwa.
Bliski Wschód
Epokę brązu na Bliskim Wschodzie możemy podzielić na trzy okresy:
- Wczesną epokę brązu (3500-2000 p.n.e.)
- Środkową epokę brązu (2000-1600 p.n.e.)
- Późną epokę brązu (1600-1200 p.n.e.)
Metalurgia po raz pierwszy została poświadczona w
Anatolii
(dzisiejsza Turcja), gdzie tamtejsze góry kryły bogate pokłady miedzi i cyny. Wczesna epoka brązu charakteryzuje się powstawaniem zorganizowanych miast, a także wynalezieniem piśmiennictwa. Środkową epokę brązu charakteryzują wędrówki ludów, które doprowadziły do zmiany ówczesnej mapy politycznej (
Amoryci
,
Hetyci
,
Hyksosi
,
Huryci
). Późna epoka brązu to czasy kształtowania i krystalizacji wielkich i potężnych królestw oraz ich wasali (
Starożytny Egipt
,
Asyria
,
Mitanni
,
Babilonia
). Istniały intensywne kontakty ze światem śródziemnomorskim, w których główną rolę odgrywała wymiana handlowa (miedź, cyna).
W 1200 r. p.n.e. zaczęto produkować żelazo w Anatolii.
Indie
Epoka brązu w Indiach rozpoczyna się w 3300 r. p.n.e. i wiąże się ją z początkami
cywilizacji Doliny Indusu
oraz
Drawidami
, którzy wytwarzali już wyroby brązowe.
Wschodnia Azja
Chiny
Najwcześniejsze znaleziska brązowe pochodzą z obszarów kultury Majiayao, która datowana jest od 3100 r. p.n.e. do 2700 r. p.n.e. Jednak powszechnie przyjmuje się początek epoki brązu w Chinach od 2100 r. p.n.e., czyli od panowania
dynastii Xia
. Występowała także
kultura Erlitou
datowana od 1900-1500 p.n.e. oraz kultura Sanxingdui.
Korea
Pierwsze wyroby brązowe były produkowane w Korei około 700-600 roku p.n.e.. Był wykorzystywany w różnego rodzaju ceremoniach, aż do 100 roku n.e.
Sztuka
Na wyspach Grecji rozwija się
sztuka egejska
. Na północy Europy wzrost znaczenia ognia, który uważany był za emisariusza słońca, oraz opanowanie technologii związanych z ogniem spowodowały wkroczenie w krąg tajemnic (misteriów) solarnych. W Europie w tym okresie bardzo powszechny staje się
kult solarny
i związany z nim obrządek ciałopalny. Brąz postrzegany jest jako substytut złota – słonecznego metalu. Naczynia gliniane w formie i kolorze próbują naśladować brązowe. Popularna staje się symbolika tarczy słonecznej – tzw. dysku solarnego, koła z wpisanym w nie równoramiennym krzyżem, mandali. Występuje nasilenie się symboli troistości – trójkąty, trzykrotne powtarzanie jednego symbolu. Równie popularny jest motyw labiryntu, symbolizującego narodziny i śmierć mistyczną w obrzędach inicjacyjnych oraz
herosa solarnego
. Pojawia się coraz więcej scen z życia codziennego i mitologii, następuje militaryzacja sztuki.
Epoka brązu w Europie
Charakterystyczny dla epoki brązu jest niejednolity charakter rozwijających się i zanikających
kultur
. W środkowym jej okresie rozpoczął się proces wyodrębniania się i krystalizowania ludów europejskich, np. reprezentujących
kulturę nordyjską
Germanów
zamieszkujących tereny obecnych
Niemiec
,
Danii
i południowej
Szwecji
.
Kultury epoki brązu
Do ważniejszych kultur epoki brązu zaliczają się w Europie
Lista kultur epoki brązu i wczesnej epoki żelaza
z podziałem na regiony występowania.
Najbardziej znane w Europie wykopaliska z epoki brązu:
Mykeny
w
Grecji
, Terramare we
Włoszech
, El Argar w
Hiszpanii
, Buchau w Niemczech, Unětice w
Czechach
.
Epoka brązu w Polsce
wg Monteliusa | wg Reineckego | Datowanie (regionalnie) |
---|
I okres, wczesny | fazy B2(A2), B2(B), | 2300/2200 l. p.n.e. – 1700 l. p.n.e. |
II okres, starszy | fazy B2(C1), B2(C2) | 1700 l. p.n.e. do 1300 l. p.n.e. |
III okres, środkowy | fazy B2(D), H(A1) | 1300 l. p.n.e. do 1100 l. p.n.e. |
IV okres, młodszy | fazy H(A2), H(B1), | 1100 l. p.n.e. do 900 l. p.n.e. |
V okres, późny | faza H(B2) | 900 l. p.n.e. do 700 l. p.n.e. |
Na przełomie
III
i
II tysiąclecia p.n.e.
umiejętność obróbki metali dotarła na ziemie polskie. Kultury związane z wczesną epoką brązu w zasadzie jeszcze nie znały technologii wytwarzania brązu, jednak pojawiły się pierwsze wytwory z miedzi, srebra i złota pochodzące z importów. Przyniosły je w latach 2300-2100 p.n.e. nowe grupy ludzkie z południa Europy reprezentujące kultury oparte na tradycji kultur ceramiki sznurowej:
kultura strzyżowska
i
kultura mierzanowicka
. Po nich pojawiła się
kultura madziarowska
i kultury związane z
kulturą unietycką
, do nich należą kultura grobsko-śmiardowska i
kultura iwieńska
. W tym czasie powstały silne ośrodki metalurgiczne.
W połowie 2 tysiąclecia ziemie polskie, w dorzeczu
Odry
i
Wisły
, znalazły się w orbicie wpływów czeskopalatynackiej i środkowodunajskiej
kultury mogiłowej
. W późnej epoce brązu występowała
kultura łużycka
, zaliczana do kręgu
kultur pól popielnicowych
, z tego okresu znane jest
stanowisko archeologiczne
w
Biskupinie
.
Publikacje
- Barbara Butent-Stefaniak Z badań nad stosunkami kulturowymi w dorzeczu górnej i środkowej Odry we wczesnym okresie epoki brązu, Wrocław
1997
.
-
Marek Gedl
- Kultura łużycka, Kraków 1975;
- Kultura przedłużycka, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk
1975
;
- Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Europie, Kraków 1985;
- Die Hallstatteinflusse auf den polnischen Gebieten in der Früheneisenzeit, Warszawa-Kraków
1991
.
- Sławomir Romuald Kadrow Gospodarka i społeczeństwo. Wczesny okres epoki brązu w Małopolsce, Kraków
1995
.
- Elżbieta Kłosińska Starszy okres epoki brązu w dorzeczu Warty, Wrocław
1997
.
- Pradzieje Ziem Polskich, pod red.
J. Kmiecińskiego
, tom I, cz. 2, Warszawa-Łódź 1988.
Zobacz też
Linki zewnętrzne