Stonehenge

Wenus z Willendorfu

Bogini Matka z Çatal Höyük (Turcja), neolit (ok. 5500–6000 p.n.e.), obecnie w Muzeum Cywilizacji Anatolijskich w Ankarze

Sztuka prehistoryczna – trudno jest oddzielić poszczególne zagadnienia związane ze sztuką tych najstarszych dziejów ludzkości. Jedynym "zapisem" mówiącym nam o dokonaniach człowieka są znaleziska archeologiczne pochodzące z tamtych czasów. Jest to jednak wiedza dość wyrywkowa, nadal dokonywane są odkrycia, które mogą obraz uzupełnić, ale także nieco zmienić. Wystarczy wspomnieć, że słynne znaleziska w jaskiniach w Salève i Chaffaund we Francji , Thayngen w Szwajcarii , Altamira w Hiszpanii zostały odkryte dopiero w XIX w. Jaskinię Lascaux we Francji odkryto w 1940 roku. Jest to czas "odkrycia" sztuki związanej z pradziejami.

Najstarsze malowidła związane są z przedstawieniami zoomorficznymi. Nieznane są przyczyny powstania tych malowideł. Są teorie wiążące je z obrzędami magicznymi, rytuałami błagalnymi lub destrukcyjnymi. Prawdopodobna jest ich funkcja estetyczna – "ozdobna" oraz dydaktyczna (nauka dla młodych łowców). Oprócz wyobrażeń zwierząt odnalezione zostały figurki przedstawiające postać kobiety. Badaczy zastanawia różnica sposobu w artystycznym pokazaniu sylwetki zwierząt i człowieka. O ile zwierzęta rysowane są w sposób naturalistyczny to postacie kobiet mają wygląd mocno przerysowany. Wyolbrzymienie ich cech płciowych może być związane z kultem płodności oraz preferencjami seksualnymi (prokreacyjnymi) – starsze, tłuste kobiety zapewniały płodność i większe szanse przeżycia potomstwa.

Wraz z nastaniem osiadłego trybu życia, poznaniem nowych materiałów ( ceramiki , miedzi , brązu a później żelaza ), zmieniają się motywy zdobnicze spotykane w zachowanych zabytkach kultury. Pojawiają się abstrakcyjne układy linii, plam. Z tego typu dekoracjami związane są motywy falistej wstęgi opasującej naczynia, koncentryczne koła, linie łamane, ząbkowania występujące na przemian z powierzchniami gładkimi. Okres narodzin architektury wiąże się z przekształceniem gospodarki zbieracko-rybacko-łowieckiej w gospodarkę związaną z uprawą roślin i hodowlą zwierząt, przyjmowany jest wraz z pojawieniem się budowli związanych z pochówkiem (one, jako najstarsze przetrwały do naszych czasów).

Najdawniejsze, znane obecnie znaleziska to głowa człowieka znaleziona w jaskini Grimaldi chroniona dwoma pionowymi kamieniami i spoczywającymi na nich głazami. Kolejne to kurhany pochodzące nawet sprzed siedmiu tysięcy lat, tolos z ok. 3270 p.n.e. wyspy Carn i z ok. 3215 p.n.e. w wyspy Borno. W trzecim tysiącleciu pojawiają się na terenach Europy Zachodniej dolmeny i menhiry , których wiele znalezisk pochodzi z drugiego tysiąclecia p.n.e. Ciekawym odkryciem jest także miejsce pochówku w jaskini Menga w Altequera w Hiszpanii – strop jaskini podparty jest potężnymi filarami. Komorę grobową długości 25 m, szerokości 6,5 m i wysokości 3,3 m tworzy 8 płyt kamiennych. Najbardziej znanym zabytkiem okresu budowli megalitycznych jest Stonehenge w Anglii.

Sztuka pradziejowa na terenach Polski

Najstarsze ślady działalności człowieka pochodzą z okresu paleolitu . Są to narzędzia wykonane z krzemienia znalezione w Grocie Nietoperzowej w Jerzmanowicach, wyroby kościane zdobione geometrycznym wzorem z Jaskini Maszyckiej koło Krakowa . W północnej Polsce znaleziono wyroby z kości renifera, figurki bursztynowe. W połowie piątego tysiąclecia ziemie znalazły się pod oddziaływaniem kultury ceramiki wstęgowej, a tysiąc lat później wykształciła się kultura pucharów lejkowatych . Te znaleziska uważane są za rodzime dla kultur Niżu Europejskiego. W kopalni w Krzemionkach Opatowskich wydobywany jest w tym czasie pasiasty krzemień . Z niego wytwarzane są przedmioty ozdobne. W okresie młodszego neolitu ( 2600 - 1800 p.n.e. ) kultury ceramiczne zmieniają się znacznie szybciej. Z tego okresu pochodzą znaleziska amfor kulistych, ceramiki sznurowej (za najpiękniejsze uważane są znaleziska odkryte w miejscowości Złota k. Sandomierza). Ceramice towarzyszą znaleziska ozdób wykonanych z bursztynu. W epoce brązu wykształciła się kultura łużycka , uważana przez badaczy za kulturę prasłowiańską. Z tego okresu pochodzą ozdoby i narzędzia z brązu, wyroby ceramiczne w postaci naczyń zdobionych ornamentem figuralnym przedstawiającym sceny kultowe, figurki zwierząt, ptaków, ludzi.

Pod koniec epoki brązu powstały na ziemiach polskich duże osady obronne. Koncentracja osadnictwa tego typu miała miejsce w okresie halsztackim ( 700 - 400 p.n.e. ) epoki żelaza. Z tego okresu pochodzi najlepiej zachowana w Europie osada w Biskupinie . U schyłku okresu halsztackiego, wykształciła się kultura zwana wschodniopomorską. Wyróżniała się obrzędami grzebalnymi, w których stosowano urny twarzowe i domkowe, podobne do znalezionych w Etrurii . Upadek kultury łużyckiej nastąpił na przełomie V i IV w. p.n.e. Do Polski napłynęła ludność związana z kulturą tracką i celtycką. Z Celtami wiązane są znaleziska monumentalnych rzeźb kamiennych w rejonie góry Ślęża na Śląsku. Z szlakiem bursztynowym związany jest okres wpływów rzymskich. Rodzima sztuka trwała w zdobnictwie ceramiki. Odrębność kulturowa zaczęła się kształtować w VI - X w. Z tego okresu pochodzą grody obronne, rzeźby z drewna i kamienia o przeznaczeniu kultowym.

Chronologia sztuki pradziejowej

Literatura

• Sztuka świata , t.1, praca zbiorowa, Wydawnictwo Arkady, 1989.

Zobacz też

• prehistoria
• kultury paleolitu
• periodyzacja sztuki
• style architektoniczne