Rodzaj gramatyczny - kategoria gramatyczna , która wyznacza podział rzeczowników na kilka grup.

Dla rzeczownika rodzaj jest kategorią selektywną. Oznacza to, że rzeczownik ma określony rodzaj gramatyczny. Rzeczowniki można wobec tego podzielić na grupy ze względu na ich rodzaj. Na przykład rzeczownik ręcznik jest rodzaju męskiego i wobec tego należy do grupy rzeczowników rodzaju męskiego, encyklopedia jest rodzaju żeńskiego, a krzesło rodzaju nijakiego. Rzeczownik nie odmienia się przez rodzaje, na przykład nie istnieje forma żeńska rzeczownika ręcznik.

Dla przymiotnika i niektórych innych części mowy rodzaj jest w wielu językach (także w polskim) kategorią fleksyjną, co oznacza, że przymiotnik odmienia się przez rodzaje. Posiada więc na przykład formę rodzaju męskiego (duży), żeńskiego (duża) i nijakiego (duże). Przymiotnik dopasowuje się pod względem rodzaju do określanego przez siebie rzeczownika (np. duży ręcznik, duża encyklopedia, duże krzesło).

Rodzaj w językach indoeuropejskich

W językach indoeuropejskich rodzaj jest skojarzony z płcią. Pierwotnie powstały w nich trzy rodzaje:

• rodzaj męski
• rodzaj żeński
• rodzaj nijaki

Takie rodzaje istnieją na przykład w łacinie .

Natomiast w wywodzących się z łaciny językach romańskich (takich jak francuski , hiszpański , portugalski czy włoski ) zanikł rodzaj nijaki. W związku z tym wyróżnia się w nich dwa rodzaje:

• rodzaj męskoosobowy
• rodzaj niemęskoosobowy

Sytuację komplikuje nieco istnienie rzeczowników, które mają "zmienny" rodzaj - w liczbie pojedynczej zachowują się jak rzeczowniki rodzaju męskiego, zaś w liczbie mnogiej jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego. W języku włoskim jest ich niewiele, natomiast w języku rumuńskim stanowią bardzo liczną i otwartą grupę, którą zwykle opisuje się jako trzeci rodzaj.

W językach słowiańskich sytuacja jest jeszcze bardziej skomplikowana, ponieważ typowy dla języków indoeuropejskich rodzaj gramatyczny skojarzony z płcią jest powiązany z gramatyczną kategorią żywotności lub gramatyczną kategorią osobowości. Rzeczowniki rodzaju męskiego dzielą się na grupy zgodnie z ich żywotnością lub osobowością.

Rodzaj w języku polskim

W języku polskim znaczenie ma zarówno żywotność, jak i osobowość. Rzeczowniki żywotne to z reguły te, które oznaczają istoty żywe, pozostałe są nieżywotne. Rzeczowniki osobowe to z reguły te, które oznaczają osoby, pozostałe są nieosobowe. Zdarzają się jednak wyjątki od tych reguł. Wszystkie rzeczowniki osobowe są również żywotne.

W języku polskim możemy w związku z tym wyróżnić następujące rodzaje:

• rodzaj męski
  • rodzaj męski osobowy (np. uczeń)
  • rodzaj męski żywotny nieosobowy (np. pies)
  • rodzaj męski nieżywotny (np. kapelusz)
• rodzaj żeński (np. uczennica, książka)
• rodzaj nijaki (np. dziecko, krzesło)

Rodzajów gramatycznych jest więc 3 (jeśli traktować rodzaj męski jako jeden rodzaj) lub 5 (jeśli liczyć "podrodzaje" rodzaju męskiego).

Żywotność odgrywa rolę jedynie w liczbie pojedynczej , natomiast osobowość jedynie w liczbie mnogiej . Pełne zróżnicowanie form rodzaju widać w bierniku obu liczb.

W liczbie pojedynczej mamy cztery formy rodzajowe przymiotnika:

Widzę nowego ucznia, nowego psa, nowy kapelusz, nową uczennicę, nową książkę, nowe dziecko, nowe krzesło.

Jak widać, odrębne formy ma rodzaj męski żywotny (nowego), męski nieżywotny (nowy), żeński (nową) i nijaki (nowe). Natomiast nie ma znaczenia osobowość - rodzaj męski osobowy i rodzaj męski nieosobowy żywotny mają tę samą, wspólną formę.

W liczbie mnogiej mamy jedynie dwie formy rodzajowe:

Widzę nowych uczniów, nowe psy, nowe kapelusze, nowe uczennice, nowe książki, nowe dzieci, nowe krzesła.

Odrębną formę ma rodzaj męski osobowy (nowych), a wszystkie pozostałe rodzaje mają wspólną formę (nowe). Stąd powstały dosyć mylące określenia "rodzaj męskoosobowy" i "rodzaj niemęskoosobowy" - oczywiście nie chodzi o rodzaje, które istniałyby oprócz rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego; formę męskoosobową mają rzeczowniki męskie osobowe, zaś formę niemęskoosobową rzeczowniki męskie nieosobowe, rzeczowniki żeńskie i rzeczowniki nijakie.

Rodzaj w językach semickich

W językach semickich, np. w arabskim hebrajskim i akadyjskim, istnieje tylko rodzaj męski i żeński. Rodzaj męski jest domyślny, zaś żeński dotyczy rzeczowników zakończonych na -at (w zapisie arabskim jest to glif ة, nazywany ta marbuta)

Zobacz też

• Gramatyka języka polskiego: Rodzaje
• utrum