Monarchia (
gr.
μοναρχία, monarchía – jedynowładztwo) –
ustrój polityczny
lub forma rządów, gdzie
suwerenem
jest jeden człowiek, nazywany
monarchą
. Monarcha sprawuje władzę zazwyczaj dożywotnio, jego funkcja jest często dziedziczna i zwykle jego stanowisko jest nieusuwalne. Obecnie w wielu państwach monarcha pełni często jedynie funkcje reprezentacyjne i nie sprawuje realnej władzy.
Historia ustroju
Pierwsze wspólnoty plemienne charakteryzowały się hierarchią. Na czele grupy stał wódz, którego można nazwać pierwszym monarchą. W
starożytności
monarcha zyskał praktycznie nieograniczoną władzę (zob.
despotyzm
), w niektórych krajach był uznawany za
boga
lub półboga (
faraon
,
august
), niekiedy pozostawał w łączności z bóstwami.
W
średniowieczu
europejskim powstała
monarchia feudalna
. Monarcha był najwyższym suwerenem, jednak nie zawsze miał realną władzę nad swoimi
wasalami
. Przyczyną tej sytuacji był brak możliwości wyegzekwowania przez władcę swojej władzy (musiałby zdobyć zamek krnąbrnego wasala). Najlepszym przykładem tego stanu jest
wojna stuletnia
, gdzie
król
Francji
nie zdołał przez długi czas zapobiec wzrostowi w siłę swojego
normańskiego
wasala. Taka sytuacja doprowadziła do ograniczenia władzy monarszej, do powstania pierwszych
parlamentów
i kodyfikacji praw.
Wynalazek działa sprawił (
XV wiek
), że monarcha ponownie uzyskał możliwość karania niepokornych wasali. Doprowadziło to do ponownego wzrostu znaczenia monarchy, o władzy praktycznie nieograniczonej, czyli
absolutnej
.
Monarchia absolutna
Ludwika XIV
była wzorem dla innych monarchów
Europy
, szczególnie
Prus
,
Rosji
i
Szwecji
.
Według panujących w średniowieczu w Europie poglądów, monarcha sprawował swoją władzę z woli
Boga
, a więc jego pozycja była niepodważalna.
Rozwój przemysłu i handlu, wzrost pozycji
burżuazji
i klasy średniej,
rewolucja francuska
doprowadziły do upadku absolutyzmu. Okazało się, że król nie zawsze jest nieomylny, co więcej, po wydarzeniach rewolucji w
Anglii
(
Oliver Cromwell
) i Francji okazało się, że lud ma prawo do buntu przeciw swojemu władcy.
Ta sytuacja, wsparta przez powstanie
Stanów Zjednoczonych
, wymusiła ograniczenia praw monarchy. Doprowadziło to do powstania
monarchii konstytucyjnej
, gdzie król był swego rodzaju urzędnikiem administracji, o nieco większych prawach niż pozostali ludzie.
Nieco inna sytuacja miała miejsce w
Anglii
, a następnie w
Wielkiej Brytanii
. Ustrój panujący w tym kraju określa się mianem
monarchii parlamentarnej
.
Upadek wielu monarchii nastąpił po
I wojnie światowej
. Nowo powstałe państwa (
Czechosłowacja
,
Polska
itd.) stały się
republikami
, w wielu przegranych krajach obalano monarchie zastępując je republikami (
Rosja
,
Niemcy
,
Austro-Węgry
,
Turcja
).
Chrześcijańskie
monarchie są
cesarstwami
,
królestwami
lub
księstwami
. Monarchiami są również państwa niechrześcijańskie:
sułtanaty
,
emiraty
, szejkanaty, choć również zapożyczające nazwy europejskie, np.
Królestwo Maroko
. Na
Dalekim Wschodzie
najważniejszymi monarchiami były cesarstwa w
Indiach
,
Chinach
i istniejące do dziś
Cesarstwo Japonii
.
Sprawa sukcesji
Zazwyczaj monarchie są dziedziczne, tzn. że po śmierci władcy tron obejmuje jedno z jego dzieci. W Europie początkowo był to najstarszy syn monarchy, później dopuszczano również córki (por.
Jadwiga Andegaweńska
,
sankcja pragmatyczna
). Czasem jednak zdarzało się, że monarcha umierał
bezdzietnie
, wówczas władzę mógł objąć brat monarchy lub inna osoba spokrewniona. Czasem osobę mógł wskazać w
testamencie
monarcha.
Często jednak zdarzało się, że sprawa sukcesji (czyli określenia, kto powinien objąć tron), była niejasna. Monarchowie byli ze sobą spokrewnieni i wielu z nich mogło mieć równe prawa do tronu. Często z tego powodu wybuchały wojny, np.
wojna o sukcesję austriacką
,
wojna o sukcesję hiszpańską
,
wojna o sukcesję polską
.
Niektóre państwa były monarchiami elekcyjnymi, tzn. takimi, gdzie monarchą zostawała osoba wybrana przez
elektorów
. Przykładem historycznych monarchii elekcyjnych mogą być takie państwa jak
Państwo Kościelne
,
Polska i Litwa
,
Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego
, a obecnie −
Watykan
.
Obecne monarchie
Obecnymi (
2010
) monarchiami są:
Obecnie istniejące rodzaje monarchii – liczba
Państwa oznaczone gwiazdką (*) to "
Commonwealth realms
" - niepodległe, ale w
unii personalnej
ze Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej.
Byłe monarchie
Poniżej podano wykaz współcześnie istniejących państw, które w okresie nowożytnym były monarchiami.
Przypisy
- ↑ Cesarz abdykował już 11 listopada. Pomimo złożenia korony wielokrotnie podkreślał, ze jest to rozwiązanie tymczasowe, nie zrzekł się praw do tytułu.
- ↑ Włączenie królestwa do Serbii - utracenie niepodległości przez Czarnogórę.
- ↑ Pretendent z rodu Karadziordziwiciów wysuwa swoje roszczenia powołując się na zapisy deklaracji z Korfu, w której rządy państw członkowskich przyszłego SHS, zrzekają się w imieniu swych władców tytułów monarszych na rzecz króla Serbii
Piotra I
.
- ↑ Wojska austriackie zajęły Pragę i zmusiły sejm czeski do wypowiedzenia posłuszeństwa królowi Karolowi, po czym wybrał na królowę Marię Teresę, która koronowała się w 1743 r. i włączyła Królestwo Czech w skład krajów cesarskich (Czechy utraciły niepodległość).
Zobacz też