Gnejs soczewkowy z miejscowości Kowary na Dolnym Śląsku

Gnejs listewkowy, Góry Sowie , Dolny Śląsk

Gnejs amfibolowy , Dolny Śląsk

Gnejs ołówkowy wykształcony w postaci ultramylonitu , Doubravčany, k. Kutnéj Hory , Czechy

Migmatyt

Gnejs – skała metamorficzna powstająca w warunkach metamorfizmu regionalnego lub dyslokacyjnego . Przeważnie jest to metamorfizm średniego stopnia strefy mezo , rzadziej wysoki stopień kata . Nazwa pochodzi od starego słowiańskiego terminu górniczego oznaczającego zgnieciony kamień (G. Agricola, 1556; A.G. Werner, 1786), bądź od staronordyckiego gneista – "krzesać kamień".

Skład mineralny

Przeważnie zawierają poniżej 10% minerałów ciemnych , bywaja także gnejsy białe (leukognejsy).

• minerały główne budujące gnejsy to kwarc , skalenie ( plagioklazy i mikroklin ), biotyt , muskowit , fengit.
• minerałami pobocznymi są często amfibole ( hornblenda , aktynolit i in.), kyanit , silimanit , andaluzyt , kordieryt , augit , granaty , fluoryt , topaz , wollastonit i talk .
• składnikami akcesorycznymi bywają turmaliny , apatyt , cyrkon , monacyt , epidoty , ilmenit , rutyl , magnetyt , tytanit , piryt , pirotyn i in.

Cechy zewnętrzne

Barwa biała, szara, czerwona, zielonawa, niebieskawa, szara lub czarna, bardzo często pstra. Zwykle laminy skaleniowo-kwarcowe są jaśniejsze (białe, jasnoszare, różowe, czerwone), a łyszczykowe ciemniejsze (szare, srebrzyste, zielonkawe, czarne). Charakterystyczna podzielność gnejsowa powoduje dzielenie się skały na tabliczki i kanciaste bloczki o grubości powyżej 1 cm. Wykazuje foliację podkreśloną równoległym ułożeniem minerałów blaszkowych oraz laminację, czyli segregacę minerałów .

Struktura i tekstura

Odznacza się strukturą krystaliczną (granoblastyczną lub granolepidoblastyczną, sporadycznie granonematoblastyczną), średnio lub gruboziarnistą, oraz równo bądź nierównoziarnistą (porfiroblastyczną, oczkową). Wykazuje przeważnie teksturę wybitnie kierunkową, masywną. Gnejsy o słabo widocznej teksturze kierunkowej, zbliżone do granitów, to granitognejsy .

Geneza

Najczęściej powstają w warunkach średnich lub wysokich ciśnień (0,6-0,8 Gpa ) i temperatur rzędu 500-700 °C. Część gnejsów jest produktem mylonityzacji kwaśnych skał magmowych ( granitów albo ryolitów ) stanowiących pod względem genetycznym mylonity lub blastomylonity jak np. gnejs oczkowy. Wiele odmian gnejsów powstaje w wyniku metasomatozy obejmujacej bardzo różne typy skał wyjściowych ( protolitów ) np. łupki ilaste , piaskowce , kwarcyty , skały magmowe zasadowe i ultrazasadowe , oraz skały metamorficzne jak np. łupek mikowy. Znane są także gnejsy migmatyczne stanowiące ogniwo pośrednie między gnejsami, a migmatytami powstałymi w warunkach ultrametamorfizmu . Niektóre także tworzą przejścia do amfibolitów jak gnejsy amfibolowe . Gnejsy powstałe w wyniku przeobrażenia skał magmowych, to ( ortognejsy , natomiast ze skał osadowych - paragnejsy .

Odmiany

• gnejs amfibolowy – powstaje w wyniku przeobrażenia skał zasadowych , tufów , margli oraz piaskowców marglistych . Powstały wskutek metamorfizmu regionalnego .
• gnejs blaszkowy (łuseczkowy) – odznacza się wyraźną tekstura kierunkową utworzona z lamin biotytowych .
• gnejs laminowany (warstewkowy, słojowy) – występują naprzemianległe warstewki kwarcowo - skaleniowe i biotytowe . Powszechnie występuje w obrębie innych gnejsów.
• gnejs migmatyczny – odmiana migmatytu przypominająca gnejs, powstała w warunkach ultrametamorfizmu .
• gnejs oczkowy – jedna z najczęstszych odmian gnejsów.Odznacza się struktura porfiroblastyczną. Powstaje w warunkach metamorfizmu regionalnego , a także w wyniku metasomatozy .
• gnejs ołówkowy (pręcikowy) – odmiana wykazująca wyraźną oddzielność prętową. Ukształtowany w procesie mylonityzacji dzięki dynamometamorfizmowi . Grubość pręcików do 5mm.
• gnejs smużysty – mniej lub bardziej widoczna kierunkowość wyrażona strzępiastymi smugami biotytowo - muskowitowymi . Powstają jako produkt mylonityzacji skał kwaśnych .
• gnejs soczewkowy – wykazuje róznej wielkości soczewki reprezentowane przez agregaty kwarcowo skaleniowe .

Występowanie

Gnejsy są skałami pospolitymi i szeroko rozpowszechnionymi we wszystkich rejonach Ziemi, zwłaszcza w starszych utworach.

W świecie: Skandynawia ; Kanada ; USA – Góry Skaliste , stany Nowy Jork i Georgia ; Brazylia ; Australia ; Nowa Zelandia ; Japonia ; Rosja – Kamczatka , Syberia ; Himalaje ; Afryka ; Sri Lanka ; Grenlandia .

W Polsce: Góry Izerskie i Pogórze Izerskie ; Karkonosze – Karpacz , Kowary ; Rudawy Janowickie – Ogorzelec , Czarnów , Rędziny ; Góry Sowie – Zagórze Śląskie , Walim , Rzeczka , Rościszów ; Góry Złote - Gierałtów , Masyw Śnieżnika – Nowa Wieś), Międzygórze , Śnieżnik ; Wzgórza Strzelińskie ; Śląsk Opolski – Sławniowice , Burgrabice ; Góry Opawskie – Głuchołazy ; Tatry Zachodnie ; krystaliczne podłoże Suwalszczyzny i Mazur .

Zastosowanie

• kamień budowlany i drogowy

• W. Ryka i A. Maliszewska. Słownik petrograficzny. Wydawnictwa Geologiczne. Warszawa, 1991.