Triumf Św. Tomasza z Akwinu, Luwr, Paryż
Tomasz z Akwinu, Akwinata,
łac.
Thoma de Aquino (ur.
1225
, zm.
7 marca
1274
) – filozof
scholastyczny
,
teolog
, członek zakonu
dominikanów
. Był jednym z najwybitniejszych myślicieli w dziejach
chrześcijaństwa
.
Święty
Kościoła katolickiego
, jeden z
doktorów Kościoła
, który nauczając przekazywał owoce swej
kontemplacji
(łac. contemplata aliis tradere).
Życiorys
Urodzony w 1224 lub 1225 w
Roccasecca
w
Królestwie Neapolu
, jako syn hrabiego
Akwinu
Landulfa i Teresy Caracciolo. Jego wuj Siibald był
opatem
zamożnego, benedyktyńskiego klasztoru na
Monte Cassino
, gdzie Tomasz od 5 do 14 roku życia pobierał nauki – rodzina oczekiwała, że Tomasz zostanie następcą wuja. Od
1239
studiował sztuki wyzwolone u Piotra z Hibernii na uniwersytecie w
Neapolu
, ale po pięciu latach porzucił zakon
benedyktynów
i przyłączył się do dominikanów. W drodze do
Paryża
został uwięziony przez rodzinę, która chciała, żeby Tomasz objął wysokie stanowisko kościelne, jednak mimo to wytrwał w swoim zamiarze bycia dominikaninem. Po uwolnieniu (
1245
) udał się na studia do Paryża. Następnie (w
1248
) udał się na dalsze studia do
Kolonii
, gdzie był uczniem
Alberta Wielkiego
. Tam uzyskał stopień
bakałarza
biblijnego i napisał pierwsze dzieła, m.in. komentarze do
Księgi Izajasza
(Expositio super Isaiam ad litteram). Przebywał kilkakrotnie na
uniwersytecie paryskim
, gdzie od
1252
wykładał sentencje
Piotra Lombarda
. Komentarz do sentencji (Scriptum super sententias) stanowi systematyczny wykład myśli Tomasza. Wtedy też powstały O bycie i istocie (De ente et essentia) oraz O zasadach natury (De principiis nature). W
1256
został magistrem teologii oraz wziął czynny udział w sporze między mendykantami a świeckimi profesorami uniwersytetu w Paryżu. W
1261
rozpoczął Summę przeciw poganom (
Summa contra gentiles
), zwaną też Summą filozoficzną (systematyczny wykład filozofii i teologii naturalnej, ukończony ok.
1266
). Między 1261 a
1265
Tomasz przebywał w
Orvieto
jako nauczyciel w szkole dominikańskiej. Powstał wówczas m.in. komentarz do
Księgi Hioba
(Expositio super Iob ad litteram), a także komentarz do O Imionach Bożych Pseudo-Dionizego (Super librum Dionisii De divinis nominibus). Na życzenie papieża, między
1263
a
1268
zestawił "Złoty łańcuch" do czterech Ewangelii (Catena aurea in quattuor Evangelia), w której umieścił nieznane fragmenty pism ojców greckich.
W 1265 udał się do
Rzymu
, by nauczać w tamtejszej szkole dominikańskiej. Rozpoczął wówczas pracę nad Summą Teologii (
Summa theologiae
; błędnie zwaną niekiedy Summą teologiczną, Summa theologica). W Rzymie Tomasz napisał m.in. wiele kwestii dyskutowanych, komentarzy do dzieł
Arystotelesa
, np. O duszy (Sententia libri De anima), rozprawę O władzy (De regno) oraz niedokończone Streszczenie teologii. W trakcie pobytu w Rzymie odwiedzał dwór papieski w
Viterbo
, gdzie w
1267
zetknął się z
Wilhelmem z Moerbecke
. Jesienią 1268 wrócił do Paryża. Wtedy też powstały komentarze do wybranych ksiąg nowotestamentowych oraz kwestie dyskutowane, m.in. O złu (De malo), niedokończony traktat O substancjach czystych (De substantis separatis), komentarze do księgi O przyczynach (Super librum De causis) i do pism Arystotelesa: Hermeneutyki (Expositio libri Perihermeneias), Analityk Pierwszych (Expositio libri Pasteriorum), Etyki nikomachejskiej (Sententia libri Ethicorum), Polityki (Sententia libri Politicarum) (niedokończone), Fizyki (Sententia super Physican) i Metafizyki (Sententia super Metaphysican). Komentarz do dzieł Arystotelesa mają charakter dydaktyczny, ale powstawały jako niezależne analizy samych tekstów. W
1272
wyjechał do Neapolu, by założyć studium dominikańskie. W Neapolu pełnił obowiązki kaznodziei w kościele
San Domenico Maggiore
.
6 grudnia
1273
przeżył silne doświadczenie mistyczne i kryzys zdrowotny. Na początku 1274 roku papież wysyłał go na
sobór w Lyonie
i Tomasz podjął się tej podróży mimo złego stanu zdrowia. Po drodze zatrzymał się w zamku swej krewnej, gdzie bardzo się rozchorował. Przeczuwając zbliżającą się
śmierć
, poprosił by dano mu umrzeć w klasztorze, a ponieważ nie było w okolicy żadnego zgromadzenia dominikańskiego, został zawieziony do klasztoru cystersów w Fossanova w pobliżu Sonnino, gdzie zmarł 7 marca 1274 roku. Po śmierci otrzymał tytuł doctor angelicus (doktor anielski).
Poglądy
System filozoficzny Tomasza można najkrócej scharakteryzować jako konsekwentne przystosowanie klasycznych poglądów Arystotelesa do treści zawartych w teologicznej doktrynie chrześcijańskiej. Tym sposobem zostały wprowadzone do katolickiej teologii pojęcia
aktu
i
możności
,
formy
i
materii
, zasada
przyczynowego
powiązania zdarzeń, rozumienie
poznania
jako procesu receptywnego, oraz pojęcie
dowodu
. Według św. Tomasza nie jest bezpośrednio znany
umysłowi
ludzkiemu ani
Bóg
, ani
dusza
, ani żadne prawdy ogólne. Człowiek rodzi się bez wiedzy i zdobywa ją dopiero w czasie życia.
Dwa rodzaje poznania: wiara i rozum
Tomasz uważał, że
wiara
i
wiedza
stanowią dwie różne dziedziny poznania, które w poszukiwaniach prawdy o świecie uzupełniają się wzajemnie. Dziedzina wiedzy, w przekonaniu Tomasza, była rozległa:
rozum
poznaje nie tylko rzeczy materialne, ale również Boga, Jego
istnienie
, Jego własności, Jego działanie. Istnieją jednak prawdy dla rozumu niedostępne, jak
Trójca Święta
,
grzech pierworodny
,
Wcielenie
,
stworzenie
świata w czasie; są to prawdy wiary, które jedynie objawienie może ludziom udostępnić. Niektóre prawdy przekraczają rozum, ale żadna mu się nie sprzeciwia. Nie może być sprzeczności między objawieniem a rozumem; podwójnej prawdy o tej samej rzeczy, jednej objawionej, a drugiej wyprowadzonej przez rozum (jak uczyli
awerroiści
) być nie może, bo wszelka prawda, zarówno objawiona jak i naturalna, pochodzi z jednego źródła: od Boga. Prawda, jaką Bóg zsyła na drodze łaski, uzupełnia, ale nie zmienia tej, którą udostępnia na drodze przyrodzonej.
Na tej podstawie powstała prosta koncepcja rozgraniczenia filozofii i teologii, na jaką się dawniejsza scholastyka nie zdobyła. Teologię buduje się na podstawie objawienia, filozofię wyłącznie na zasadach rozumu. Nawet gdy traktują o tych samych sprawach, każda traktuje inaczej. Filozofia, jeśli służy teologii, to jedynie w tym sensie, że przygotowuje do wiary (preambula fidei), i że jej broni.
Metafizyka
Arystotelesowską koncepcję
bytu
Tomasz wzbogaca o dodatkowy element. Jest nim
istnienie
. Obok, uznanego przez Arystotelesa, złożenia z materii, która jest możnością, i formy, która jest aktem, w bycie występuje jeszcze jedno złożenie o charakterze możnościowo-aktualnym, złożenie z
istoty
(essentia), która jest możnością, i istnienia (existentia), które jest aktem. Istotą każdej rzeczy jest to, co wspólne jej gatunkowi i zawarte w definicji. Istota Boga jest taka, że implikuje jego istnienie. Natomiast istota rzeczy stworzonych istnienia nie implikuje; z ich istoty nie wynika, że muszą istnieć. Rzeczy stworzone istnieją nie dzięki swej "istocie", lecz dzięki jakiemuś innemu czynnikowi. W tym leży zasadnicza różnica między Bogiem a stworzeniem. Bóg jest
bytem koniecznym
(musi istnieć, bo to leży w Jego istocie) i niezależnym (istnieje z własnej natury), a stworzenie jest
bytem przygodnym
i zależnym (bo istnienie nie leży w jego naturze). Stąd Bóg jest bytem prostym, a stworzenie – złożonym, bo składa się przynajmniej z formy i istnienia.
Istota
substancji cielesnych
jest złożona z formy i materii. Forma jest podstawą tego, co w jednostkach jest gatunkowe, a materia tego, co indywidualnie różne; forma jest źródłem jedności w substancjach, materia – mnogości. Jeśli zaś mnogości, to i cielesności. Na tym polega zasadnicza różnica między światem duchowym a cielesnym. Co cielesne, składa się z formy i materii, a co jest czysto duchowe, posiada tylko formę.
Nauczanie o transcendentaliach
Transcendentalia
(
łac.
transcendere – „przekraczać”, przekraczające kategorie) to właściwości przysługujące każdemu bytowi (nie są to
akcydensy
); "coś, co mogę orzec o każdym bycie"
- Byt wzięty sam w sobie
- Ens (
byt
) – wszystko, co jest – istnieje (wywodzi się z aktu istnienia)
- Res (
rzecz
) – wszystko jest rzeczą, ponieważ ma jakąś treść
- Unum (
jedność
) – byt o tyle jest bytem, o ile jest jednością
- Byt w relacji do innych
- Aliquid (odrębność) – byt o tyle jest bytem, o ile jest odrębny (w myśl
zasady niesprzeczności
~(p∧~p) i
prawa wyłączonego środka
~p∨p; byt jest pierwotny, natomiast zasady są wtórne)
- Ze względu na odniesienie do władz umysłowych
- Bonum (dobro) – ze względu na przyporządkowanie bytu do woli, o każdym bycie możemy powiedzieć „dobro”; każdy byt może być dobry, bo jeśli coś istnieje, oznacza to, że Bóg tego chce
- Verum (
prawda
) – ze względu na przyporządkowanie bytu do intelektu (adequatio rei et intelectum), każdy byt jest dorzeczny, sensowny – nadaje się do poznania intelektualnego
- Pulchrum (
piękno
) – ze względu na przyporządkowanie bytu do duszy w całości, piękne jest to, co ujrzane podoba się (pulchra sunt qua visa placent)
Transcendentalia nie każdemu bytowi przysługują w ten sam sposób, ponieważ im bardziej coś istnieje, tym bardziej przysługują mu poszczególne transcendentalia
Rozumowe uzasadnienie istnienia Boga
Istnienie Boga nie jest prawdą oczywistą (propositio per se nota), nie wymagającą dowodzenia. Potrzebny jest dla niej dowód. Twierdząc tak, Tomasz stawał w opozycji do panującego w
scholastyce
przekonania, zrywał z tezą obozu augustyńskiego, dla którego Bóg był „jak najbardziej obecny w duszy ludzkiej”.
Istnienie Boga nie jest prawdą opartą na
apriorycznym
rozumowaniu; nie wynika ani z pojęcia prawdy, jak chciał
Augustyn
, ani z pojęcia doskonałego bytu, jak chciał
Anzelm
. Zarówno w dowodzie Augustyna, jak i Anzelma, Tomasz widział błędy. Przyznawał, że gdybyśmy znali istotę Boga, to pojęlibyśmy od razu, że istnieje. Nie pozostaje więc nic innego, jak oprzeć dowód istnienia Boga na doświadczeniu – mimo że w nim jest dany byt skończony i niedoskonały, bardzo daleki od Boga; niemniej jest to jedyna droga do upewnienia się o Jego istnieniu. Dowód istnienia Boga musi być
aposterioryczny
, musi wyprowadzać istnienie Boga nie z nieznanej nam Jego istoty, lecz ze znanych nam Jego dzieł.
Za istnieniem Boga przemawia pięć argumentów, nazywanych drogami (
łac.
via – droga)
- jeśli istnieje
ruch
, to istnieje pierwszy poruszyciel – Bóg (
łac.
ex motu)
- jeśli każda rzecz ma swą przyczynę, istnieje pierwsza przyczyna sprawcza – Bóg (
łac.
ex ratione causae efficientis)
- jeśli
byty przygodne
nie istnieją w sposób konieczny (pojawiają się na świecie i przemijają), musi istnieć
byt konieczny
– Bóg (
łac.
ex possibili et necessario)
- jeśli rzeczy wykazują różną
doskonałość
, to istnieje byt najdoskonalszy – Bóg (
łac.
ex gradibus perfectionis)
- jeśli
celowe
działanie jest oznaką rozumności, to ład i porządek w działaniu bytów nieożywionych, lub pozbawionych poznania,
świadczą
o istnieniu Boga, kierującego światem nieożywionym. (
łac.
ex gubernatione rerum)
Tomiści
podkreślają zasługi Tomasza w kwestii poglądów na temat Boga. Arystoteles Boga określał jako byt najwyższy, Tomasz zaś nie stawiał go w hierarchii bytów, lecz definiował jako czyste
istnienie
, czyli Bóg jako podstawa każdego bytu, a nie jako jeden z bytów o najwyższych przymiotach.
Poglądy antropologiczne
Dzięki przyjęciu koncepcji Arystotelesa, Tomasz uzyskał filozoficzne fundamenty, aby porzucić pogląd
Platona
, że tylko dusza jest człowiekiem, a ciało jest nie częścią, lecz narzędziem człowieka. Zdaniem Tomasza cielesność również należy do natury człowieka. Dusza, będąca rzeczywistym bytem jest integralnie powiązana z ciałem, tak dalece, że w sensie właściwym o ciele człowieka można mówić jedynie wtedy, gdy człowiek żyje, gdy dusza organizuje materię; to dusza sprawia, że powstaje ciało człowieka, i stąd mylące jest mówienie o połączeniu duszy i ciała, a należy raczej mówić o połączeniu duszy i materii, którego "efektem" jest człowiek, w tym jego ciało.
W Kwestii dyskutowanej «O duszy» Tomasz twierdził, że dusza jest jedną substancją, łączącą się z ciałem nie tylko jako element je poruszający (ut motor), jak uważał
Platon
, lecz, jak też uznawał
Arystoteles
, jest ona przede wszystkim formą ciała. Mimo iż ma w sobie trzy elementy: wegetatywny, zmysłowy i racjonalny jest jedną substancją. Gdyby trzy rodzaje dusz: rozumna – charakterystyczna dla ludzi, zmysłowa – charakterystyczna dla pozostałych zwierząt i wegetatywna – charakterystyczna dla roślin, dająca wzrost, nie tworzyły w duszy jednej substancji, ciało nie stanowiłoby jedności lecz złożenie (aggregatio), gdyż trzy dusze byłyby formami trzech osobnych elementów ludzkiego ciała: roślinnego, zwierzęcego i ludzkiego. Człowiek ma zatem tylko jedną substancję duszy - una anima secundum substantiam, która jest rozumna, zmysłowa i wegetatywna[1]:
|
Dusza rozumna daje ciału ludzkiemu wszystko to, co dusza zmysłowa daje zwierzętom nierozumnym ( bruta), wegetatywna roślinom i jeszcze dodaje coś więcej. Dlatego jest ona w człowieku zarazem wegetatywną i zmysłową i rozumną [2]. |
Tomasz uważał też, że dusza kształtuje zrodzenie i wzrost płodu. Do czasu, gdy poczęcie osiągnie formę doskonałą, w nasieniu
ojca
jest najpierw sama dusza wegetatywna, potem, w procesie, który prowadzi do poczęcia, ustępuje ona duszy, która jest i wegetatywna i zmysłowa. A następnie, gdy dojdzie do poczęcia człowieka, gdy osiągnie ono doskonałą, skończoną postać (forma perfecta), zastępuje ją dusza, która jest jednocześnie wegetatywna i zmysłowa i rozumna[3].
Dusza ludzka
, jako byt przygodny, ma w sobie wewnętrzne naturalne pragnienie (desiderium naturale) wiecznego istnienia[4]. Wynika ono z samej jej natury jako bytu[5] i przejawia się w postaci podwójnego pragnienia: szczęścia oraz wizji
Pierwszej Prawdy
[6]. Nie jest ono związane z konkretną władzą duszy. Jest wychyleniem, ruchem ku przyszłości, które może przyjąć formę rezygnacji, rozpaczy lub nadziei[7][8].
Władzą duszy, której dobro jest naturalnym przedmiotem, jest
wola
. Dążenie do dobra jest jej naturą. W przypadku innych władz człowieka, kierowanie ich ku dobru jest zadaniem
cnót
. Wola ma to dążenie sama z siebie i nie potrzebuje pomocy ze strony osobnej sprawności, cnoty. Jednak w odniesieniu do dobra, które przekracza zakres mocy woli (proportio potentiae) - cnota jest jej niezbędna. Takim dobrem przewyższającym jej zdolności jest Dobro, którym jest Bóg. Cnotami wlanymi, które kierują miłość woli ku temu Dobru i umożliwiają ją są
cnoty teologalne
miłości i nadziei[9].
Tomasz z Akwinu wyróżniał jedenaście podstawowych ludzkich
uczuć
. Klasyfikował je w ramach dwóch zmysłowych władz pożądawczych - podstawowej prostej władzy popędu zasadniczego (miłość, pożądanie, przyjemność, nienawiść, odraza, wstręt) oraz władzy popędu zdobywczego (nadzieja, rozpacz, odwaga, lęk, gniew)[10].
Kobiety
Tomasz z Akwinu twierdził, że kobieta "jest błędem natury". Uważał ją za istotę pośrednią, gorszą od mężczyzn. Miała być ona upośledzona zarówno duchowo jak i cieleśnie, nazywał ją "niewydarzonym samcem"[11]. Twierdził również, że "kobieta ma się do mężczyzny tak jak rzecz niedoskonała i ułomna do doskonałej". Uważał także, iż "zarodek płci męskiej staje się człowiekiem po 40 dniach, zarodek płci żeńskiej po 80 dniach. Dziewczynki powstają z uszkodzonego nasienia lub też w następstwie wilgotnych wiatrów."[12] "Kobieta jest jedynie pomocą w płodzeniu i pełni pożyteczną rolę w gospodarstwie domowym", "Ludzie stanu dziewiczego otrzymają sto procent nagrody w niebiesiech, owdowiali - sześćdziesiąt procent, a żonaci - trzydzieści procent", "Dzięki temu, że [kobiety] składają śluby dziewictwa lub stanu wdowieńskiego i przez to zostają zaślubione Jezusowi - zostają podniesione do godności mężczyzn" - to również napisał Doktor Kościoła[13]. Akwinata uważał także, że "Kobiety są błędem natury... z ich temperaturą ciała świadczącą o cielesnym i duchowym upośledzeniu... są rodzajem kalekiego, chybionego, nieudanego mężczyzny... Pełnym urzeczywistnieniem rodzaju ludzkiego jest mężczyzna", a "Wartość kobiety polega na jej zdolnościach rozrodczych i możliwości wykorzystania do prac domowych"[13].
Koncepcje epistemologiczne
Tomasz stał na stanowisku receptywności poznania oraz łączności poznania wyższego z niższym, umysłowego ze zmysłowym. Władze poznawcze człowieka są albo zmysłowe, albo umysłowe. Władze wyższe posługują się niższymi, więc umysłowe zmysłowymi. Od władz niższych, zmysłowych, musi się też rozpoczynać proces poznania. W doczesnym życiu (secundum praesentis vitae statum) umysł, złączony z ciałem, nie może się obejść bez pośrednictwa zmysłów; zmierza jednak do umysłowego ujęcia rzeczy.
Tomasz traktował rozum psychologicznie, jako władzę duszy, a nie metafizycznie, jako oddzielną substancję. Wraz z Arystotelesem dzielił rozum na czynny i bierny. Właściwego aktu poznawczego dokonuje dopiero rozum bierny. Ostatecznie wszelkie poznanie rozumowe, tak samo jak zmysłowe, jest receptywne.
Przedmioty materialne możemy poznawać rozumem; dzięki temu posiadamy o nich wiedzę ogólną i pewną. Poznanie rozumowe jest zawsze ogólne, więc rozumowo poznajemy tylko gatunki, a nie jednostki materialne. Własną duszę poznajemy tylko pośrednio. Tomasz uważał, że dane są nam rzeczy zewnętrzne, a nie przeżycia wewnętrzne. Twierdził, też, że poznajemy jedynie to, co rzeczywiste, a nie to, co potencjalne. Bezpośrednio poznajemy więc tylko czynności duszy, a władze duszy i samą duszę – wyłącznie na drodze refleksji.
Poglądy społeczno-polityczne
W dziedzinie filozofii
państwa
głosił, że na czele państwa jest władza świecka i duchowna, twierdził też, iż istnieje ustrój
republiki
i
monarchii
. Najlepsza jest monarchia, bo to ona troszczy się o lud, zaś król musi przestrzegać prawa bożego i natury. Za
tyrana
uznawał tego, co nielegalnie zdobył władzę, przez uzurpację,
symonię
.
Filozofia prawa
W filozofii
prawa
głosił, że prawo:
- jest rozporządzeniem rozumu (a nie woli),
- musi mieć odpowiedni cel –
dobro
wspólne, które utożsamia się ze
szczęściem
,
- ustanawiane jest przez legalnie panujących,
- musi być
promulgowane
.
Prawo sprawiedliwe musi spełniać przynajmniej te cztery warunki.
Problematyka prawa obejmuje dwa obszary: prawo-lex, oraz prawo-ius. Tomasz wyróżnia cztery zasadnicze typy prawa-lex: prawo wieczne (lex aeterna), prawo naturalne (lex naturalis), prawo pozytywne zwane też prawem ludzkim (lex positiva seu humana) oraz prawo Boże (lex divina). Prawo pozytywne obejmuje prawo narodów (ius gentium) i prawo poszczególnych państw (ius civile). Prawo Boże jest prawem objawionym i jako takie jest domeną teologii. Obejmuje zarówno prawo Starego Testamentu (lex vetus) oraz prawo Nowego Testamentu (lex nova).
Dzieła
Kult
W
1319
Kościół rzymskokatolicki
rozpoczął wstępne postępowanie w sprawie
kanonizacji
Tomasza z Akwinu. Akt kanonizacji ogłosił
18 lipca
1323
w
Awinionie
papież
Jan XXII
.
Na
soborze trydenckim
tylko dwie księgi umieszczono na ołtarzu –
Biblię
i Summę Teologii Tomasza z Akwinu.
W
ikonografii
św. Tomasz przedstawiany jest w białym habicie dominikańskim, w czarnej kapie i białym
szkaplerzu
. Jego atrybutami są m.in. anioł, gołąb, infuła u nóg, której nie przyjął, kielich z Hostią, księga, laska, monogram IHS, monstrancja, pióro pisarskie, różaniec, słońce na piersiach, które symbolizuje jego Boską inspirację. Jego znakiem jest także Chrystus w aureoli.
Obowiązkowe wspomnienie liturgiczne
obchodzone jest w Kościele katolickim
28 stycznia
.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Quaestio disputata
De anima, q.11 resp.
(Czy w człowieku dusza rozumna, zmysłowa i wegetatywna jest jedną substancją) w: Sancti Thomae Aquinatis Quaestiones disputatae, ed. P. Bazzi, M. Calcaterra, T. Centi, E. Odetto, P. Pession, t. II, wyd. 9, Taurini 1953, s. 277-362.
- ↑ Tamże: Unde anima rationalis dat corpori humano quidquid dat anima sensibilis brutis, vegetabilis plantis, et ulterius aliquid; et propter hoc ipsa est in homine et vegetabilis et sensibilis et rationalis.
- ↑ Tamże:
q.11 arg. 1-8 i ad 1-8
: … hoc quousque conceptum habeat formam perfectam. Et ideo dicitur quod anima vegetabilis prius est in semine; sed illa abiicitur in processu generationis, et succedit alia, quae non solum est vegetabilis, sed etiam sensibilis. Ad istam iterum additur alia quae simul est vegetabilis, sensibilis et rationalis.
- ↑ Suma Teologiczna, I q75 a6;
Suma przeciwko poganom
(SCG) II, 55
- ↑ Kwestia o duszy 4 (Questiones disp. de anima), przeł. Z. Włodek, W. Zega, Kraków 1996,
- ↑ Por. Commentum in libros Sententiarum magistri Petri Lombardi (Sententiis) IV disp. 49;
SCG
III, 25nn
- ↑ Por. De spe 1,6; SCG III 48 i IV 54.
- ↑ Por. P. Engelhardt, Thomism w: Sacramentum Mundi. An Encyclopedia of Theology.
K. Rahner SJ
, Cornelius Ernst, K. Smyth (red.). T. 6. Londyn: Burns & Oats, 1970, ss. 254-255. .
- ↑
Quaestiones disputatae de virtutibus, 1 a5 resp.
: Voluntas autem hoc quod virtus facit circa alias potentias, habet ex ipsa ratione suae potentiae: nam eius obiectum est bonum.(...) Sed supra humanum bonum est bonum divinum, id quod voluntatem hominis caritas elevat, et similiter spes.
- ↑ Radziszewska-Szczepaniak D., Podstawy koncepcji sublimacji uczuć u św. Tomasza z Akwinu, Olsztyn 2002, str. 39-43.
- ↑ Suma teologiczna I,q.92,a.1,
http://www.nil.org.pl/xml/oil/oil64/gazeta/numery/n2006/n200601/n20060109
- ↑
Medycyna, etyka, religia i wiara
- ↑ 13,0 13,1
Dzień Kobiet
Bibliografia
- Chenu M.-D., Wstęp do filozofii św. Tomasza z Akwinu, przeł. H. Rosnerowa, Kęty 2001.
- Gilson É., Tomizm. Wprowadzenie do filozofii św. Tomasza z Akwinu, przeł. J. Rybałt, Warszawa 1960.
- Kenny A., Tomasz z Akwinu, przeł. R. Piotrowski, Warszawa 1999.
- Pieper J., Tomasz z Akwinu, przeł. Z. Włodkowa, Warszawa 1966.
- Weisheipl J., Tomasz z Akwinu. Życie, myśl i dzieło, przeł. Cz. Wesołowski, Poznań 1985.
Linki zewnętrzne