Wielka kolonizacja – termin "wielka kolonizacja" utworzony został przez historyków dla odróżnienia ruchu osadniczego, w którym brały udział
polis
greckie w
okresie archaicznym
, od podobnych zjawisk występujących w świecie greckim przed oraz po "Wielkiej kolonizacji"[1]. W odróżnieniu od poprzednich ruchów
migracyjnych
w których brały udział całe
plemiona
, podczas "Wielkiej kolonizacji" ruch kolonizacyjny organizowany był przez małe greckie
miasta
-
państwa
(gr.
polis
). Kolonizacja obejmowała wybrzeża
Morza Śródziemnego
i
Morza Czarnego
od
VIII
do
VI w. p.n.e.
Terminem "kolonia" historycy oznaczają osadę grecką założoną poza granicami Grecji w
VIII
.
Przyczyny kolonizacji
Istniało wiele powodów,które skłaniały polis do podjęcia akcji
kolonizacyjnej
. Klęska głodu spowodowana suszą lub nieurodzajem mogła skłonić część ludności do opuszczenia miasta z własnej woli lub też pod przymusem. Z powodu suszy mieszkańcy
Thery
zmuszeni zostali do podjęcia akcji kolonizacyjnej – z każdej rodziny wylosowano jednego mężczyznę, który pod groźbą kary śmierci musiał udać się do nowej
kolonii
, a cała społeczność zobowiązała się przekląć każdego, kto nie podporządkuje się decyzji wspólnoty. Powrót osadników był możliwy dopiero w przypadku całkowitego niepowodzenia kolonizacji i dopiero po upływie pięciu lat. Również niepokoje wewnętrzne – częste w greckich polis – były powodem podejmowania akcji kolonizacyjnej. Walka pomiędzy stronnictwami politycznymi mogła zakończyć się wysłaniem kolonistów. W takim przypadku byli nimi najczęściej członkowie przegranego stronnictwa, których zmuszono do opuszczenia domu lub też ludzie, których wyniku postanowienia całej wspólnoty obywatelskiej wyznaczono do jej opuszczenia, a polis jako całość ponosiła koszty zorganizowania wyprawy. Na zasadzie takiego kompromisu założony został
Tarent
– kolonia
Sparty
na południu
Italii
– który założyła grupa Spartan usuniętych ze społeczności[2]. Niewystarczająca ilość ziemi uprawnej[3] była kolejnym powodem zakładania kolonii. Na nowych ziemiach Grecy znajdowali żyźniejsze ziemie, ze zbliżonym do greckiego klimatem[4], mogli więc budować nowe miasta dokładnie w ten sam sposób, jak w swojej ojczyźnie. Brak ziemi łączył się z czynnikami demograficznymi, które także miały wpływ na intensywność greckiej kolonizacji. W wielu opracowaniach tematu "Wielkiej kolonizacji" wskazuje się na presję demograficzną jako na jeden z głównych jej powodów. Wykopaliska na cmentarzach ateńskich wskazują na to, że w ciągu VIII w. nastąpił ośmiokrotny, w stosunku do wieku
IX
, wzrost liczby pochówków, który archeolodzy łączą z przyrostem liczby ludności w tym okresie. Nie jest jednak pewne, czy takie samo zjawisko występowało w całej
Grecji
, ponieważ nie są znane wszystkie miejsca pochówków, a szacunki liczby grobów z "
Wieków ciemnych
" mogą być nieprawdziwe. Pomimo tych zastrzeżeń naukowcy nie negują znacznego wzrostu liczby ludności Grecji, a jedynie jego rozmiary. Wzrost populacji Grecji mógł być również skutkiem samej kolonizacji (żywność sprowadzana z kolonii mogła zapewnić wyżywienie znacznie większej populacji).
Do powodów kolonizacji należała także potrzeba wzbogacenia się, osiągnięcia awansu społecznego oraz rozwój handlu dalekosiężnego.
W odróżnieniu od nowożytnych kolonii, kolonie greckie nie były zakładane dla zdobycia nowych rynków zbytu dla rodzimej wytwórczości, a głównie w celu zdobycia potrzebnych surowców i lokalnych produktów. Z
handlem
wiązało się także
piractwo
[5]. Wyprawy
fokajskich
okrętów po
Adriatyku
i na zachodzie Morza Śródziemnego wiązały się w równym stopniu z wyprawami odkrywczymi jak i z piractwem. Przy niektórych inicjatywach kolonizacyjnych kilka wymienionych wyżej czynników oddziaływało naraz, istniały również czynniki charakterystyczne jedynie dla jednej akcji kolonizacyjnej lub też charakterystyczne tylko dla jednej metropolii.
-zasiedlanie małych terenów -położenie na małych wyspach -podłoże(ekonomiczne, społeczne, polityczne) -surowce naturalne -rozwój techniki i rzemiosła -warunki geograficzne -handel
-cynę -miedź
Rozwój greckich okrętów
Powodzenie akcji kolonizacyjnej zależało w dużej mierze od umiejętności żeglarskich załogi statku, na którym płynęli koloniści, a także od wytrzymałości samego statku. Statek handlowy w tym czasie był
żaglowcem
z szerokim
pokładnikiem
, o głębokim zanurzeniu, z zaokrąglonym
kadłubem
, z wysokim
dziobem
i
rufą
, mały, powolny i zdający świetnie egzamin na morzu. Chociaż w budowie statków handlowych nie zaszły znaczące zmiany od IX w., technika budowy okrętów wojennych uległa znacznym ulepszeniom. Okręt posiadał długi prostokątny kadłub, którego pokładnik
stępki
został wydłużony w wąski
taran
. Bocznych pokładów żołnierze używali jako miejsca do walki. Oprócz żagla napędzały okręt wiosła, poruszane przez wioślarzy siedzących na pojedynczych ławkach. Pod koniec
VIII w.
pojawił się nowy typ okrętu. Był to długi, niski okręt ze stożkowym taranem, z 21 otworami na wiosła w każdej z burt, pozbawiony pokładów. Oba typy okrętów wojennych były szeroko rozpowszechnione w wieku
VII
. Wiek
VI
to czas dominacji odmiany okrętu pozbawionego pokładu, a w szczególności dwóch jego typów: triakontery z 30 wiosłami oraz dziewięćdziesięciostopowej pantekontery z 50 wiosłami. Dzięki zwrotności i szybkości oba typy okrętów stanowiły świetne narzędzie do taranowania wrogich jednostek. Pierwsze okręty, które były wzorcami dla budowy triakontery i pantekontery, zbudował koryncki budowniczy statków Amejnokles[6]. Nowe okręty zapewniły
Koryntowi
supremację na wodach pomiędzy Grecją a
Sycylią
, nie panował jednak na pełnym morzu. Nowe okręty nie nadawały się do żeglugi na pełnym morzu i przy złej pogodzie wolały schronić się do portu. Niemniej jednak triakontera i pantekontera zapewniały Grekom przewagę nad
Fenicjanami
, dysponującymi gorszymi okrętami.
Założenie kolonii
Didyma, ruiny miasta na wschodnim wybrzeżu Morza Egejskiego.
Greckim słowem określającym kolonie jest słowo apoikia (co dosłownie znaczy: "osada założona daleko od własnego miejsca zamieszkania"). Państwo które zakładało kolonię nosiło nazwę metropolis (polis-matka). Decyzję o założeniu kolonii podejmowała najczęściej wspólnota obywatelska metropolii. Wyznaczano założyciela (gr. oikistes) nowej osady, pochodzącego najczęściej z najznakomitszego rodu
arystokratycznego
polis. Zabierał on z ogniska swego miasta święty ogień, który miał zainaugurować założenie nowej polis. Wraz ze świętym ogniem zabierano wszystkie formy życia społecznego i religijnego, kulty, ustrój
kalendarz
,
dialekt
,
alfabet
itd. Nowe państwo stawało się kopią starego[7]. Oikistes obdarzany był na czas zakładania kolonii rozległymi, niemalże królewskimi uprawnieniami, jednak przypadki ustanawiania
monarchii
w koloniach były bardzo rzadkie, co wskazuje na duże przywiązanie Greków do instytucji polis. Czasami decydowano o tym, kto ma wziąć udział w wyprawie[8]. Nie tylko obywatele polis organizującej wyprawę brali w niej udział. Czasami zapraszano także obywateli innych miast lub tworzono kolonie przy współpracy z innym państwem[9]. Również sama kolonia mogła zapraszać obywateli innych państw do zamieszkania w jej granicach. Założenie nowej polis miało także charakter religijny. Miasto-założyciel zwracało się z pytaniem o aprobatę swoich działań do bogów.
Jonowie
z wybrzeża
Azji Mniejszej
zwracali się o radę do
wyroczni Apollina w Didymie
, mieszkańcy Grecji kontynentalnej do
wyroczni Apollina w Delfach
lub
Zeusa w Dodonie
. Boga traktowano jako boskiego, a oikistesa jako ludzkiego założyciela kolonii. Związki ze świątynią utrzymywano poprzez mianowanie w koloniach świętych wysłanników (gr. theoroi). Najczęściej pytano boga o aprobatę już podjętej decyzji co do celu i czasu wyprawy. Czasami kapłani delficcy sami wskazywali czas i miejsce na założenie nowej kolonii[10]. Zachowały się w autentycznej formie niektóre instrukcje dotyczące zakładania kolonii, przekazane przez wyrocznię delficką:
- O Telesiklesie, oznajmij mieszkańcom Paros, że polecam ci założyć okazałe miasto na wyspie Eeria – odpowiedź udzielona oikistesowi kolonii
Paros
na wyspie
Tazos
.
- Entimosie i przebiegły synu sławnego Kratona, obaj udajcie się na Sycylię i zamieszkajcie ten piękny kraj, gdzie zbudujecie obok ujścia świętej rzeki Geli wspólne miasto Kreteńczyków i Rodyjczyków o tej samej nazwie co rzeka – odpowiedź dla oikistai
Geli
, wspólnej kolonii
Krety
i
Rodos
.
Opuszczając swoją rodzinną polis ludzie pozostawiali groby przodków i opiekuńcze bóstwa, jednak dzięki błogosławieństwu bogów przełamywali wynikające z ich pozostawienia opory. Wyprawa była zwykle niewielka, uczestniczyło w niej kilka statków zabierających w sumie dwustu-trzystu ludzi, czasami więcej (prawdopodobnie wyłącznie mężczyzn). Po bezpiecznym założeniu kolonii do pierwszej grupy dołączały następne[11]. Z uwagi na to, że kolonia miała być od samego początku samowystarczalna, przyjmowano do grona osadników przedstawicieli różnych klas i zawodów. Jeżeli wyprawiano się w nieznane do tej pory strony, właściwą kolonizację poprzedzała niewielka ekspedycja, mająca na celu zdobycie orientacji i wybór odpowiedniego miejsca pod nową polis. Jeśli spodziewano się oporu miejscowej ludności, pierwszą grupę osadników stanowili wojownicy. Szukano miejsca posiadającego żyzną ziemię, dobrze nawodnionego, ze strumieniem lub obfitym źródłem dla zaopatrzenia osady w wodę pitną. Elementem zachęcającym do założenia kolonii było posiadanie przystani lub najlepiej dwóch, które mogły służyć przy wiatrach wiejących z różnych stron[12]. Ważnym elementem był również obronny charakter miejsca pod przyszłe miasto[13]. Najchętniej osiedlano się na małych wyspach w pobliżu stałego lądu, te pierwotne osady służyły jako zaplecze do właściwej kolonizacji pobliskiego wybrzeża[14]. Wraz z założeniem kolonii wyznaczano działki ziemi (gr. kleros) dla jej pierwszych mieszkańców, które miały służyć im do uprawy roli (teren wiejski – gr. chora). Podział ziemi był względnie równy. Przybywający później osadnicy dostawali działki mniejsze i gorszej jakości. Ziemię będącą podstawą samowystarczalności osady uprawiano głównie własnoręcznie, jednak w wyniku naturalnych procesów zachodzących w polis[15] część ziemi uprawiana była przez zależnych chłopów. W przypadku kilku kolonii uprawą ziemi zajmowali się zależni chłopi będący potomkami dawnych mieszkańców, a także sprowadzeni z metropolii przez bogatych obywateli (podczas kolonizacji)
periojkowie
[16].
Didyma, świątynia Apollina.
Faktorie handlowe
Historycy wyróżniają dwa typy osad zakładanych przez Greków. Pierwszy z nich został szeroko omówiony powyżej, drugim jest natomiast
faktoria
handlowa. Dla współczesnego określenia takiej osady stosowany jest grecki termin emporion, co dosłownie znaczy "
port
handlowy
"[17]. Emporion był osadą zazwyczaj niedużych rozmiarów, służącą jako
przystań
i miejsce wymiany dla żeglarzy i kupców. W odróżnieniu od kolonii nadzorowany był za pośrednictwem przysyłanych urzędników przez zakładającą go polis, a jego mieszkańcy zachowywali pierwotne
obywatelstwo
. Często zakładano takie osady na terenie kontrolowanym przez rozwinięte organizmy polityczne, gdzie niemożliwa była akcja kolonizacyjna[18]. Niektóre faktorie handlowe przekształciły się z czasem w miasta[19]. Słowem emporion określano również port miasta leżącego w głębi lądu – np.
Pireus
port
Aten
– nazwa określała także niektóre place targowe położone w głębi lądu.
Stosunki pomiędzy metropoliami a koloniami
Stosunki pomiędzy kolonią a jej metropolią układały się zazwyczaj dobrze lub poprawnie. Wojny pomiędzy nimi były rzadkie i zawsze uchodziły za coś skandalicznego. Kolonia dzieliła ze swoją metropolią wspólny kult, jeśli kolonia zakładała inną kolonię, tradycja nakazywała, by zwróciła się do swej metropolii o przysłanie oikistesa. Obie poleis łączyły więzi gospodarcze, nie obowiązywała jednak zasada, że kolonia może handlować jedynie ze swoją metropolią. Pomimo tego, że nowa osada była tworzona na wzór macierzystej polis, z którego przenoszono wiele elementów ustroju, tradycji, religii itd., to jednak system miar i wag używanych w kolonii odpowiadał najczęściej temu, który był używany w jej sąsiedztwie. Każda polis zachowywało tradycyjną dla niego zwierzchność nad swoimi koloniami.
Korynt
na przykład wymagał od swoich kolonii zapraszania jego obywateli do przewodzenia w świętach obchodzonych przez nie. Do metropolii zwracały się także często dwie założone przez nią kolonie w celu rozsądzenia sporu pomiędzy nimi. Kiedy tylko kolonia usamodzielniła się, zrywała łączność ze swoją metropolią, czemu dawała wyraz przez czczenie własnego oikistesa zamiast swojej metropolii.
Stosunki pomiędzy koloniami a ludnością miejscową
Na wszystkich ziemiach – poza częścią wschodnią
Morza Śródziemnego
– Grecy spotykali ludy stojące na niższym stopniu rozwoju społecznego i technicznego od nich samych. Większość kolonii oddziaływała silnie na swe zaplecze. Greckie produkty były dla miejscowej
arystokracji
cennym i luksusowym towarem[20]. Jeżeli na kolonizowanym terenie nie brakowało ziemi uprawnej, to najczęściej nie dochodziło do konfliktów z miejscową ludnością. Nowo założona polis była zbyt słaba, by prowadzić wojny z miejscowymi mieszkańcami, unikała więc ich przynajmniej w początkowym okresie swego istnienia. Część poleis prowadziła ekspansję w głąb lądu, czyniąc również z ludności miejscowej warstwę zależną. Zdarzały się także przypadki łupienia kolonii greckich przez miejscową ludność, dla której były bogatym źródłem łupów.
Greckie kolonie na zachodzie Morza Śródziemnego
Italia i Sycylia
Wielka Grecja ok. 280 r. p.n.e.
Droga morska wiodąca na zachód była domeną
Koryntu
. Cała sieć kolonii tego miasta rozsianych w strategicznych dla żeglugi miejscach zapewniała mu panowanie nad drogą łączącą Grecję z
Sycylią
i
Italią
, a także miastami nad
Adriatykiem
. Z powodu utrudnionej żeglugi przez
Cieśninę Otranto
[21] istniało niewiele greckich osad nad Adriatykiem. Ze względu na zainteresowanie Greków kopalniami
srebra
w południowej
Ilirii
, założone zostały tam dwie kolonie:
Apollonia
i
Epidamnos
. Kolejne greckie kolonie leżały dopiero w pobliżu ujścia
Padu
, były to
Adria
i
Spina
. Tereny południowej Italii i Sycylii były znane Grekom już od okresu
Ciemnych Wieków
. Najstarszą osadą założoną przez Greków u wybrzeży Italii[22] była Pithekussai, leżąca na wysepce w niedużej odległości od lądu stałego wspólna kolonia
Chalkis
i i
Eretrii
[23], założona jeszcze przed rokiem
770
. W roku
757
jej mieszkańcy wraz z nowymi osadnikami przybyłymi z
Azji Mniejszej
przenieśli się na ląd stały, zakładając
Kyme
. Kyme była najstarszą kolonią grecką na zachodzie Morza Śródziemnego, starszą o 50 lat od pierwszej kolonii założonej na Sycylii. Jej mieszkańcy byli ludźmi zamożnymi[24]. Osada posiadała żyzne ziemie, piaszczystą plażę, która ułatwiała wciąganie okrętów, a także dogodne miejsce obronne. Główne zyski czerpała z handlu oraz z haraczy, jakie jej mieszkańcy ściągali z powracających z północy statków. Wyjaśnia to jej odległe położenie względem innych istniejących w tym czasie kolonii greckich. Przez Pithekussai prowadził szlak handlowy do
Etrurii
, skąd Grecy pozyskiwali
rudę
żelaza
[25]. W Etrurii kończyła się także jedna z odnóg szlaku bursztynowego. Na jej terenie powstawały liczne emporia, które oprócz handlu z
Etruskami
, pośredniczyły również w handlu z
Lacjum
,
Kampanią
, a nawet z
Galami
. Nastąpił znaczny rozwój wymiany handlowej między Grekami a Etruskami, który miał swoje apogeum w
VI w.
Wskazują na to liczne znajdowane przedmioty: broń, duże naczynia brązowe, kosztowności, malowana
ceramika
, kupowane lub darowane dla uzyskania prestiżu. Niektóre przedmioty posiadają napisy dedykujące je konkretnym osobom, co wskazuje na bliskie kontakty pomiędzy Etruskami a greckimi rzemieślnikami, którzy musieli przybywać do Italii. Kyme stała się z czasem silną polis, prowadzącą własne akcje kolonizacyjne. Jej stosunki z Etruskami nie zawsze układały się jednak pokojowo. Pod koniec VI w. toczyła z nimi wojny. W
474
udało im się przy pomocy
Syrakuz
pokonać etruską flotę, dzięki czemu spod panowania etruskiego uwolniły się Kampania i Lacjum. W latach
730
-
720
osadnicy z Chalkis wraz z mieszkańcami
Zankle
założyli
Rhegion
, będący najważniejszą kolonią na "czubku palców" Italii. Jego elitę społeczną stanowili
Meseńczycy
przybyli wraz z kolonistami z Chalkis[26]. Najważniejszym i najlepszym portem w południowej Italii mógł pochwalić się
Tarent
. Ostatnim etapem dla statków udających się na Sycylię były
Lokry Epizefyryjskie
, będące wspólną kolonią
Lokrów
i Syrakuz. Kolonie położone w południowej Italii już w starożytności zyskały sobie miano
Wielkiej Grecji
. Dzięki żyznym ziemiom rozwijały się i bogaciły. Dla mieszkańców Grecji właściwej ziemie te wydawały się krajem mlekiem i miodem płynącym, a ich mieszkańcy ludźmi żyjącymi aż nadto wygodnie[27]. Od VI w. pokojowo nastawione ludy sąsiadujące z greckimi koloniami zostały wyparte przez wojownicze ludy sabelskie, które napierały na greckie kolonie[28].
Sycylia była zamieszkana przez plemiona Sykelów,
Sykanów
i Elimów. Plemiona te nie były w stanie powstrzymać greckiej kolonizacji. Pierwszą kolonią na Sycylii było założone w
734
Naksos
. Założycielem miasta było Chalkis, a część ludności stanowili również mieszkańcy wysp (głównie z
Naksos
). Miasto nigdy zbytnio się nie rozrosło, sprawowało jednak ważną funkcje sakralną. Wszyscy Grecy sycylijscy opuszczający wyspę w celach sakralnych składali tu ofiarę
Apollonowi
Archegetesowi. Ojkistes miasta Naksos założył
Leontinoj
i
Katanę
, które zawładnęły najbardziej żyznymi terenami na wyspie. Nad
Cieśniną Mesyńską
w osadzie o nazwie
Zankle
mieszkali
piraci
pochodzący z Kyme. W roku
730
osada została oficjalnie uznana za wspólną kolonię Kyme i Chalkis. Wraz z Chalkis Zankle założyła po drugiej stronie cieśniny Rhegion, dzięki czemu obie kolonie mogły kontrolować żeglugę przez Cieśninę Mesyńską. Na zachodniej części wyspy znajdowały się osady handlowe należące do
Fenicjan
. W
649
roku Zankle z uwagi na dobrą glebę założyła kolonię o nazwie
Himera
i nawiązała kontakty handlowe z fenickimi faktoriami. Fenickie osady na wyspie nie podejmowały prób podporządkowania sobie większych jej terenów i nie przejawiały wrogości wobec Greków. Zmieniło się to dopiero gdy ich mieszkańcy zostali wciągnięci do walk z Grekami przez miejscową ludność, Elimów, którzy zostali wyparci ze swoich ziem przez greckich kolonistów. Na północnej oraz północno-wschodniej części wyspy dominowały osady
jońskie
.
Dorowie
natomiast zasiedlili południowo-wschodnią Sycylię. W roku
733
Korynt założył Syrakuzy, będące od początku wielką kolonią. Zajmowały one przybrzeżną wysepkę Ortygię oraz pobliski ląd. Założone zostały w wyniku wielkiej ekspedycji Koryntu, do której przyłączyli się także inni Dorowie. Ta sama ekspedycja założyła po drodze Korkyrę. Mieszkańcy Syrakuz przodowali wśród sycylijskich kolonii w ekspansji w głąb lądu. Na zdobytych terenach zakładali własne kolonie[29]. W podobny sposób postępował
Gela
. Poleis Wielkiej Grecji dysponowały znacznymi zasobami żywności, której nadwyżki wysyłane były do Grecji. Wielka Grecja w odróżnieniu od kolonii nad Morzem Czarnym nigdy nie zniżyła się do statusu terenów peryferyjnych, odgrywając istotną rolę w dziejach greckiej kultury.
Greckie osady na Dalekim Zachodzie
Odkrycie przez Greków "Dalekiego Zachodu"[30] było przypadkowe. W roku
638
Kolajos z
Samos
przybił swoim statkiem handlowym do wyspy Platei przy wybrzeżu libijskim, po tym jak burza zapędziła jego statek aż poza
Cieśninę Gibraltarską
. Wylądował w
Tartessos
na atlantyckim wybrzeżu
Hiszpanii
, skąd powrócił z bajecznie bogatym ładunkiem, który rozbudził wyobraźnię innych o bogactwach krain Zachodu. Wzdłuż południowych wybrzeży dzisiejszej
Francji
intensywny handel prowadzili
Fokajczycy
. Około
600
roku założyli oni
Massalię
. Kolonia ta szybko zyskała na znaczeniu dzięki swemu portowi, a także produkcji wina i oliwek. Sama również założyła wiele kolonii wzdłuż wybrzeży dzisiejszej
Francji
i
Hiszpanii
. Około
565
roku
Fokajczycy
założyli na
Korsyce
Alalię i zaczęli uprawiać piractwo na znaczną skalę. Nękani przez nich
Etruskowie
sprzymierzyli się z
Kartagińczykami
i wypowiedzieli im wojnę. Zasileni nowymi przybyszami ze zniszczonej
Fokai
Fokajczycy pokonali pod Alalią floty Kartaginy i Etrurii, jednak ponieśli przy tym tak wielkie straty, że musieli opuścić Alalię i przenieść się do Elei w południowej Italii. Po utracie Alalii zmniejszył się zasięg handlu greckiego na zachodzie, Kartagińczycy zamknęli bowiem
Gibraltar
i zniszczyli
Tartessos
.
Greckie osady na wschodzie Morza Śródziemnego
Cyrenajka, ruiny greckiego miasta.
Z uwagi na obecność rozwiniętych organizmów politycznych na wschodnich wybrzeżach Morza Śródziemnego, grecka kolonizacja tych terenów była bardzo utrudniona. Oprócz istnienia na południu państwa egipskiego kolonizację wybrzeża utrudniała obecność miast fenickich w Syrii oraz gęste zaludnienie pasa wybrzeża. Z tych powodów główną formą greckiej obecności był emporion, gdzie za zgodą i pod opieką lokalnego władcy mogli wymieniać swoje towary[31]. Dla Greków obszary te były bardzo atrakcyjne z uwagi na wielkie zyski jakie osiągali z handlu ze wschodnimi krajami. Szczególnie grecka arystokracja ceniła luksusowe towary sprowadzane ze wschodu. W Syrii Grecy nabywali przedmioty metalowe – główne z
brązu
– lub metal w sztabach, a także wyroby z
kości słoniowej
i tkaniny barwionej
purpurą
. W zamian wymieniali je na zboże, wino, oliwę i niewolników. Najstarszą znaną osadą grecką na wschodzie jest Al-Mina[32], której pierwsze ślady istnienia pochodzą z
IX w.
Położona była na terenie, przez który prowadziły szlaki handlowe z
Mezopotamii
i północno-wschodniej Azji Mniejszej. Z powodu nieznalezienia żadnych pozostałości stałego pobytu Greków na obszarze Al-Miny[33]. nie jest pewne, czy osada został przez nich założona. W
VII
i
VI
w. osadę zamieszkiwali na pewno Fenicjanie i
Cypryjczycy
. Grecy zamieszkujący Al-Minę pochodzili głównie z
Eubei
i
Cyklad
. Na wybrzeżu syryjskim mogły istnieć również inne greckie faktorie handlowe. Znana jest m.in. osada o nazwie Tell Sukas oraz opisywane przez
Herodota
[34] Posidejon, którego nie udało się zlokalizować naukowcom. W ciągu
VII w.
zaczęli przybywać do wschodnich krain w charakterze
najemników
greccy
hoplici
. Pierwszą grecką kolonię w Egipcie założył
Milet
w Milesion Tejchos w Delcie[35]. Najemnicy greccy byli podporą władzy
faraonów
, a od czasów Psammetyka I większość z nich stacjonowała w
Memfis
w dzielnicy Hellenion. Około roku
610
z inicjatywy kupców greckich z Azji Mniejszej, sąsiadujących z nią wysp oraz z
Eginy
, powstała osada handlowa o nazwie
Naukratis
. Za rządów faraona Amasiasa kupcy ci otrzymali prawo wzniesienia świątyń dla swoich bogów. Amasias wydał dekret, na mocy którego cały handel z Grekami mógł odbywać się jedynie w Naukratis. Osada zarządzana była była przez urzędników przysyłanych przez miasta założycielskie. W Naukratis nie było wolno osiedlać się Grekom, gdyż teren na którym się znajdowało należał w dalszym ciągu do faraona. Powstała więc obok druga osada, gdzie Grecy mogli się osiedlać[36]. W Egipcie Grecy handlowali, podobnie jak w Syrii, winem, oliwą, malowaną ceramiką, a także cenionym w Egipcie
srebrem
[37]. Wyjątkiem w kolonizacji wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego było wybrzeże
Libii
. Pionierami kolonizacji tych ziem byli mieszkańcy
Thery
. Pierwszą ich kolonią była osada założona na wysepce Platea. Następnie założyli osadę
Kyrene
. Ziemie te bogate były w zboże, wełnę, daktyle i leczniczą roślinę silfion.
Greckie osady na północnych wybrzeżach Morza Egejskiego i nad Propontydą
Osady na północy Morza Egejskiego
Zważywszy na bliskość północnych wybrzeży
Morza Egejskiego
, grecka kolonizacja tych terenów nastąpiła dość późno. Przyczyną tego była wroga postawa miejscowych
plemion
trackich
, które skutecznie broniły swych ziem przed grecką kolonizacją i atakowały kolonie już istniejące. Północne wybrzeża Morza Egejskiego porastały gęste lasy, z których pozyskiwano drewno na budowę statków, a także smołę służącą do uszczelniania kadłubów. Ponadto Greków przyciągał łagodny klimat i bogate złoża cennych kruszców, w które szczególnie obfitował rejon góry
Pangajon
. Wraz ze wzrostem znaczenia handlu z koloniami nad Morzem Czarnym, wzrosło znaczenie terenów nad północnym wybrzeżem Morza Egejskiego. Opanowanie tych terenów zapewniało nie tylko kontrolę nad wydobywaniem bogactw naturalnych, ale także nad drogą prowadzącą do kopalń w głębi lądu i nad droga morską do Morza Czarnego. Największe akcje osadnicze prowadzone były na wyspie
Tazos
(oddalonej od lądu o 6 km), skąd Grecy wypędzili zamieszkujących ją Traków. Pierwsi greccy kolonizatorzy tamtych terenów pochodzili z wyspy
Paros
. Z kolonii na
Tazos
wyruszały ekspedycje w kierunku lądu stałego. Około roku
654
założona została przez
Jonów
z Kladzomenaj
Abdera
. W niedługim czasie po założeniu zniszczyli ją Trakowie. W połowie
VI w.
miasto założyli ponownie uciekający przez
Persami
mieszkańcy Tazos. W kolonizacji
Półwyspu Chalkidyckiego
przodowała Chalkis[38], która założyła około trzydziestu małych osad. Ludność tych osad w przeważającej większości wymieszała się z miejscową ludnością tracką. Oprócz Chalkis na półwyspie kolonie zakładali
Achajowie
,
Andros
i
Korynt
. Z biegiem lat do największego znaczenia w regionie doszła założona przez Korynt
Potidaja
.
Osady nad Propontydą
Dzięki dogodnym warunkom do uprawy roli, położeniu na szlakach łączących z
Europy
do
Azji Mniejszej
oraz nad morską magistralą prowadzącą do
Morza Czarnego
, nad
Propontydą
powstała gęsta sieć osadnicza. W początkowym okresie kolonizacja tych terenów była utrudniona, choć pierwsza grecka osada powstała już w roku
756
. Na brzegu azjatyckim powstawaniu kolonii przeszkadzało istnienie silnego państwa
frygijskiego
, a po jego zniszczeniu przez
Kimmeryjczyków
ich najazdy na greckie kolonie. Wybrzeże europejskie zamieszkane było natomiast przez wojownicze plemiona trackie, dlatego też wcześniej zaczęły powstawać kolonie na brzegu azjatyckim. Pionierem w kolonizacji tych terenów był
Milet
, który w roku
756
założył Kyzikos – miasto słynące z
elektrum
i
wełny
. Na przełomie
VII w.
zniszczone zostało przez Kimmeryjczyków, ale w roku
676
założone zostało ponownie. Milezyjczycy konkurowali z Megarejczykami w walce o zdobycie kontroli nad
Bosforem
[39]. Milet założył
Abydos
, miasto bogate, posiadające kopalnie złota i kontrolujące najkrótszą drogę przez
Hellespont
. Po europejskiej stronie cieśniny powstały małe rolnicze kolonie
Eolów
z
Lesbos
, a także kolonie Miletu i
Kolofonu
. Powstanie na północnych brzegach Morza Egejskiego sieci kolonii greckich zaowocowało włączeniem całego wybrzeża tego morza w obręb cywilizacji greckiej.
Kolonie greckie nad Morzem Czarnym
Warunki klimatyczne nad
Morzem Czarnym
różniły się zdecydowanie od klimatu, jaki posiadała
Grecja
. Zimą w niektórych rejonach wybrzeża temperatura spadała nawet do -30 °C, lato natomiast było gorące i suche. Na te niegościnne z reguły tereny przyciągały Greków bardzo urodzajne ziemie (lessy, stepowe czarnoziemy) i obfitość ryb niespotykana na Morzu Egejskim. Połowy ryb – głównie jesiotrów – rekompensowały trudy długiej i mroźnej zimy oraz fakt występowania innego typu roślinności. Z roślin charakterystycznych dla greckich upraw (oliwka, winna latorośl) udawała się, i to nie wszędzie, jedynie winna latorośl. Zbliżony klimat do tego, który występował w Grecji posiadała
Kolchida
, a także południowe wybrzeża
Krymu
. Pierwsze osady powstałe nad Morzem Czarnym miały prawdopodobnie charakter faktorii handlowych, które dopiero z czasem przekształciły się w polis. Początkowym rejonem kolonizacji było wybrzeże anatolijskie.
Anatolia
była krajem bogatym w rudy żelaza i srebra, będące ważnym przedmiotem handlu dla Greków. Grecy pozyskiwali je poprzez handel lub dzięki własnej eksploatacji złóż. Podobnie jak na południowym wybrzeżu Anatolii, tak i na północnym zakładanie kolonii miało na celu uzyskanie dojścia do szlaków handlowych prowadzących z głębi kraju. Około roku
770
Milet założył
Synopę
. Miasto nie posiadało kopalń ani nie znajdowało się w rejonie bogatym w złoża kruszców, usytuowane było jednak na szlaku prowadzącym ku interesującym Greków terenom. Było także głównym portem dla statków płynących na Krym. Synopa założyła w roku
756
Trapezunt
. Miasto to nie posiadało dobrych ziem pod uprawę ani dogodnej pozycji obronnej[40], leżało natomiast w okolicy bogatej w złoża kruszców. Grecką kolonizację południowego wybrzeża Morza Czarnego utrudniały najazdy Kimmeryjczyków, którzy zniszczyli wiele greckich kolonii. Na zachodnich i północno-zachodnich wybrzeżach dominowały kolonie Miletu. Mniejszą rolę odgrywała
Megara
. Dzięki nadwyżkom zboża, jakimi dysponowały kolonie nad Morzem Czarnym, stały się one spichlerzem Grecji. Wysyłano głównie pszenicę, a także solone i suszone ryby. Zboże sprowadzane znad Morza Czarnego pochodziło – przynajmniej w początkowym okresie – jedynie z greckich osad. Ludność miejscowa nie zajmowała się uprawą roli, a już jeżeli to na skalę zaspokajającą jedynie jej własne potrzeby. Kolonie założone w Kolchidzie miały prawdopodobnie charakter osad handlowych. Grecy napotkali na tych terenach ludność na wysokim stopniu rozwoju społecznego i gospodarczego. W Kolchidzie nabywali płótno lniane na żagle, złoto i drewno. Miasta greckie nad Morzem Czarnym były ośrodkami ludnymi i bogatymi. Pozostawały jednak na peryferiach świata greckiego, a ich wkład w grecką kulturę był znikomy.
Kres Wielkiej Kolonizacji
Około roku
580
nastąpiło powolne osłabienie greckiej kolonizacji. W toku "Wielkiej kolonizacji" zahamowanie inicjatyw kolonizacyjnych występowało w różnym czasie u różnych polis. Państwa przodujące w kolonizacji w wieku
VIII
czy
VII
nie odgrywały takiej roli w wieku
VI
. Do przyczyn zahamowania greckiej kolonizacji można zaliczyć wzrastający opór jaki stawiały ludy z zaplecza greckich kolonii. Na terenach greckiej kolonizacji powstawały silne organizmy polityczne uniemożliwiające kolonizacje. Na południu Italii na greckie kolonie naciskały nowo przybyłe ludy sebalskie, a na "dalekim zachodzie" dostępu dla greckiego handlu broniła
Kartagina
. Przyczyny wytracenia przez greckie miasta impetu w kolonizacji należy szukać również w samej Grecji. Zwiększyła się znacznie liczba ludności zatrudnionej w warsztatach rzemieślniczych, uległ także rozszerzeniu handel. Oznaczało to że większa część ludności nie zajmował się już rolnictwem, a tym samym zmniejszył się głód ziemi będący jednym z czynników kolonizacji. Zwiększenie produkcji rzemieślniczej pozwalało także na nabywanie żywności pochodzącej z zewnątrz, co mogło osłabić potrzebę zdobywania nowej ziemi dla zwiększającej się ludności. W toku "Wielkiej Kolonizacji" nastąpiły również zmiany w mentalności samych Greków, a przede wszystkim w mentalności
arystokracji
która była główną inicjatorka akcji kolonizacyjnej. Stała się ona bardziej związana ze swoją polis, przez co decyzja o opuszczeniu ojczyzny była dla jej przedstawicieli znacznie trudniejsza.
Skutki Wielkiej Kolonizacji
Dzięki kolonizacji Grecja znacznie się wzbogaciła. Nadal nie była tak bogata jak państwa wschodnie, jednak jej pozycja materialna była znacznie lepsza niż przed okresem kolonizacji. Zakładane kolonie stawały się często bogatsze od swoich
metropolii
, jednak z bogactwa tego korzystały także państwa "starej Grecji". Rozwój handlu położył podwaliny pod przyszłą potęgę wielu miast. Duże miasta z
V
i
IV w.
nie mogłyby istnieć bez dostaw żywności sprowadzanej z kolonii. Zwiększyła się ruchliwość społeczna. Energiczne jednostki mogły szukać szczęścia w koloniach, gdzie zyskiwały nadział ziemi i na ogół wyższą pozycję społeczną od posiadanej w ojczyźnie. Powstawanie greckich kolonii wiązało się także z oddziaływaniem na ludy żyjące na ich zapleczu. Szczególnie istotne były konsekwencje kolonizacji
Italii
– mimo że miejscowa ludność, w odróżnieniu od ludności
Sycylii
, nie poddała się całkowitej hellenizacji, przejęła jednak wiele elementów z greckiego modelu politycznego i społecznego, adaptując je do lokalnych warunków. Zyskała także wiedzę geograficzną o lądach, morzach i ludach występujących na świecie.
Kolonie greckie założone od VIII do VI w. p.n.e.
Tabela nie obejmuje wszystkich założonych w tym okresie kolonii greckich.
Morze Czarne i tereny przyległe
Kolonia | Założyciel | Data powstania |
---|
Abydos
|
Milet
|
675 p.n.e.
[41] |
Apollonia Pontyjska
|
Milet
,
Fokaja
,
Rodos
|
609 p.n.e.
|
Apollonia Ryndacka |
Milet
| Nieznana |
Amisos
|
Milet
,
Fokaja
|
VIII w. p.n.e.
, (
560 p.n.e.
)[42] |
Arisbe |
Milet
,
Mitylena
| Nieznana |
Artake |
Milet
| Nieznana |
Astakos
|
Megara
|
712 p.n.e.
|
Bisanthe
|
Samos
| Nieznana |
Bizancjum
|
Megara
|
660 p.n.e.
|
Bizone
|
Jonowie
i ludność miejscowa | Nieznana |
Borysthenes
|
Milet
|
VII w. p.n.e.
|
Chalkedon
|
Megara
|
675 p.n.e.
|
Chersonesos
|
Megara
|
V w. p.n.e.
|
Daskylion
|
Milet
| Nieznana |
Dioskurias
|
Milet
|
VI w. p.n.e.
|
Fanagoria
|
Teos
|
540 p.n.e.
|
Fasis
|
Milet
|
VI w. p.n.e.
|
Herajon Tejchos |
Samos
| Nieznana |
Heraklea Pontyjska
|
Milet
,
Megara
(ponownie) |
558 p.n.e.
|
Istros
|
Milet
|
656 p.n.e.
|
Kallatis
|
Milet
,
Heraklea Pontyjska
(ponownie) |
VI w. p.n.e.
|
Kerasos
|
Sinope
| Nieznana |
Kios
|
Milet
|
628 p.n.e.
|
Kolonaj |
Milet
| Nieznana |
Kotyora |
Sinope
| Nieznana |
Kromna |
Sinope
| Nieznana |
Krunoj |
Jonowie
i ludność miejscowa | Nieznana |
Kytoros |
Sinope
| Nieznana |
Kyzikos
|
Milet
|
756 p.n.e.
, (
676 p.n.e.
) |
Lampsakos
|
Fokaja
|
654 p.n.e.
|
Mesembria
|
Megara
|
VI w. p.n.e.
|
Miletopolis |
Milet
| Nieznana |
Myrleja |
Kolofon
| Nieznana |
Nikonion |
Milet
| Nieznana |
Odessos
|
Milet
|
560 p.n.e.
|
Ofiusa |
Milet
| Nieznana |
Olbia
|
Milet
|
644 p.n.e.
|
Pajsos |
Milet
| Nieznana |
Pantikapajon
|
Milet
|
600 p.n.e.
|
Parion |
Paros
,
Erythraj
,
Milet
|
710 p.n.e.
|
Perinthos
|
Samos
|
601 p.n.e.
|
Pityus
|
Milet
| Nieznana |
Priapos |
Milet
| Nieznana |
Prokonnesos
|
Milet
|
675 p.n.e.
|
Pteleon |
Sinope
| Nieznana |
Selymbria |
Megara
|
VII w. p.n.e.
|
Sinope
|
Milet
|
770 p.n.e.
, (
657 p.n.e.
), (
630 p.n.e.
) |
Teodozja
|
Milet
|
600 p.n.e.
|
Tiejon |
Sinope
|
630 p.n.e.
|
Tomis
|
Milet
|
VI w. p.n.e.
|
Trapezunt
|
Sinope
|
756 p.n.e.
|
Tyras
|
Milet
|
656 p.n.e.
|
Północna część Morza Egejskiego
Północno-zachodnia Grecja i Iliria
Italia, Sycylia i zachodnie wybrzeża Morza Śródziemnego
Kolonie i emporia w południowo-wschodniej części Morza Śródziemnego
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Mowa tu o zasiedleniu
Jonii
oraz innych nadbrzeżnych krain
Azji Mniejszej
, a także późniejszej
kolonizacji
w epoce klasycznej i
hellenistycznej
- ↑ Mieli to być synowie z nielegalnych związków, urodzeni w czasie przedłużającej się wojowników zajętych konfliktem z
Meseńczykami
. Autorzy antyczni nie byli zgodni, kim byli ojcowie tych młodych ludzi
- ↑ Poprzecinana pasmami górskimi Grecja nie posiadała wiele ziemi uprawnej.
- ↑ Inne warunki klimatyczne występowały nad Morzem Czarnym, dokąd jednak przyciągały Greków urodzajne ziemie i bogate tereny połowów
- ↑ Okręty pirackie wymagały baz zaopatrzenia.
- ↑ Około
705
roku zbudował cztery okręty tego typu dla
Samos
.
- ↑ Np.
Tarent
, kolonia Sparty, był początkowo rządzony przez króla tak jak jego metropolia.
- ↑ Przykładem jest losowanie przyszłych kolonistów spośród obywateli na Therze.
- ↑ W tym przypadku kolonia miała dwie metropolie.
- ↑ Informacje dotyczące najlepszych miejsc i czasu wyprawy czerpali od przybywających z całej Grecji poselstw pragnących uzyskać boską aprobatę dla własnych wypraw, a także pojedynczych pielgrzymów.
- ↑ Przybyłych później nazywano epoikoi.
- ↑ Spełnienie tych wszystkich warunków nie było konieczne, znane są osady posiadające żyzną ziemię, jednak bez dogodnej przystani.
- ↑ Syrakuzy na przykład usytuowane były na wysepce w bliskiej odległości od lądu, łatwej do obrony przez napaścią. Ziemie uprawne leżały na lądzie.
- ↑ Przykładem takiego działania było zasiedlenie wyspy
Ischia
, a za jej pośrednictwem założenie miasta
Kyme
na wybrzeżu italskim, lub też wyspę Plateę, a następnie
Cyrenę
na wybrzeżu libijskim.
- ↑ Mowa tu głównie o zadłużaniu się chłopów.
- ↑ Z opowiadania
Herodota
o założeniu
Kyrene
przez kolonistów z Thery (IV, 161) wynika, że przybywający z wyspy gdzie większość mieszkańców stanowili ludzie niewolni, zabrali ze sobą pewną liczbę chłopów zależnych (gr. perioikoi), możliwe jest więc że w innych koloniach obywatele – jeśli mieli wystarczające środki – postępowali w podobny sposób.
- ↑ W greckich źródłach słowo to bywało stosowane również w odniesieniu do polis, jeśli autor chciał podkreślić jego handlowy charakter.
- ↑ Przykładem takiej osady był założony przez mieszkańców
Miletu
w
Egipcie
ok.
620 p.n.e.
emporion o nazwie
Naukratis
. Miało w nim swoje przedstawicielstwa handlowe wiele poleis greckich, ale jego terytorium należało nadal do
faraona
egipskiego.
- ↑ Przykładem może być Emporion, kolonia
Massali
, założony obok miasta iberyjskiego jako
faktoria
handlowa, który rozrósł się tak bardzo, że przekształcił się w polis.
- ↑ Produkty rzemiosła,
wino
,
oliwa
.
- ↑ Silne północne wiatry spychały statki na południe.
- ↑ W
Zatoce Neapolitańskiej
.
- ↑ W starożytności wyspa nosiła nazwę Pithekussai, obecnie nazywa się
Ischia
.
- ↑ Wskazują na to odnalezione przedmioty sprowadzane z Grecji oraz Egiptu.
- ↑ Na wyspie odnaleziono ślady jego wytopu. Ruda pochodziła z wyspy
Elby
.
- ↑ Byli to uciekinierzy z wojny meseńskiej.
- ↑ Gdy pod koniec VI w.
Kroton
zniszczył miasto
Sybaris
, wykorzystując jego wewnętrzne konflikty. Odpowiedzialnością za to obarczono samych mieszkańców zburzonego miasta, zepsutych ponoć przez zbytek i zniewieściałość.
- ↑ Grecy mieli w szczególności do czynienia z ich najbardziej wysunięta na południe częścią – Lukanami.
- ↑ Być może były to osady zależne, lokowane na terenach wiejskich (gr. chora) należących do miasta.
- ↑ Termin "Daleki Zachód" odnosi się do zachodnich wybrzeży Morza Śródziemnego – obecnie ziemie te wchodzą w skład Francji i Hiszpanii. Dla Greków były to ziemie leżące za Wielką Grecją
- ↑ Czasami uzyskiwali również przywileje fiskalne.
- ↑ Al-Mina jest nazwą współczesną, nazwa grecka nie jest znana.
- ↑ Nie znaleziono żadnych pozostałości greckich osiedli ani budownictwa.
- ↑ III, 91.
- ↑ Podczas wojny domowej w Egipcie, u schyłku
VII w.
- ↑ Nie jest wiadome, kiedy osada ta stała się polis. W epoce klasycznej już nim była.
- ↑ Handlowano także przedmiotami z żelaza. Dopiero w epoce
Aleksandra Wielkiego
Egipcjanie zaczęli sami je wytwarzać.
- ↑ Grecka nazwa półwyspu –
Chalkidyka
– wskazuje na rolę, jaką odegrało to miasto w kolonizacji regionu.
- ↑ Przeprawa z Europy do Azji była w tym miejscu najkrótsza.
- ↑ Być może było wcześniej faktorią handlową, z której powstało dopiero miasto.
- ↑ Daty założenia są w większości przypadków przybliżone.
- ↑ Daty w nawiasach odnoszą się do drugiego założenia kolonii.
- ↑ W książce "Dzieje Grecji", N.G.L. Hammonda podane są dwie sprzeczne wersje założenia Kardii. Pierwsza (str. 156) podaje jako założyciela miasta
Kolofon
, druga (tabela; str. 762)
Milet
i
Klazomenaj
. Z powodu niemożności zweryfikowania poprawnej wersji podane są obie.
Bibliografia
-
Benedetto Bravo
,
Ewa Wipszycka
, Historia starożytnych Greków, tom I, Warszawa, PWN
1988
.
-
Włodzimierz Lengauer
, Starożytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego, Warszawa,
1999
.
- N.G.L. Hammond, Dzieje Grecji, Warszawa, Państwowy Instytut Wydawniczy
1994
.
- N.G.L. Hammond, Filip Macedoński, Poznań, AXIS
2002
.
- Guy Rachet, Słownik cywilizacji greckiej, Książnica, Katowice,
2006
.
Linki zewnętrzne
Mapa – greckie kolonie IX – VI w. p.n.e.