Język czeczeński (czecz. нохчийн мотт, Noxçiyn mott) – język Czeczenów , zamieszkujących głównie autonomiczną republikę Czeczenii , wchodzącą w skład Federacji Rosyjskiej . Należy do języków nachskich (nachijskich), tworzących podgrupę wśród języków nachsko-dagestańskich (północno-wschodnich) ramach hipotetycznej wielkiej rodziny języków dene-kaukaskich . Jest to język ergatywny .

Bardzo rozbieżne są dane mówiące o liczbie użytkowników języka czeczeńskiego, co wiąże się przede wszystkim z bardzo skomplikowaną sytuacją w samej Czeczenii oraz niemożnością oszacowania ogromnych strat ludnościowych podczas wojen rosyjsko-czeczeńskich. Według spisu powszechnego, przeprowadzonego w 1989 r. język ten jako ojczysty na terenie byłego ZSRR zadeklarowało 893 tys. osób. Główne grupy użytkowników języka czeczeńskiego koncentrowały się wówczas na terenie republiki autonomicznej Czeczenii , oraz północnych terenach Dagestanu (w okolicach miasta Chasaw-Jurt). Obecnie sytuacja jest o wiele bardziej złożona i choć główna masa użytkowników języka nadal zamieszkuje przede wszystkim Czeczenię, to znacznie powiększyła się emigracja, przede wszystkim do sąsiednich republik Federacji Rosyjskiej ( Dagestan , Inguszetia ), ale także np. do Moskwy . Wielu Czeczenów szukając azylu udało się na teren Europy Zachodniej. Czeczeni zamieszkują także Gruzję (tzw. Kistowie ), Turcję oraz kraje arabskie ( Jordania , Syria ).

Język czeczeński genetycznie najbliżej spokrewniony jest z językiem inguskim . Językoznawcy wyróżniają osiem dialektów języka czeczeńskiego a także kilka drobniejszych gwar lokalnych. Różnice między poszczególnymi dialektami nie uniemożliwiają porozumienia między ich użytkownikami.

Pierwszą wyczerpującą pracę poświęconą językowi czeczeńskiemu napisał rosyjski językoznawca i kaukazolog, Piotr Uslar ( 1816 - 1875 ).

Fonetyka

Wśród języków kaukaskich czeczeński wyróżnia się bardzo rozbudowanym systemem wokalicznym (samogłoski krótkie, długie, umlautowane, dyftongi , tryftongi , także nosowe), oraz – podobnie jak w przypadku innych języków tej rodziny bardzo skomplikowanym systemem spółgłoskowym (spółgłoski proste, geminowane , ejektywne , faryngalne ). Akcent wyrazowy pada zawsze na początkową sylabę wyrazu.

Spółgłoski

Według Johanny Nichols ^[3], język czeczeński posiada następujące spółgłoski:

Spółgłoska / w / jest wymawiana jako [ v ] przed samogłoskami przednimi. Spółgłoski /p/, /t/, /n/, /l/ i /s/ mogą ulegać geminacji , natomiast geminata /k:/ przeszła w /xk/.

Samogłoski

Występują również dwugłoski opadające: [ ai ], [ au ], [ əi ], [ ei ], [ eu ], [ oi ] i [ ou ].

Gramatyka

Język czeczeński jest ergatywny i fleksyjny , podstawowym szykiem zdania jest SOV . Podobnie jak w niektórych językach afrykańskich, występują klasy rzeczowników , do których dopasowuje się forma orzeczenia (przez zmianę początkowej spółgłoski):

W języku tym występuje 8 przypadków (дожараш / doƶaraş), w tym kilka niewystępujących w językach indoeuropejskich:

Przymiotniki mają dwa przypadki: mianownik i obiektyw (z końcówką -чу / -çu )

Końcówką liczby mnogiej jest -ш / -ş (кораш / koraş - okna) lub -й / -y (наной / nanoy - matki). W niektórych wyrazy samogłoski zmieniają się w odmianie, np. w wyrazie "góra" (лам / lam, w liczbie mnogiej: лаьмнаш / lämnaş).

Istnieje również obce językom indoeuropejskim rozróżnienie między "my" inkluzywnym (вай / vay) i ekskluzywnym (тхо / txo). Czasowniki nie odmieniają się przez osoby. Występują cztery formy czasownika (bezokolicznik, czas teraźniejszy, przeszły dokonany i niedokonany), niektóre czasowniki mogą też przybierać formę iteratywną oznaczającą wielokrotne powtórzenie czynności. W morfologii werbalnej dużą rolę odgrywają przegłosy .

Pismo

Do 1925 r. piśmiennictwo w języku czeczeńskim zapisywane było alfabetem arabskim . Od początku lat 20. XX w. podejmowano próby stworzenia nowego języka literackiego, na potrzeby którego dostosowano do dźwięków czeczeńskich alfabet łaciński . Alfabet ten był w użyciu do 1938 r., kiedy to wprowadzona została, jako nowy obowiązujący alfabet, zmodyfikowana cyrylica . W celu oddania rozbudowanego czeczeńskiego systemu fonetycznego cyrylicę poszerzono o znak I, który – stawiany po różnych innych znakach, może zmieniać ich znaczenie. W odróżnieniu od cyrylicy rosyjskiej, gdzie zasadniczo rzecz biorąc nie wykorzystuje się dwuznaków i trójznaków na oznaczenie jednego dźwięku (z wyjątkiem obcojęzycznych pożyczek typu джигит), w cyrylicy czeczeńskiej dwu- i trójznaki są często spotykane (np. dwuznak yь na oznaczenie samogłoski [ y ], lub trójznak уьй na oznaczenie [ y: ]). Od 1991 r. podejmowano próby ponownego wprowadzenia alfabetu łacińskiego, jednak wojna i wiążąca się z nią całkowita ruina czeczeńskich instytutów naukowych mogących nadzorować taką zmianę, utrudniają pracę nad nową pisownią. Alfabet łaciński używany jest chętniej przez władze Czeczeńskiej Republiki Iczkerii , a cyrylica - przez władze prorosyjskie.

Liczebniki

W języku czeczeńskim występuje dwudziestkowy system liczbowy ; liczby poniżej stu przedstawia się jako wielokrotności liczby 20 plus reszta .

Przykłady bardziej złożonych liczebników:

• 37 - тIкъе вуьрхIитта / tq̇e würhitta (20+17),
• 62 - кхузтIкъе шиъ / quztq̇e şi' (3×20+2)

Podstawowe zwroty

• Tak - ХІаъ
• Nie - ХІан-хІа
• Witaj! - Салам!
• Dzień dobry - Де дика хуьлда хьан
• Dobry wieczór - Суьйре дика хуьлда хьан
• Dziękuję - Баркалла
• Jak się masz? - Могушалла муха ю хьан?
• Dobrze, w porządku (odpowiedź na pytanie powyżej) - Сан гIулакх дика ду
• Jak się nazywasz? - Хьан цIе хIун ю?
• Nazywam się ... - Сан цIе ... ю
• Żegnaj, do widzenia - Iодика йойла хьан

Linki zewnętrzne

• Samouczek języka czeczeńskiego ( ros. )
• Samouczek czeczeńskiego na Wikibooks ( ang. )
• Słownik czeczeńsko-rosyjski

Przypisy