Sorbona – kościół zbudowany przez Jacques'a Lemerciera

Kościół Val-de-Grâce – projekt Françoisa Mansarta

Pałacyk Vaux-le-Vicomte – projekt Louisa Le Vau, ogród André Le Nôtre

Wersal

Ogród wersalski

Pałac Grand Trianon w Wersalu , projekt Hardouin-Mansarta

Do Francji barok zawitał w pierwszej połowie XVII wieku . Największy jego rozkwit przypada na drugą połowę XVII wieku, a na początku XVIII wieku przechodzi w specyficzną odmianę stylu nazywaną rokoko . W 1624 r. Ludwik XIII mianował kardynała Richelieu na pierwszego ministra. Ich wspólne działania doprowadziły do umocnienia władzy monarszej oraz dominacji politycznej i ekonomicznej Francji w Europie. Wzrost dobrobytu społeczeństwa i poczucie własnej wartości owocuje rozkwitem nauki i sztuki. Głównym ośrodkiem był dwór królewski, który otoczył mecenatem wielu artystów. Monarchia absolutna dla podkreślenia własnej wspaniałości potrzebowała wielu dzieł sztuki jako oprawy. Bogactwo i splendor dworu królewskiego stał się wzorcem dla szerokich kręgów szlachecko-mieszczańskich w kraju i innych monarchii w Europie.

Francuscy historycy stosują zwyczaj określania poszczególnych stylów od imienia panującego we danym okresie władcy. Stąd warto przypomnieć, kto panował w okresie poszczególnych faz baroku:

• pierwsza faza – wczesny barok, styl Ludwika XIII , od ok. 1625 - 1643
• druga faza – rozkwit baroku – styl Ludwika XIV , 1643 – 1715
• rokoko – styl Ludwika XV , 1715 – 1750 .

Przejście renesansu w barok we Francji przybrało łagodną formę. W pierwszym okresie widoczne są wpływy włoskie i niderlandzkie . Jednak nowe trendy nie zdominowały francuskiej formy renesansu dekoracyjnego. Właściwie do końca panowania Ludwika XIV przewijały się dwa nurty:

• włosko-barokowy, bardzo powściągliwy, ograniczony do ryzalitowania fasad , stosowania bogatych w formie bębnów i kopuł oraz lunet ; tylko wystrój wnętrz cechuje drobiazgowa, rzeźbiarska dekoracyjność,
• francusko-renesansowy, nazywany także "barokiem klasycznym" lub "klasycyzującym", popierany przez rząd i propagowany w otwartej w Paryżu Akademii Architektury ( 30 grudnia 1671 r.).

Barok w formie wypracowanej we Włoszech nigdy nie zaistniał we Francji, stąd w opinii niektórych historyków francuskich, we Francji baroku nigdy nie było.

Barok wczesny i dojrzały

Do pierwszych przedstawicieli baroku klasycznego we Francji należą:

• Jacques Lemercier – wykształcony we Włoszech nadworny architekt Ludwika XIII. Jego dzieła cechują się, w porównaniu z architekturą Włoch, znacznym uproszczeniem bryły. Szczególną uwagę kieruje na wygodne rozwiązanie wnętrz i ich bogaty wystrój. Zbudował Richelieu zamek w Poitou (ok. 1627 r.) oraz pałac Cardinal (później Royal ) w Paryżu (ok. 1629 ). Pracował także przy rozbudowie Luwru . Do dzieł sakralnych Lemerciera należą:
  • zbudowany w latach 1635 - 1656 kościół Uniwersytecki Sorbony . Jest to budynek zaprojektowany na planie krzyża greckiego z dużą kopułą opartą na bębnie i zwieńczoną wysmukłą latarnią . Wnętrze jest połączone z czterema dużymi kaplicami umieszczonymi pomiędzy ramionami krzyża.
  • kościół Sant-Roch w Paryżu.
• François Mansart – architekt królewski, który w swoich pracach starał się propagować rodzime tradycje, a dekoracyjne detale traktować tylko jako uzupełnienie budowli. Do pierwszych jego prac należy przebudowa zamku Blois ( 1635 - 1638 skrzydło Gastona Orleańskiego). Znaczącym dziełem dla architektury jest budowa pałacyku Maison-sur-Seine (Maison Laffitte) pod Paryżem ( 1642 - 1650 ), gdzie zastosował rzut poziomy w kształcie podkowy a ogród umieścił za budynkiem. Rozwiązanie to umożliwiło znacznie lepsze oświetlenie wnętrz i z czasem upowszechniło się w całej Europie. Inne projekty Mansarta to pałac De-la-Vrillerie, elewacje pałacu Carnavalet w Paryżu. Do dzieł sakralnych należą: paryskie kościoły NPMarii i Val-de-Grâce (ok. 1645 , ukończony przez Lemerciera) – zbudowane na planach centralnych i zwieńczone kopułami.
• Louis Le Vau – rozbudował schemat wiejskiej rezydencji zapoczątkowany przez Mansarta wprowadzając dużą, eliptyczną lub okrągłą salę w centralnej części planu z zejściem do ogrodu. Sala poprzedzona jest od frontu dużym hallem , do którego przylegają dwie klatki schodowe. Rozwiązanie takie zastosował m.in. w pałacyku Vaux-le-Vicomte na zamówienie Nicolasa Fouqueta ( 1656 - 1661 ). Inne dzieła Le Vau to: Hôtel Lambert ( 1640 - 1648 ), Hôtel Lauzun, Collège Mazarin; pracował przy rozbudowie Luwru (od 1655 ), północnego skrzydła pałacu Tuilerie i Wersalu ( 1661 - 1670 ).

Kierunek włosko-barokowy reprezentuje Charles Lebrun, architekt, rzeźbiarz i malarz. Pracował na zlecenie Ludwika XIV zdobiąc wnętrza pałaców Vax-le-Vicomte ( 1658 - 1661 ), Hôtelu Lambert ( 1650 -1658), Luwru (Galeria Apollina ok. 1680 ) i Wersalu (Galeria Zwierciadlana, Salony Wojny i Pokoju, architektura ogrodowa oraz nieistniejące Schody Ambasadorów 1678 - 1690 ). Jego twórczość to przede wszystkim doskonale skomponowane z wnętrzem dekoracje. Wprowadza gęsty podział płaszczyzn ścian , sufitów i posadzek . Obramowania stolarskie, cokoły , belkowania zdobi precyzyjnymi ornamentami złożonymi z drobnych elementów. Pomiędzy nimi umieszcza obrazy, gobeliny, obicia.

Na zlecenie Ludwika XIV pracował także przedstawiciel baroku klasycznego, lekarz i architekt Claude Perrault . Jego największym dziełem był projekt wschodniej fasady Luwru ( 1667 - 1670 ) utrzymanej w stylu nawiązującym do palladianizmu . Powyżej poziomu parteru, który optycznie stanowi cokół bryły, umieścił kolumnadę w wielkim porządku zwieńczoną ażurową attyką . Płaszczyznę akcentują trzy ryzality umieszczone na narożach i w osi fasady.

Do czołowych przedstawicieli francuskiego baroku należał Jules Hardouin-Mansart . W 1677 r. Ludwik XIV jemu powierzył kierowanie pracami przy rozbudowie Wersalu. Współpracując z Lebrunem w latach 1678 - 1689 , kontynuował dzieło Le Vau nad powiększeniem pałacu. W skrzydle północnym zaprojektował teatr dworski i dwupoziomową kaplicę pałacową ( 1698 - 1710 ). Kaplicę w latach 1708 - 1710 wyposażył jego uczeń Robert de Cotte. Dziełem Mansarta były także inne, mniejsze budowle, wchodzące w skład zespołu pałacowego:

• Wielkie Stajnie – zbudowane w latach 1679 - 1689
• Oranżeria 1681 - 1689
• pałacyk Grand Trianon, zbudowany dla markizy de Maintenon w latach 1687 - 1688 i ukończony przez de Cotte'a.

Inne, znane dzieła Mansarta to:

• kościół św. Ludwika w Paryżu, zbudowany na terenie obiektu mieszczącego dom i szpital dla inwalidów zaprojektowanego przez Libéral Bruant'a. Kościół nazywany jest powszechnie Tumem Inwalidów ( 1679 - 1706 )
• rozbudowa pałacu w Saint-Germain-en-Laye ( 1674 - 1682 )
• przebudowa pałacu w Chantily ( 1684 - 1686 )
• kościół Notre Dame w Wersalu ( 1684 - 1686 )
• prace przy modernizacji urbanistyki Paryża – Place des Victoires ( 1686 - 1687 ) i Place Vendôme ( 1698 - 1701 ).

Zespół pałacowo-ogrodowy Wersalu powszechnie jest uznawany za najlepsze dzieło francuskiego renesansu. Ogród został zaprojektowany przez André Le Nôtre , twórcę barokowego ogrodu francuskiego .

Rokoko

Pod koniec baroku wyodrębnił się nowy kierunek nazwany rokoko ( j. franc. rocaille – muszla). We Francji jego pierwsza faza określana jest jako styl regencji (regence) a późniejsza, dojrzalsza forma stylem Ludwika XV. Nowe tendencje, które pojawiły się zwłaszcza w architekturze wnętrz, wiązane są ze swobodną i beztroską atmosferą dworów Filipa Orleańskiego i Ludwika XV oraz fascynacją sztuką chińską , której dzieła w tym czasie masowo sprowadzano do Europy.

Architektura rokoko znacznie odbiega od surowszego nurtu klasycyzującego baroku, nie przypomina także rzeźbiarskich form ukształtowanych we Włoszech. Charakterystyczne cechy rokoka to przede wszystkim lekkość i swoboda kompozycji. Architekci rozwiązują płaszczyzny ścian i sufitów jako całość. Powierzchnia ścian dzielona jest na poszczególne, pola ( panneau ) w postaci prostokątów, których naroża są często zaokrąglone. Pola otrzymują obramowania z delikatnie rzeźbionych ornamentów w postaci linearnych, często asymetrycznie skomponowanych plecionek , wici, arabeski o motywach inspirowanych światem roślinnym, kształtem muszli i falującej wody ( rocaille ). Pomiędzy poszczególnymi polami wkomponowane są płaszczyzny drzwi z supraportami , okien i luster, które także otrzymują ozdobne ramy. Dolną część ścian pokrywa się boazerią a pola podziału wypełniają malowidła lub ozdobne tkaniny. Dominuje pastelowa paleta barw o kolorach jasnoróżowych, kości słoniowej, jasnoliliowej, błękitnej, jasnozielonej, białej, złotej i srebrnej. Lekkie meble o dekoracyjnych profilach i porcelanowe drobiazgi dopełniają wnętrze tworząc pogodny nastrój. Najbogatszymi elementami elewacji stają się ślusarskie detale balustrad, krat i ogrodzeń.

Na dworze Filipa Orleańskiego działał niderlandzki architekt i dekorator wnętrz Gilles Marie Oppenordt. Jego prace są związane ze zmianami wystroju wnętrz pałacu w Villers-Cotterêts oraz kilku kościołów w Paryżu. W swoich projektach w miejscu pilastrów i belkowań wprowadził ozdobne, zawiłe elementy sztukatorskie w postaci dekoracyjnych pasów, girland , festonów . W podobnym kierunku podąża także Robert de Cotte.

Czołowym przedstawicielem rokoko był Juste-Aurèle Meissonnier . Projektant funkcjonalnych rozwiązań domów mieszkalnych i bogato dekorowanych wnętrz. W jego pracach występują sale o zaokrąglonych narożach i balkony o falujących liniach. Ozdobą płaszczyzn są asymetryczne ornamenty przechodzące z wici roślinnych w linie o niesprecyzowanym kształcie układające się w skomplikowane kratki, koronki, muszelki. Zaprojektował także fasadę kościoła St-Suplice w Paryżu. Ta praca, jako zbyt odbiegająca od zrównoważonych fasad francuskich budowli, nie została zrealizowana.

Literatura

• Tadeusz Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Wydawnictwo Ossolineum, 1990 r.
• Sztuka baroku, red. Rolf Toman, Kōln: Kōnemann 2000
• Sztuka Świata, t. 7, praca zbiorowa, Wydawnictwo Arkady, 1994 r.
• David Watkin, Historia architektury zachodniej, Wydawnictwo Arkady 2006 r.