Różne ornamenty roślinne (Franz Sales Meyer, A handbook of ornament, 1898)

Plecionka (fragment iluminacji z Book of Kells , IX wiek)

Ornament (z łac. ornare - zaopatrzyć, ozdabiać) - motyw lub zespół motywów zdobniczych, stosowanych w sztukach plastycznych . Motywy te mogą pokrywać całą powierzchnię, występować tylko w określonych polach albo przybierać formę pasową. Mogą także współgrać z tektoniką lub nad nią dominować. Zazwyczaj ornament nie jest elementem niezbędnym dla istnienia struktury danego przedmiotu czy budowli.

Ornament nie rządzi się zasadami realizmu: często łączy w sobie w sposób fantazyjny różne elementy. Używa stylizacji, uproszczenia i zwielokrotnienia form realistycznych lub wręcz abstrakcji . W zależności od genezy, wyróżnia się ornamenty: geometryczne, organiczne (roślinne, zwierzęce, antropomorficzne), kaligraficzne lub abstrakcyjne.

Ornamenty pomagają przy określeniu przynależności geograficznej dzieła i jego datowaniu.

Historia ornamentu

Przez wieki każda kultura wprowadzała sobie właściwe zdobienia lub zapożyczała od innych kultur i przetwarzała.

Już najdawniejsze dzieła wskazują, że człowiek odczuwał potrzebę ozdabiania. W paleolicie pojawiają się pierwsze wzory geometryczne. Dla sztuki starożytnego Egiptu charakterystyczne były motywy oparte na stylizowanych roślinach ( lotos , papirus , palma) i ornamenty geometryczne. Efekt dekoracyjności uzyskiwali także poprzez odpowiednie komponowanie scen realistycznych, powtarzanie oraz łączenie realizmu ze stylizacją. Niezwykle dekoracyjne jest także pismo hieroglificzne .

Starożytna Grecja wytworzyła ornamenty później przejęte przez sztukę rzymską i nowożytną. Ornamentyka była ściśle związana z greckimi porządkami architektonicznymi , które powstały z przekształcenia budowli drewnianych w kamienne. W efekcie niektóre elementy (np. guttae ) straciły funkcję architektoniczną na rzecz dekoracyjnej. O ile Grecy ściśle przestrzegali ustalonych zasad budowania budowli w danym porządku, o tyle Rzymianie elementy porządków (np. tryglify ) traktowali wyłącznie w kategoriach dekoracyjnych. Do greckich ornamentów architektonicznych można zaliczyć astragal i kimation . Oprócz nich, w sztuce greckiej wykształciły się także ornamenty geometryczne (np. meander , spirala), roślinne ( palmeta , ornament akantowy ), zwierzęce ( bukranion ).

Istotną rolę odgrywał ornament w sztuce wczesnego średniowiecza, a zwłaszcza w sztuce germańskiej i celtyckiej , dla której charakterystyczne były ornamenty zwierzęce oraz plecionki i spirale. W sztuce romańskiej pojawiają się ornamenty roślinne i geometryczne. Dla gotyku charakterystyczne były motywy roślinne: wić roślinna, ornament gałęziowy , kwiatony , żabki oraz geometryczne ( maswerk ). W epoce renesansu powrócono do wzorców antycznych. Popularne stały się: arabeska , groteska i inne.

Groteska - akwaforta Daniela Hopfera (ok. 1470-1536)

Wraz z pojawieniem się w XV wieku nowych technik ( drzeworyt , miedzioryt , ruchoma czcionka Gutenberga) możliwe stało się rozpowszechnianie wzorów ornamentalnych za pomocą wzorników i grafik. W efekcie ornamenty zunifikowały się na dużych obszarach i pojawiło się zjawisko mód ornamentalnych, polegające na cyklicznych zmianach aktualnie obowiązującego wzoru.

W okresie późnego renesansu ( manieryzmu ) pojawiły się nowe ornamenty, niezwiązane ze sztuką starożytną, rozpowszechniane za pomocą wspomnianych już grafik. Ornamenty te były dziełem projektantów, głównie północnoeuropejskich. W XVI wieku pojawił się ornament zwijany (rollwerk), ornament okuciowy i ornament małżowinowo-chrząstkowy .

Sztuka baroku powróciła do tradycji antycznych i popularny stał się ornament akantowy oraz girlandy owocowe. W XVIII wieku panował ornament regencyjny , składający się z motywów wstęgowo-cęgowych , kratki regencyjnej, kampanul , lambrekinów , cekinów. Występowały także motywy egzotyczne. Późny barok ( rokoko ) wiąże się z rocaillem .

Klasycyzm powrócił do ornamentów antycznych. W dobie historyzmu nawiązywano do wzorów z wcześniejszych epok. Secesja stworzyła ornamenty o charakterze płynnym, głównie roślinnym. Wraz z początkiem XX wieku powstał sprzeciw wobec dekoracyjności i stosowania ornamentów.

Bibliografia

• Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2006, .
• The Dictionary of Art, [1996], , t. 23.