Samuel Taylor Coleridge (ur.
21 października
1772
, zm.
25 lipca
1834
) –
angielski
poeta, wraz z
Williamem Wordsworthem
uznawany za prekursora
romantyzmu
w literaturze brytyjskiej. Jeden z tzw.
poetów jezior
.
Życie
Dzieciństwo i młodość
Coleridge urodził się 21 października 1772 roku w
Ottery St Mary
w
Anglii
południowo-zachodniej jako dziesiąte i najmłodsze dziecko Johna Coleridge'a –
amerykańskiego
pastora i nauczyciela. W wieku dziesięciu lat poeta został przez niego osierocony.
Od
1782
roku, po śmierci ojca, uczęszczał do słynnej szkoły Christ's Hospital w
Londynie
. Mieszkał w jej internacie przez kolejne osiem lat bez przerwy, nawet w wakacje. Z tamtych lat zachował się obraz Coleridge'a jako bardzo oczytanego prymusa, który w bardzo młodym wieku opanował języki klasyczne. W październiku
1791
roku wstąpił na Jesus College na
Uniwersytecie w Cambridge
(w styczniu tego roku tę samą uczelnię ukończył Wordsworth). Nie mógł się jednak odnaleźć na uczelni, która nie reprezentowała w
XVIII wieku
wysokiego poziomu, tym bardziej, że wówczas po raz pierwszy zakochał się (w niejakiej Mary Evans) i również pierwszy raz poznał smak odrzuconej miłości. W czasach uniwersyteckich Coleridge zafascynował się także ideałami
rewolucji francuskiej
. Porzucił naukę w roku
1793
.
W grudniu
1793
roku, w wyniku miłosnego rozczarowania oraz stopniowego popadania w długi, wstąpił do wojska jako prosty szeregowiec w 15. Pułku Lekkich Dragonów pod przybranym nazwiskiem Silas Tomkyns Comberbacke. Nadwrażliwy poeta nie potrafił jednak przystosować się do brutalności żołnierskiego życia i dzięki pomocy przyjaciół, po czterech zaledwie miesiącach, zrezygnował z kariery w armii króla
Jerzego
.
Sara Fricker-Coleridge. Grafika Richarda Jamesa Lane'a z ok.
1830
roku
Po nieukończonych studiach żył Coleridge jakiś czas z odczytów wydawanych w mieście
Bristol
w rodzinnych stronach.
4 października
1795
roku 23-letni poeta, nie mający żadnego zawodu i źródeł utrzymania, wziął ślub z Sarą Fricker, ale nie było to małżeństwo udane. Małżonkowie byli skrajnie różnymi osobowościami i, mimo iż doczekali się aż czworga dzieci (ur.
1796
,
1798
,
1800
i
1802
), nie potrafili się porozumieć i często sprawiali sobie nawzajem przykrości, powodujące u delikatnego Coleridge'a coraz częstsze depresje. Ostoją w rozgoryczeniu stała się przyjaźń z poznanym w
1795
roku Wordsworthem oraz jego siostrą Dorothy. U nich poeta spotkał też wielką miłość swojego życia i natchnienie dla swoich poezji – młodszą siostrę żony Williama, Sarę Hutchinson, którą w swoich wierszach opiewał pod anagramem Asra.
Demokratyczna utopia i jej upadek
Jeszcze w czasie studiów Coleridge poznał
Roberta Southeya
, z którym w lipcu
1794
roku napisał lichy dramat Upadek
Robespierre'a
. Był on, przy całej niedoskonałości literackiej, próbą zrozumienia wydarzeń, które miały miejsce wówczas we
Francji
. Rozczarowanie, jakie przyniósł upadek wolnościowych ideałów, przypieczętowany krwawymi rządami
jakobinów
, odbiło się wydatnie na całej późniejszej twórczości Coleridge'a. Dla niego, do niedawna zaciekłego bojownika o równość, wolność i braterstwo, przejęcie władzy przez Robespierre'a oraz wypowiedzenie
1 lutego
1793
roku wojny
Wielkiej Brytanii
oznaczało przede wszystkim kryzys podziwianej przez niego idei
demokratyzacji
.
Wraz z Southeyem był twórcą
utopijnej
wizji państwa opartego na społecznym ustroju demokratycznym. Obaj poeci pragnęli w
Ameryce Północnej
, na skraju rzeki
Susquehanna
założyć nową kolonię, której naczelną zasadą miała być równość wszystkich wobec prawa. Kolonia miała się składać z dwunastu mężczyzn i tyluż kobiet, ich żon, a nowy ustrój nazwany został pantysokracją (jest to połączenie
greckich
słów pantes – wszyscy, isoi – równi i krateo – władam). Utopia Coleridge'a i Southeya wpisuje się w pojawiające się od drugiej połowy XVIII wieku próby poszukiwania idealnego ustroju społecznego i obok koncepcji
falanstrów
Charlesa Fouriera
jest jedną z głównych odmian
socjalizmu utopijnego
. Wizja Coleridge'a rozbiła się, kiedy po burzliwej kłótni zerwał znajomość z Southeyem, ale niemałe znaczenie na upadek utopii wywarła również klęska rewolucji. Wiosną
1796
roku poeta wydał dziesięć numerów pisma The Watchman (Strażnik), w których publikował eseje filozoficzne i historyczne o dążeniach demokratycznych, ale upadło ono z braku pieniędzy.
Ostateczny przewrót w światopoglądzie Coleridge'a miał miejsce w roku 1798, kiedy to państwo francuskie napadło na bezbronne
Szwajcarię
i
Holandię
. Literackim odzwierciedleniem nastroju artysty po tych wydarzeniach jest wydana w marcu tegoż roku oda Francja, w której nie ma już patetycznych marzeń i uniesień, jak w poprzednich utworach, ale srogi gniew i wielkie rozczarowanie. Od tej pory wolność w utworach poety przyjmuje barwy narodowe, angielskie, a sam Coleridge stał się skrajnym
konserwatystą
.
W Krainie Jezior
W grudniu
1796
roku Coleridge wraz z rodziną osiedlił się w
Nether Stowey
, miasteczku w malowniczej
Krainie Jezior
, kilkanaście kilometrów od Racedown, w którym mieszkał Wordsworth. Przyjaźń obu poetów zacieśniła się jeszcze bardziej, a wiejska przyroda pomogła mu odnaleźć spokój i stała się inspiracją dla jego nieokrzesanej wyobraźni. To właśnie w Nether Stowey na przełomie
1797
roku powstały cztery największe arcydzieła poety (Rymy o sędziwym marynarzu, I część Christabel, Kubla Chan i Francja).
Pod koniec
1798
roku wraz z Williamem i Dorothy udał się poeta w podróż do
Niemiec
z zamiarem nauczenia się języka i zapoznania się z niemiecką filozofią, głównie
Kanta
. Mimo iż jego towarzysze szybko go opuścili i już po kilku tygodniach wrócili do Anglii, Coleridge osiągnął oba cele i, po intensywnych studiach na Uniwersytecie w
Getyndze
, stał się znawcą i tłumaczem (przełożył kilka tragedii
Schillera
) poezji niemieckiej.
Po powrocie do kraju w
1799
roku rozpoczął współpracę z periodykiem Morning Post, która na jakiś czas zapewniła mu stałe dochody. Od lipca
1800
roku zamieszkał w Keswick w olbrzymim domu zwanym Greta Hall. To tu napisał dwa lata później swoje ostatnie arcydzieło, odę Przygnębienie. W
1803
roku do Greta Hall wprowadził się Southey wraz z rodziną. Obaj poeci pogodzili się i zapomnieli o dawnych urazach, tym bardziej, że Southey ożenił się z drugą siostrą Fricker – Edith. Wiadomo, że obie rodziny żyły ze sobą bez większych zgrzytów. Istotę swojej przyjaźni z Southeyem i Wordsworthem Coleridge zawarł w stwierdzeniu: Troje ludzi, a tylko jeden duch.
W Krainie Jezior Coleridge uzależnił się od
opium
. Od młodych lat był bardzo chorowity i już wcześniej szukał w nim ratunku, ale dopiero w Keswick zrozumiał, że rutynowe zażywanie narkotyku w celu uśmierzania bólu przerodziło się w nałóg. W sierpniu
1804
roku za radą Wordswortha rozwiódł się z żoną i jako sekretarz dyplomaty Sir Roberta Balla wyjechał na
Maltę
, aby poprawić nadszarpnięte zdrowie. Powrócił dwa lata później, ale jego stan wcale się nie polepszył. Po powrocie do kraju nie mógł zamieszkać w Greta Hall, które zajmowała jego była żona, więc skorzystał z gościny Wordswortha w Allan Bank. W marcu
1810
roku do brata do
Walii
wyprowadziła się od Wordsworthów Sara Hutchinson, wielka, nigdy niespełniona miłość poety. Coleridge czuł się coraz gorzej, po utracie swojej muzy niewiele pisał, był rozdrażniony i niespokojny, a i stosunki z Williamem stawały się coraz bardziej napięte. W tym samym roku po wielkiej kłótni z przyjacielem wyjechał z jego domu i już na zawsze opuścił Krainę Jezior.
Okres londyński
Poeta w
1810
roku osiedlił się w
Londynie
. Zarabiał wygłaszaniem odczytów w różnych instytucjach, a w
1813
roku jego sztuka historyczna Wyrzuty sumienia wystawiana była przez
Theatre Royal przy Drury Lane
. Odbyło się dwadzieścia przedstawień, co w tamtych czasach było niemałym sukcesem.
Od kwietnia
1816
roku jako lokator osiadł w domu swojego lekarza dr Jamesa Gillmana. Otoczony serdecznością i przyjaźnią mieszkał u niego do końca życia, tworząc jedynie kilka maleńkich klejnotów lirycznych (Młodość i starość, Praca bez nadziei). W Londynie wyniszczony przez opium Coleridge zainteresował się problematyką polityczną i teologiczną (stał się gorliwym wyznawcą chrześcijaństwa), czego dowodem poważne eseje: Świeckie kazania (
1812
), Pomoce do rozważań (
1825
), czy O ustroju Kościoła i państwa (
1830
). W latach
1814
-
1817
napisał monumentalną autobiografię Biographia Literaria.
Poeta zmarł 25 lipca 1834 roku w wieku sześćdziesięciu dwu lat.
Twórczość
Rymy o sędziwym marynarzu
Coleridge zadebiutował wprawdzie w roku
1796
(tomikiem Wiersze na różny temat), ale prawdziwą sławę zyskał dwa lata później. Wraz z poznanym w
1795
roku Williamem Wordsworthem zaplanował i wydał Ballady liryczne (drugie wydanie wraz z Przedmową Wordswortha ukazało się w
1802
roku), które nazywane są pierwszym romantycznym tomikiem poezji w literaturze angielskiej. Zbiór lirycznych ballad jest pokłosiem wspólnych spacerów i dyskusji obu poetów, których, mimo iż różnili się charakterem i sposobem bycia, łączyło głębokie umiłowanie przyrody. Dzielili ze sobą fascynację siłami natury i obaj darzyli wzajemnym szacunkiem swoje uczucia i przekonania.
Wkład Coleridge'a w Ballady... stanowiły cztery utwory (Wordsworth był autorem dwudziestu trzech), ale wśród tej garstki wierszy znalazło się arcydzieło – Rymy o sędziwym marynarzu. Zamysł i pierwsze strofy tego poematu powstały
13 listopada
1797
roku na spacerze z rodzeństwem Wordsworthów (Coleridge ukończył go w marcu
1798
). Ballada opowiada o tajemniczych przygodach w czasie podróży dookoła świata, opowiedzianych przez starego żeglarza gościom przyjęcia weselnego. Okręt, którym płynął marynarz, utknął między lodowymi górami, a na niebie pojawił się
albatros
i wskazał załodze drogę ratunku. Wtedy żeglarz, bez wyraźnego powodu, zastrzelił ptaka i za tę zbrodnię ukarany został serią przerażających doświadczeń.
Rymy... były bardzo nowatorskie i nawet dziś zachowały swoją tajemniczość i moc oddziaływania. Świadoma stylizacja na średniowieczną balladę i przejęcie wyrazów i form gramatycznych z angielszczyzny renesansowej, sprawiły, że ten poemat o winie i pokucie do dziś przez wielu badaczy uznany jest za wielkie dzieło angielskiej literatury i poważny wkład w rozwój języka.
Christabel
W
1797
roku Coleridge rozpoczął pisanie pierwszej części Christabel. Poemat, nawiązujący do mitów
gotyckich
i angielskiego średniowiecza, przepełniony jest tajemnicą, a kolejne wydarzenia determinowane są działaniem czynnika ponadprzyrodzonego, niesamowitego. Poeta umiejętnie uwypuklił atmosferę grozy poprzez pojawiające się w utworze motywy nocy i światła księżycowego, które stanowią tło dla znacznej części akcji. Poemat nie ma budowy stroficznej i pisany jest
wierszem stychicznym
.
Druga część Christabel powstała w roku
1800
, ale wiadomo, że Coleridge planował kolejne. Jednak nigdy one nie powstały, poemat jest więc na zawsze niedokończony.
Kubla Chan
Równie dużo jak o samym utworze, mówi się również o okolicznościach w jakich powstał. Otóż Coleridge stworzył ponad dwieście wersów Kubla Chana w czasie opiumowego snu, a spisywał je z pamięci tuż po przebudzeniu. Inspiracją dla tego utworu była książka, którą czytał przed zaśnięciem – Purchas i jego pielgrzymka.
Wiersz mówi o magicznej krainie ze snu (Xanadu), której nigdy nie udało się przelać poecie na papier, a to, co zostało zapisane, to, jak sam podkreślał, zaledwie część całej wizji. Obecne w utworze wątki
oniryczne
i fascynacje
orientalne
sprawiają, że powstały w
1797
roku wiersz jest znakomitym przykładem najgłębszego przeżywania poety, który nie bał się budować dzieła literackiego wokół własnych emocji i doświadczeń.
Kubla Chan wydany został w
1816
roku. Coleridge długo nie chciał się zgodzić na jego opublikowanie, zrobił to dopiero po namowach
Byrona
.
Komentarz
Historycy literatury często podkreślają, że wszystkie najwybitniejsze utwory Coleridge'a powstały w latach 1797-1803 (ostatnim – oda Przygnębienie), a szczególnie w jednym tylko roku
1797
i na początku
1798
. Jeden z historyków napisał nawet: Wszystko co w poezji Coleridge'a jest naprawdę wielkie można by wydrukować na kilku stronach, a
Stanisław Kryński
mówi wprost – przez wątłość zdrowia, słabość charakteru i opiumowy nałóg poeta marnotrawił swój geniusz.
Coleridge oprócz twórczości poetyckiej zajmował się również innymi dziedzinami życia umysłowego ówczesnej Anglii – był uzdolnionym filozofem (większość przemyśleń filozoficznych zawarł w Biographia Literaria), krytykiem literackim (to właśnie on jest autorem nowej,
nieklasycystycznej
recepcji twórczości
Williama Szekspira
) oraz znawcą nauk przyrodniczych. Pod koniec życia pisał również eseje dotyczące polityki i teologii.
Życie pośmiertne
Coleridge, podobnie jak i Wordsworth, wywarł znaczny wpływ na każde kolejne pokolenie romantyków w całej Europie. Mimo iż druga generacja pisarzy romantycznych w Anglii, tj.
George Gordon Byron
,
Percy Bysshe Shelley
i
John Keats
bardzo ostro zanegowała poglądy polityczne Coleridge'a i jego odejście od idei rewolucji, to nigdy nie odważyła się podważyć wartości jego poezji. Do wzorowania na Coleridge'u przyznawali się m.in.
William Hazlitt
, czy
Thomas de Quincey
, który oprócz kilku ważnych esejów poświęconych
poetom jezior
, napisał barwne Wyznania angielskiego opiumisty, w których opisał własne cierpienia związane ze skutkami zażywania tego narkotyku.
Coleridge'a na
język polski
przekładali m.in.:
Stanisław Koźmian
,
Jan Kasprowicz
,
Czesław Miłosz
,
Zygmunt Kubiak
i
Stanisław Kryński
.
Ciekawostki
- W roku 1977 kanadyjska grupa progresywno rockowa
Rush
nagrała utwór "Xanadu", którego tekst inspirowany jest wierszem "Kubla Chan".
- W roku 1984 brytyjski, heavymetalowy zespół
Iron Maiden
nagrał piosenkę "Rime Of The Ancient Mariner" na podstawie wiersza "Rymy o sędziwym marynarzu".
Zobacz też
Bibliografia
- Angielscy poeci jezior, wybrał, przełożył, wstępem i objaśnieniami opatrzył
Stanisław Kryński
, Biblioteka Narodowa, Wrocław 1963
- Phillip Pulsiano i Elaine M. Treharne: A Companion to Anglo-Saxon Literature, Blackwell Publishing, 2001
Linki zewnętrzne