Sosna (Pinus
L.
1753) –
rodzaj
roślin
z rodziny
sosnowatych
(Pinaceae Lindl.) obejmujący niemal 115
gatunków
drzew
i
krzewów
. Występują przeważnie w
strefie
klimatu
umiarkowanego półkuli północnej, choć niektóre gatunki rosną również w strefach cieplejszych (tu jednak zwykle w górach). W
Ameryce Środkowej
najdalej na południe sięgają do
Gwatemali
,
Salwadoru
i
Nikaragui
, zaś w
Azji
do
Archipelagu Malajskiego
. Jedyne naturalne stanowisko na półkuli południowej znajduje się na
Sumatrze
(P. merkusii).
Sosny to rośliny zimozielone o długich, wąskich igłach. Charakteryzują się dużym zakresem tolerancji na warunki środowiska i temperatury. Rozmnażają się płciowo, wytwarzając osobno męskie i żeńskie kwiatostany.
Nasiona
dojrzewają w twardych, drewniejących
szyszkach
. Do tego rodzaju należą gatunki uważane za jedne z najdłużej żyjących roślin na Ziemi i w większości nie są zagrożone wyginięciem. Część gatunków podlega ochronie prawnej, przy czym w Polsce ścisłą ochroną objęte są 3 gatunki. Niektóre gatunki i odmiany cieszą się popularnością jako
rośliny ozdobne
. Sosny są źródłem pożywienia dla wielu owadów, z których część zwalczana jest jako
szkodniki
. W warunkach osłabienia mogą być podatne na działanie
patogenów
wywołujących szereg chorób. Niektóre choroby są charakterystyczne dla sosen, inne mogą przenosić się na pozostałe sosnowate lub rośliny z innych rodzin.
Sosny stanowią istotne źródło
drewna
,
żywicy
,
olejków eterycznych
, a także jadalnych nasion. Na przestrzeni wieków dostarczały ludziom produktów ważnych w ich codziennym życiu, przez co w naturalny sposób wpisały się w
folklor
, kulturę i sztukę wielu społeczeństw. Sosny używane były także jako symbole religijne i polityczne.
Rozmieszczenie geograficzne
W stanie naturalnym sosny występują głównie w strefie
klimatu umiarkowanego
na półkuli północnej. W Europie i Azji ich zasięg rozciąga się od
Wysp Kanaryjskich
i
Szkocji
po daleki wschód w
Rosji
i
Filipiny
. Na południe sięga północnych obszarów Afryki,
Himalajów
i południowo-wschodniej Azji, z jednym gatunkiem P. merkusii sięgającym półkuli południowej na
Sumatrze
, na szerokości 2°S. Na północ sięga szerokości 70°N w
Norwegii
i wschodniej
Syberii
. W Ameryce Północnej zasięg rozciąga się od 66°N w
Kanadzie
na południe do 12°N w
Nikaragui
. Największa różnorodność gatunków występuje w
Meksyku
i
Kalifornii
. Sosny licznie występują także w północnych obszarach
Pakistanu
.
Sosny zostały
introdukowane
w podzwrotnikowych i umiarkowanych strefach półkuli południowej, w tym w
Chile
,
Brazylii
, południowej Afryce,
Australii
i
Nowej Zelandii
. Uprawiane są jako źródło drewna. Niektóre gatunki stają się inwazyjne i zagrażają rodzimej florze.
Charakterystyka
Sosny to wiecznie zielone
drzewa
, rzadziej
krzewy
, posiadające przewody
żywiczne
w
korze
i
drewnie
. Tworzą
mieszane
lub
jednogatunkowe
lasy
. Kora większości sosen jest gruba i łuskowata, tylko u niektórych gatunków jest cienka i odpada płatami.
Korona
młodych drzew jest zazwyczaj stożkowata, przeważnie z wiekiem staje się zaokrąglona lub parasolowata. Gałęzie wyrastają w regularnych pozornych okółkach, będących w rzeczywistości ciasnymi spiralami. Wiele sosen wytwarza tylko jeden taki
okółek
na rok, inne tworzą dwa i więcej. Spiralnie wyrastające gałęzie, igły i łuski szyszek uporządkowane są w proporcjach zgodnych z
ciągiem Fibonacciego
. Młode pędy są jasne i wyrastają pionowo w górę, z czasem ciemnieją i odchylają się na zewnątrz. Wygląd i kondycja pędów służą leśnikom do oceny płodności i żywotności drzewa.
Ulistnienie
Dorosłe sosny mają liście dwupostaciowe[2]. W różnych okresach wzrostu rośliny wykształcają się cztery rodzaje liści[3]:
- siewkom wyrasta w okółku 3-24
liścieni
,
- na długopędach młodych siewek wyrastają spiralnie pojedyncze igły, długości 2-6 cm, zielone lub niebieskozielone, na dorosłym drzewie mogą pojawić się jako reakcja na ranę,
- na długopędach starszych osobników (po 6 miesiącach lub nawet 5 latach) przybierają postać niewielkich, pergaminowych, brązowych łusek, nie uczestniczących w fotosyntezie, także ułożonych spiralnie,
- z pachwin łusek wyrastają krótkopędy z pęczkiem kilku (zazwyczaj (1)2-5(6)) równowąskich igieł, zdolnych do
fotosyntezy
. Igły pozostają na gałęziach na zimę, a opadają po okresie 3-15[2] lat (inne źródła podają 1,5-40 lat), zależnie od gatunku.
Liczba liścieni u siewek sosen może być zmienna, także w obrębie gatunku. Siewki
sosny zwyczajnej
mają ich przeważnie 5, jednak liczba ta waha się od 3 do 9, z kolei siewkom
sosny Jeffreya
wyrasta 7-13 liścieni. W czasie kiełkowania nasienia sosny liścienie wydostają się nad ziemię, formując okółek na szczycie
hipokotyla
, zielenieją i jakiś czas pełnią funkcję organu asymilacyjnego[4].
Pęczki igieł osłonięte są u nasady pochewką z 12-15 zachodzących na siebie, łuskowatych liści. Pochewka pozostaje przez czas życia krótkopędu, lub opada po pierwszym sezonie. Igły w przekroju są trójkątne lub półkoliste, tylko jeden gatunek P. monophylla ma igły o przekroju okrągłym. Wierzchołek igły jest zaostrzony, brzegi często piłkowane.
Rozmieszczenie na igłach
aparatów szparkowych
(widocznych w postaci białych, woskowych kropek) jest jedną z cech charakterystycznych, ułatwiających rozpoznanie gatunku. Aparaty szparkowe ułożone w rzędy, najczęściej 2 lub więcej (rzadko 0-1; maksymalnie 20).
Szyszki
Okrywa kwiatowa u sosen, jak u innych roślin nagonasiennych jest zredukowana, zaś liście zarodnionośne (mikrosporofile i makrosporofile) tworzą skupiska podobne do kwiatostanów, które nazywane są szyszkami. Często stosowane są określenia kwiat i kwiatostan, obydwa w rozumieniu szyszek męskich lub żeńskich przed zapyleniem. Szyszki męskie przeważnie walcowate, podłużne i małe, zwykle długości 1-5 cm, zebrane w klastry. Pojawiają się na krótko, u większości gatunków na wiosnę, u kilku jesienią. Obumierają zaraz po uwolnieniu
pyłku
. Szyszki żeńskie kuliste lub jajowate,
wiatropylne
.
Rośliny z tego rodzaju są przeważnie
jednopienne
, wytwarzają na tym samym drzewie osobne szyszki męskie i żeńskie. Kilka gatunków jest
dwupiennych
, o osobnikach z szyszkami głównie jednej płci.
Po zapyleniu
szyszki
żeńskie (nasienne) dojrzewają w ciągu 1,5-3 lat (zależnie od gatunku). Faktyczne zapłodnienie następuje około rok od zapylenia. Dojrzałe szyszki osiągają długość od kilku centymetrów do nawet pół metra. Łuski nasienne są ułożone spiralnie, zdrewniałe, zakończone romboidalną tarczką (apofyzą), z niewielkim zgrubieniem na końcu lub pośrodku (tzw. piramidka), zaopatrzonym często w ostry wyrostek. Na każdej płodnej łusce znajdują się dwa
nasiona
. Łuski na czubku i spodzie szyszki są sterylne i nie produkują nasion. Łuski wspierające (okrywowe) są przyrośnięte do nasiennych, niewielkie i niewidoczne. Szyszki przeważnie zwisają, czasem są siedzące.
Nasiona większości gatunków są niewielkie i posiadają długie, półksiężycowate skrzydełko, które ułatwia rozsiewanie ich przez wiatr (
anemochoria
). Nasada skrzydełka najczęściej obejmuje nasienie kleszczowato[5], dzięki czemu łatwo je wyłuskać, czasem natomiast jest zrośnięta i mocniej trzyma się nasienia. U niektórych gatunków nasiona są większe, posiadają wąskie lub tylko śladowe skrzydełko, albo nie mają go wcale. Jadalne wnętrze tych nasion stanowi pożywienie ptaków i wiewiórek, które je przy okazji roznoszą (
zoochoria
). Niektóre ptaki, szczególnie
orzechówka
, Nucifraga columbiana i Gymnorhinus cyanocephalus mają istotne znaczenie w roznoszeniu nasion na nowe siedliska.
Szyszki po dojrzeniu przeważnie otwierają się wysypując nasiona (na jesieni, zimą lub wiosną) i opadają na ziemię w całości lub rozpadają się (np. u
limby
), czasem spadają wraz z nasionami. U części gatunków, dojrzałe szyszki pozostają zamknięte, a nasiona uwalniane są przez ptaki, kiedy pożywiając się wyłamują łuski. U kilku gatunków (np.
sosny Banksa
) łuski szyszek zlepione są żywicą i otwierają się dopiero wtedy, gdy żywica stopi się pod wpływem bardzo wysokich temperatur, wywołanych przez pożar lasu lub długotrwały upał.
System korzeniowy
Przeważnie wytwarza się
korzeń palowy
, co sprawia, że większość sosen poddaje się siłom wiatru przez złamanie.
System korzeniowy
może być jednak zmienny, przystosowując się do warunków siedliskowych drzewa[5].
Biotop, wymagania
Sosny dobrze rosną na
glebach
kwaśnych, niektóre także na wapiennych. Większość gatunków wymaga gleb przepuszczalnych, preferując gleby lekkie, piaszczyste, ale kilka (np.
sosna wydmowa
), toleruje także gleby słabo przepuszczalne, cięższe i wilgotne. Gatunki od ciepłolubnych po mrozoodporne. Niektóre zaadaptowały się do ekstremalnych warunków klimatycznych, wynikających z wysokości n.p.m. i szerokości geograficznej (np.
sosna górska
–
piętro subalpejskie
,
sosna karłowa
–
tundra
). Z kolei sosny rosnące na południowych obszarach USA i w Meksyku, oraz część pozostałych (np.
sosna nadmorska
), są stosunkowo dobrze przystosowane do życia w gorącym i suchym,
półpustynnym
klimacie.
Systematyka i pochodzenie
Według The Compleat Botanica[6] bazującej na
systemie Reveala
rodzaj sosna (Pinus L.) należy do gromady
nagonasienne
(Pinophyta Cronquist, Takht. & Zimmerm. ex Reveal), podgromady
nagonasienne drobnolistne
(Pinophytina Cronquist, Takht. & Zimmerm. ex Reveal), klasy
iglaste
(Pinopsida Burnett), podklasy Pinidae Cronquist Takht. & Zimmerm., rzędu
sosnowce
(Pinales Dumort.), podrzędu Pinineae Vines, rodziny
sosnowate
(Pinaceae Lindl.), podrodziny Pinoideae Link. 1831[7].
Według nowszych opracowań
APW
[1] i Farjona[8] rodzaj sosna (Pinus L.) należy do kladu
roślin naczyniowych
(Tracheophyta), kladu
roślin nasiennych
(Spermatophyta),
nagonasiennych
, rzędu
sosnowców
(Pinales), rodziny
sosnowatych
(Pinaceae), podrodziny sosnowych (Pinoideae Pilg.).
W zależności od ujęcia systematycznego rodzaj Pinus dzielony jest na 2 lub 3 podrodzaje. Dwa z nich – Pinus i Strobus – są powszechnie akceptowane[3]. Trzeci – Ducampopinus – bywa wydzielany z podrodzaju Strobus[9]. W podejściu
kladystycznym
na podstawie badań genetycznych wyróżnia się dwa podrodzaje[3]:
- podrodzaj
Pinus
L. – liczący ok. 73 gatunków (2–6 igielne), dwie wiązki przewodzące w liściu.
- podrodzaj
Strobus
Lemmon (syn. Apinus Necker, Caryopitys Small, Ducampopinus A. Cheval., Strobus Opiz) – liczący ok. 43 gatunków (1–5 igielne), jedna wiązka przewodząca w liściu.
Podrodzaje dzielone są na sekcje, podsekcje i serie. Cechą w pełni różnicującą gatunki sosen na dwa podrodzaje jest liczba
wiązek przewodzących
w liściu: podrodzaj Pinus ma po dwie, podrodzaj Strobus po jednej. Cechą odróżniającą podsekcję Strobus jest występowanie piramidki na końcu łusek nasiennych szyszki, podczas gdy u pozostałych grup piramidka występuje pośrodku grzbietowej strony łusek. Dosyć jednorodnie rozłożoną cechą jest także trwałość pochewki liściowej na krótkopędzie, gdyż gatunki z podrodzaju Strobus, z wyjątkiem P. nelsonii, mają nietrwałe pochewki, natomiast gatunki z podrodzaju Pinus, z wyjątkiem P. leiophylla i P. lumholtzii mają trwałe pochewki.
Większość podstawowych gatunków sosen z obydwóch podrodzajów ma skrzydełka z nasadami kleszczowato obejmującymi nasiona, dlatego uznaje się to za cechę pierwotną. Później u niektórych gatunków skrzydełka zredukowały się, zanikły lub przekształciły nasady w całkiem obejmujące nasienie.
Sosny można także dzielić ze względu na liczbę igieł na krótkopędach lub
region występowania
.
Biogeografia rodzaju jest w wielu aspektach niejednoznaczna, jednak czynione są próby pewnych uogólnień. Podejrzewa się, że rodzaj wywodzi się z Europy[10]. Rozprzestrzenianie się rodzaju na inne kontynenty przypisuje się podsekcjom Pinus i Strobus. Początkowo uważano, że podsekcja Strobus pochodzi z Azji, jednak badania
chloroplastowego DNA
wskazują na rejon
Eurazji
. Przedstawiciele tej podsekcji zawędrowali do Ameryki Północnej, gdzie powstały gatunki o szyszkach otwierających się wkrótce po dojrzeniu: P. strobus, P. chiapensis, P. ayacahuite, P. flexilis, P. monticola, P. lambertiana, oraz o zamkniętych szyszkach: P. albicaulis. Linia ta rozprzestrzeniła się ponownie do Eurazji, gdzie początkowo powstały gatunki o otwartych szyszkach, następnie o zamkniętych. W odniesieniu do podsekcji Pinus podejrzewa się, że doszło do jednorazowego lub dwukrotnego rozprzestrzenienia się gatunków na Amerykę Północną[10].
Najbliżej spokrewnione z sosnami są rodzaje
Picea
i
Cathaya
[11], zaliczone razem z rodzajem sosna do jednej podrodziny sosnowych (Pinoideae Pilg.)[8].
Skamieniałości
sosen znane są ze stosunkowo częstych znalezisk datowanych na okres wczesnej
kredy
(130 milionów lat). Spośród sosnowatych, rodzaj ten posiada największy zbiór skamieniałości[12][13].
Badania
paleobotaniczne
wskazują, że rodzaj Pinus pojawił się na Ziemi w
erze mezofitycznej
[12]. W
paleogenie
rodzaj różnicował się, w epoce
mioceńskiej
(23,03 mln – 5,332 mln lat, wczesny
neogen
) występowało już wiele gatunków. Podczas badań osadów mioceńskich, znajdujących się w granicach Polski, wyróżniono, na podstawie budowy szyszek, szereg gatunków rosnących na tym obszarze: P. salinarum (
Wieliczka
, Stare Gliwice), P. engelhardtii (
Osieczów
nad
Kwisą
), P. hampeana (Wieliczka,
Turów
),
P. peuce
(
Zielona Góra
) i P. urani (
Konin
, Pątnów). W
pliocenie
na terenie kraju rosły: P. spinosa (Wieliczka,
Węgliniec
, Stare Gliwice) i P. leitzi (
Gozdnica
)[14]. Wymienione gatunki wykazują podobieństwo do współczesnych gatunków sosen rosnących na
obszarze śródziemnomorskim
lub na innych kontynentach.
Sosna zwyczajna, najpospolitsza sosna w Polsce, powstała prawdopodobnie we wczesnym
neogenie
, ale stała się gatunkiem szeroko rozpowszechnionym dopiero w
plejstocenie
. Pod wpływem wahań klimatu jej zasięg zmieniał się wielokrotnie, przesuwając się do południowych obszarów Europy i powracając na północ, w rytm kolejnych
glacjałów
i
interglacjałów
. Pierwsze bezpośrednie dowody występowania na terenie Polski plejstoceńskiej sosny zwyczajnej, w postaci fragmentów roślin (drewno i korek), pochodzą z interglacjału ferdynandowskiego i
interglacjału mazowieckiego
[14].
Okresy zlodowaceń, które dotknęły Europę od początku plejstocenu, spowodowały wyginięcie wielu wcześniej królujących na tym obszarze gatunków roślin. Po ustąpieniu lodowców w
holocenie
(ok. 10 tys. lat temu) okazało się, że przetrwały rośliny o niewielkich wymaganiach, w tym sosny,
wierzby
i
brzozy
, tworząc bory sosnowo-brzozowe. Drzewa te panowały przez następne 3 tys. lat, aż do ocieplenia klimatu[15]. Około 5 tys. lat temu dominowały już dęby, jodły i świerki, 3 tys. lat temu także buki i graby, zaś od 2 tys. lat w Europie rośnie najwięcej jodeł i buków oraz na cieplejszych obszarach dębów, brzóz i topoli.
Status prawny i ochrona
Prawie wszystkie europejskie gatunki sosen wymienione w
Czerwonej Księdze Gatunków Zagrożonych
[16] mają (
2006
) przyznaną kategorię zagrożenia LR/LC (niższego ryzyka). Tylko
sosna rumelijska
(P. peuce) posiada status LR/NT (podwyższonego ryzyka).
W gorszej sytuacji są gatunki sosen na innych kontynentach. Spośród gatunków azjatyckich jeden (
P. squamata
) jest krytycznie zagrożony (CR), dwa (P. amamiana, P. wangii) mają status zagrożonych (EN), a cztery (P. dalatensis, P. dabeshanensis, P. krempfii, P. merkusii) narażonych (VU). Wśród sosen północnoamerykańskich trzy gatunki (P. culminicola, P. maximartinezii, P. rzedowskii) są zagrożone (EN), a pięć narażonych (VU), w tym
sosna długowieczna
(P. longaeva) i
długoigielna
(P. palustris).
W Polsce, na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz. U. z dnia 28 lipca 2004 r.)[17] pod ścisłą
ochroną gatunkową
znajduje się
sosna błotna
(P. x rhaetica),
sosna górska
(P. mugo) i
sosna limba
(P. cembra).
Sosny okazałych rozmiarów lub wyróżniające się od innych walorami krajobrazowymi, kulturowymi lub historycznymi mogą być uznane za
pomnik przyrody
, zgodnie z prawem polskim[18]. Przyjmuje się[19], że obwód pnia mierzony na wysokości 130 cm od powierzchni ziemi sosny kandydującej do ochrony pomnikowej ze względu na rozmiary, musi mieć przynajmniej 314 cm. Dolna granica dla sosen obcego pochodzenia wynosi, w przypadku
sosny wejmutki
– 220 cm,
sosny czarnej
– 250 cm.
Przykładem pomnikowych sosen jest 16 okazów rosnących w uroczysku "Barcie" w
Puszczy Augustowskiej
. Pomnikiem przyrody jest także
Krzywy Las
w okolicach
Gryfina
(
Nowe Czarnowo
), liczący ponad 400 sosen z charakterystyczną
krzywizną
.
Zastosowanie
Znaczenie gospodarcze w Polsce
Skład gatunkowy lasów jest obecnie w znacznej mierze wynikiem działalności gospodarczej człowieka. Z uwagi na rozwój
rolnictwa
lasy były od wieków wycinane, a żyźniejsze ziemie przeznaczane pod
uprawy rolne
. Skutkiem tego, przetrwały w większości lasy rosnące na ubogich lub niedostępnych siedliskach, w tym częściowo lasy sosnowe.
Ze względu na dobre parametry techniczne drewna, szybki wzrost i niewielkie wymagania glebowe, sosny były w
XX
w. licznie sadzone i w efekcie dominują (2005 r.) w
drzewostanach
polskich lasów, w szczególności
sosna zwyczajna
. Powierzchniowo, sosny wraz z
modrzewiami
, stanowią ogółem 67,4% lasów w Polsce, 69,2% lasów państwowych (
PGL LP
), 37,9%
parków narodowych
, 63,4% lasów prywatnych. Ponadto sosny stanowią 70,1% masy drzewnej w PGL LP, 54,8% w lasach prywatnych[20][21].
Drewno
Większość gatunków sosen ma duże znaczenie w
przemyśle drzewnym
,
budownictwie
i
meblarstwie
.
Drewno
sosnowe jest łatwe w obróbce, sprężyste, o dobrej wytrzymałości mechanicznej. Niegdyś stosowane było jako materiał na słupy w energetyce, na stemple górnicze czy podkłady kolejowe. Powszechnie wykorzystywane jest w stolarstwie oraz do produkcji
papieru
, sklejki i wełny drzewnej. Drewno
sosny zwyczajnej
jest odpowiednie na okleiny wewnętrzne, na stolarkę okienną i drzwiową, podłogi lub meble. W mniejszym stopniu do wykorzystania nadaje się drewno np.
sosny wejmutki
, introdukowanej i uprawianej w Polsce na potrzeby przemysłu papierniczego, jednak wypieranej z czasem przez gatunki rodzime, dające drewno lepszej jakości.
Poza samym drewnem wykorzystuje się także korę, gałęzie, szyszki, karpinę, igliwie, pąki i korzenie. Pozyskiwane z nich
olejki eteryczne
znajdują zastosowanie w wielu działach gospodarki, w tym w branżach
perfumeryjnych
,
kosmetycznych
i w
lecznictwie
.
Żywica
Wszystkie sosny mogą być źródłem
żywicy
, jednak jej jakość (zawartość
terpenów
) i ilość możliwa do uzyskania jest różna dla różnych gatunków. W celu pozyskania żywicy
żywicowane
są drzewa w siedliskach naturalnych oraz na plantacjach, zakładanych także na półkuli południowej.
Gatunki sosen będące istotnym źródłem żywicy na świecie:[22]
Gatunek | Państwo |
---|
P. brutia |
Turcja
|
P. caribaea |
Kenia
*,
RPA
*,
Wenezuela
* |
P. elliottii |
Argentyna
*,
Brazylia
*, Kenia*, RPA* |
P. halepensis |
Grecja
|
P. kesiya |
Chiny
|
P. massoniana | Chiny |
P. merkusii | Chiny,
Indonezja
,
Wietnam
|
P. oocarpa |
Honduras
,
Meksyk
|
P. pinaster |
Portugalia
|
P. radiata | Kenia* |
P. roxburghii |
Indie
,
Pakistan
|
P. sylvestris |
Litwa
,
Polska
,
Rosja
|
*gatunek introdukowany
Z żywicy na drodze destylacji produkowane są wysokiej jakości
terpentyna
i
kalafonia
.
Nasiona
Nasiona sosen są jadalne, ale tylko ok. 20 gatunków produkuje nasiona na tyle duże, że ich zbiór jest opłacalny. W Europie najbardziej znane są nasiona
sosny pinii
, nazywane orzeszkami piniowymi. Nasiona te są zbierane i sprzedawane jako produkt do gotowania, pieczenia i stosowane m.in. jako składnik sosów (np.
pesto
), czy dodatek do deserów. W niewielkim stopniu pozyskiwane są także nasiona
limby
.
Sosna pinia uprawiana jest także w śródziemnomorskich rejonach Azji, w szczególności w Pakistanie i
Libanie
, w którym w 1999 r. wyprodukowano 14,9 ton orzeszków piniowych, z czego większość z przeznaczeniem na rynek lokalny. W Turcji wartość eksportu w 1999 r. przekroczyła kwotę 6 mln dolarów[23]. W Azji na nasiona uprawiane są ponadto dwa gatunki:
sosna koreańska
(P. koraiensis) na północy i P. gerardiana w zachodnich
Himalajach
. Nasiona P. gerardina popularne są także w Pakistanie, Afganistanie i Indiach. Pakistan eksportuje ok. 120 ton nasion rocznie, przeważnie do krajów Azji Mniejszej. Dalsze cztery gatunki:
limba syberyjska
(P. sibirica),
sosna karłowa
(P. pumila),
sosna Armanda
(P. armandii) i P. bungeana są wykorzystywane w ograniczonym zakresie.
W Ameryce Północnej wykorzystuje się głównie nasiona trzech gatunków: P. edulis, P. monophylla i P. cembroides.
100 g nasion sosny zawiera 31 g
protein
, najwięcej spośród wszystkich orzechów czy nasion[24].
Drzewa ozdobne
Niektóre gatunki sosen nadają się do uprawy w warunkach miejskich, ze względu na tolerancję na zanieczyszczenia (
sosna limba
,
sosna górska
,
sosna czarna
), zasolenie gleby (
sosna górska
), silne wiatry (
sosna czarna
) czy niskie temperatury (
sosna koreańska
). Część gatunków jest jednak podatna na choroby (sosna czarna) i nie toleruje
gleb zasadowych
(
sosna wejmutka
). Sosny do wzrostu potrzebują zazwyczaj miejsc nasłonecznionych. W warunkach miejskich gatunki 2-igielne są z reguły bardziej wytrzymałe niż te o 3 i więcej igłach na krótkopędzie[25].
Sosny nadają się do formowania
żywopłotów
, osłon, a także do pojedynczych nasadzeń. W drodze selekcji powstało wiele odmian karłowatych, nadających się do uprawy w niewielkich ogródkach.
Nasadzenia biotechniczne
Ze względu na odporność na zasolenie, ekstremalne warunki klimatyczne i preferencję gleb przepuszczalnych, sosny stosowane są w nasadzeniach o funkcji biotechnicznej, w szczególności w celu umocnienia
wydm
,
rekultywacji
wyrobisk pokopalnianych i
hałd
. W Polsce sadzi się na wydmach
kosodrzewinę
i
sosnę zwyczajną
[26], w okresie przedwojennym wprowadzano tu także
sosnę smołową
,
czarną
i
Banksa
. Działalność ta ma na celu umacnianie wybrzeża, ale jednocześnie koliduje z potrzebami zachowania walorów przyrodniczych wydm, które są
siedliskiem przyrodniczym
wymagającym ochrony w
obszarach Natura 2000
.
Szkodniki
Owady
żerując na sosnach doprowadzają do uszkodzenia i zniekształcenia różnych ich części i w efekcie do obniżenia kondycji drzew i jakości pozyskiwanego z nich surowca, co sprawia, że zwalczane są jako
szkodniki
.
Igły sosnowe stanowią pożywienie niektórych gatunków
motyli
(zobacz
listę motyli żerujących na sosnach
), w tym
barczatki sosnówki
(Dendrolimus pini).
Niektóre owady są
oligofagami
i żerują na kilku lub więcej gatunkach sosen, czasem także na innych iglastych.
Oligofagi (wybór):
Istotne szkody w szkółkach i młodnikach sosnowych powodują także liczne
polifagi
glebowe, atakujące rośliny na różnym etapie rozwoju.
Polifagi (wybór):
-
Guniak czerwczyk
(Amphimallon solstitialis L.) – szkodnik systemów korzeniowych.
-
Niestrudek lśniący
(Bembidion lampros Hbst.) – szkodnik wschodzących nasion i siewek.
-
Rolnica szkółkówka
(Agrotis vestigialis Rott.) – szkodnik żerujący na nadziemnych i podziemnych częściach siewek i młodych sadzonek.
Choroby
Patogeny
atakują sosny na różnych etapach ich rozwoju, wyrządzając wiele szkód, szczególnie w
monokulturach
, gdzie mają sprzyjające warunki do szybkiego rozprzestrzeniania się. Choroby dotykają zazwyczaj określonych części drzewa, z reguły obniżając jego wartość gospodarczą i powodując jego stopniowe obumieranie. Jednym z największych zagrożeń dla życia sosen w naturalnych ekosystemach są choroby systemu korzeniowego[27]. Sosny w naturalnych ekosystemach są bardziej odporne na choroby, między innymi ze względu na presję selekcyjną, której podlegają. Sosny w sztucznych nasadzeniach, szczególnie poza naturalnym zasięgiem występowania, wykazują większą podatność na choroby.
Poważnym zagrożeniem dla wielu populacji sosen amerykańskich okazało się przypadkowe wprowadzenie do ich ekosystemów nowych patogenów, przywiezionych z Europy. Pierwszą epidemię w lasach sosnowych spowodowała rdza wejmutkowo-porzeczkowa, wprowadzona na początku XX w.
- Choroby siewek, nasion i młodych sadzonek
-
Szara pleśń
siewek – powodowana przez Botrytis cinerea Pers. w tunelach foliowych i inspektach.
-
Zgorzel siewek
– choroba kiełkujących nasion, wschodów i młodych siewek, jej sprawcą w naszych warunkach klimatycznych może być zespół grzybów obejmujący około 30 gatunków. Najważniejszymi sprawcami zgorzeli siewek sosny w szkółkach są:
sierpik
(Fusarium oxysporum) i Rhizoctonia solani.
- Dławienie siewek – powodowane przez
chropiatkę pospolitą
(Thelephora terrestris). Grzyb ten nie jest pasożytem, natomiast
owocniki
grzyba niekiedy silnie i groźnie obrastają
saprofitycznie
, z zewnątrz, siewki i młode drzewa w szkółkach i uprawach, doprowadzając do ich zamierania.
Igła sosny z ecjami Coleosporium tussilaginis
- Choroby igieł
-
Osutki sosen
– grupa chorób wywoływanych przez szereg patogenów, w tym grzyb pasożytniczy Lophodermium pinastri.
- Rdza pęcherzykowata igieł (rdza pęcherzykowata, pęcherzyca sosny) – sprawcą choroby jest Coleosporium tussilaginis (Pers.) Berk. Jest to gatunek grzyba rdzawnikowego, z bardzo dużą liczbą
żywicieli
, zróżnicowanym na wiele form biologicznych, często traktowanych jako odrębne gatunki. Opisano ich ponad 80. Jest grzybem dwudomowym – drugim żywicielem, może być
podbiał pospolity
,
starzec wiosenny
. Choroba występuje
epifitozyjnie
na rozległych obszarach Ameryki Północnej, Europy i Azji.
Pęd sosny zainfekowany przez Gremmeniella abietina
- Choroby pędów i pni
-
Zamieranie pędów sosny
– choroba wywoływana przez patogeny: Gremmeniella abietina, Cenangium ferruginosum i Sphaeropsis sapinea powodująca zamieranie pędów, siewek i całych drzew.
-
Zasychanie (zamieranie) wierzchołków pędów
– sprawcą choroby jest Sphaeropsis sapinea. Porażone pędy sosen wyglądają, jakby nie zakończyły wzrostu na długość i dość nagle zaschły. Choroba występuje w zachodniej Europie na różnych gatunkach sosny, najczęściej na
sośnie czarnej
i
zwyczajnej
, może zostać zawleczona i wystąpić również w Polsce. W USA występuje, między innymi na drzewach z rodzajów:
cedr
,
jałowiec
,
świerk
, sosna i
daglezja
.
-
Obwar sosny
– choroba ma wiele nazw: rdza kory sosny zwyczajnej, obwar, osmół, suchoczub, rdza pęcherzykowata kory sosny. Sprawcą choroby jest grzyb rdzawnikowy Cronartium flaccidium. Jest grzybem dwudomowym, występuje na sośnie zwyczajnej i czarnej oraz na wielu roślinach niedrzewiastych np. na
piwonii lekarskiej
.
-
Rdza wejmutkowo-porzeczkowa
– wywołuje ją grzyb Cronartium ribcola, drugim domownikiem jest
porzeczka
. Niektóre gatunki sosen są odporne na tę chorobę, np.
sosna limba
,
sosna drobnokwiatowa
, inne, szczególnie gatunki północnoamerykańskie są bardzo podatne, np.
sosna wejmutka
,
sosna Lamberta
.
-
Skrętak sosny
– choroba ta dotyczy tegorocznych głównych i bocznych pędów sosny zwyczajnej i rzadziej kosodrzewiny. Najgroźniejsza jest dla szkółek, upraw i młodników sosnowych. Sprawcą choroby jest rdza dwudomowa, pełnocyklowa Melampsora pinitorqua (Rostr.) Rostr., która pasożytuje na sosnach (również na
modrzewiach
) oraz na
topoli osice
,
białej
i niektórych roślinach zielnych.
- Raki drzewne sosny – grupa chorób powodowanych przez szereg patogenów. Crumenulopsis sororia poraża w zachodniej Europie pędy sosen, szczególnie sosny czarnej, wydmowej, a także zwyczajnej. Powoduje powstanie na gałęziach raków drzewnych o niezbyt dużych rozmiarach. Biatorella difformis powoduje na sośnie wycieki żywicy lub odkryte raki na strzałkach i gałęziach. Na jednym pniu sosny może występować od 3 do 20 raków (ran). Tego typu raki na sośnie spotyka się w północno-zachodnich i środkowych rejonach europejskiej części Rosji, na Białorusi i Syberii. Z żywicznych wycieków, towarzyszących występowaniu raków drzewnych, często można wyizolować Biatorella resinae (Fr.) Mudd. Inne gatunki grzybów z rodzaju Biatorella są grzybowymi komponentami porostów. Sprawcą bakteryjnego raka pni sosny jest Pseudomonas pini Wuill. Najczęściej infekcja następuje przez rany po odpadłych gałęziach (przez
sęki
). Na jednym pniu można spotkać do 30 raków, które mogą osiągać dość znaczne rozmiary, niekiedy do 1 m średnicy. Czasami tego typu raki nazywa się "opuchnięciami" drzewa. Najczęściej porażane są drzewa w wieku 60-80 lat. Bakteryjne raki sosny występują w środkowej części europejskich rejonów Rosji i na rozległych obszarach Syberii.
- Huba sosny – sprawcą tej choroby jest czyreń sosnowy (Phellinus pini (Brot.: Fr.) A. Ames.). Znaczenie gospodarcze tej choroby dla polskiego
leśnictwa
jest duże, ponieważ najcenniejsze partie
strzały
ulegają zgniliźnie.
- Choroby korzeni
- Armilarioza – choroba wywoływana przez
opieńki
, przy czym największe znaczenie gospodarcze w Polsce jako patogen drzew iglastych, szczególnie sosny i świerka, ma
opieńka ciemna
(Armillaria obscura). Pierwszym objawem porażenia jest przebarwienie aparatu asymilacyjnego na jasnozielony kolor, potem na żółty, aż do rudego. Następuje skrócenie długości igieł i pędów. Na korzeniach powstają wycieki żywicy, tworzą się bryły zlepionej ziemi. Na zamierających i martwych już drzewach występują pod korą białe płaty grzybni oraz charakterystyczne, długie ryzomorfy – sznury grzybniowe. Drewno korzeni i głównie bielastej części pnia ulega zgniliźnie białej. Na rozkładanym drewnie pojawiają się ciemnobrunatne lub czarne, nieregularne linie. Objawem mogą też być masowo występujące wokół martwych drzew i na pniakach kapeluszowe owocniki.
- Huby korzeni – należą do najbardziej gospodarczo ważnych chorób drzew leśnych, zarówno w skali światowej, jak i naszego kraju. Sprawcą choroby jest m.in.
korzeniowiec wieloletni
(Heterobasidion annosum (Fr.) Bref. = Fomes annosus (Fr.) Cke), który występuje w lasach niemal całego świata, poraża gatunki drzew
iglastych
, rzadziej liściastych. W Polsce groźny zwłaszcza dla sosny zwyczajnej i świerka, we wszystkich klasach wieku.
- Inne –
szmaciak gałęzisty
(Sparassis crispa (WULF.): R.) pasożytuje na korzeniach i pniach starych osłabionych drzew iglastych, w tym sosny zwyczajnej, powodując
brunatną zgniliznę
drewna. Murszak rdzawy (Phaeolus schweinitzii (Fr.) Pat.) powoduje brunatną zgniliznę drewna korzeniowego i odziomkowego starych drzew iglastych.
Zależności międzygatunkowe
Mikoryza
W przypadku sosen, jako drzew leśnych, często występuje zjawisko
mikoryzy
. Jest to oddziaływanie grzybów i roślin o charakterze
nieantagonistycznym
.
Grzyby
wchodzą z sosnami w związek określany jako mikoryza zewnętrzna (ektotroficzna). Strzępki grzyba oplatają korzenie boczne drzewa, wnikając jedynie do przestworów międzykomórkowych
kory pierwotnej
. Strzępki przejmują rolę
włośników
korzeniowych, które stopniowo zanikają[2]. Mikoryza pozwala sosnom na zwiększenie powierzchni chłonnej korzenia, dzięki temu drzewa są lepiej zaopatrywane w wodę i sole mineralne. Ponadto grzyb przyspiesza rozkład
próchnicy
wzbogacając ziemię w proste związki odżywcze, łatwo przyswajalne przez rośliny.
W
leśnictwie
pozytywny wpływ grzybów mikoryzowych na drzewa wykorzystuje się stosując w szkółkach leśnych preparaty zawierające strzępki grzybni. Preparat wprowadza się bezpośrednio do ziemi lub moczy korzenie sadzonki w specjalnym roztworze. Przykładem pozytywnych efektów takich zabiegów, jest zwiększenie wytrzymałości na wysokie temperatury sadzonek Pinus taeda lub odporności na niskie temperatury Pinus strobus. W technologii francuskiej jako grzyba najczęściej stosuje się lakówkę dwubarwną (Laccaria bicolor (Maire) P.D. Orton), w technologii polskiej włośniankę rosistą (Hebeloma crustuliniforme (Bull.) Quél.). W przypadku sosen skuteczność zabiegu mikoryzowania dochodzi do 100%[28].
W polskich lasach najczęściej obserwuje się związek
maślaka zwyczajnego
(Suillus luteus) i
sosny zwyczajnej
. Także grzyby z rodzaju
borowik
wiążą się z sosną, w tym
borowik sosnowy
(Boletus pinicola). Niejadalny
goryczak żółciowy
(Tylopilus felleus) najczęściej wiąże się z sosnami w borach sosnowych, ale także w innych lasach iglastych i mieszanych.
Spośród gatunków grzybów występujących w
lasach iglastych
, tworzących mikoryzę z sosnami, wyróżnić można także:[29]
-
Mleczaj rydz
odm. sosnowa (Lactarius deliciosus var. pini Vasilk.) – nizinne lasy sosnowe.
-
Gąska niekształtna
(Tricholoma portentosum (Fr.) Quél.) – bory sosnowe
-
Gąska zielonka
(Tricholoma flavovirens (Pers. ex Fr.) Lund.) – bory sosnowe.
- Klejówka helwecka (Gomphidius helveticus Sing.) – lasy iglaste, najczęściej bory sosnowe na nizinach i w górach.
-
Klejówka lepka
(Gomphidius rutilus (Schaeff. ex Fr.) Lund. et Nannf.) – lasy iglaste, najczęściej bory sosnowe na nizinach i w górach.
- Maślak limbowy (Suillus plorans (Roll.) O. Kuntze) – pod limbami, w położeniach górskich.
-
Maślak łagodny
(Suillus placidus (Bon.) Sing.) – pod
limbą
i
wejmutką
.
-
Maślak pstry
(Suillus variegatus (Sw. ex Fr.) O. Kuntze) – lasy iglaste, najczęściej bory sosnowe na piaszczystych glebach.
-
Maślak sitarz
(Suillus bovinus (L. ex Fr.) O. Kuntze) – bory sosnowe na piaszczystych glebach.
-
Maślak ziarnisty
(Suillus granulatus (L. ex Fr.) O. Kuntze) – lasy iglaste, najczęściej pod sosnami.
-
Piestrzenica kasztanowata
(Gyromitra esculenta (Pers. ex Pers.) Fr.) – lasy iglaste, najczęściej zarośla sosnowe na glebach piaszczystych (gatunek trujący).
-
Szmaciak gałęzisty
(Sparassis crispa (Wulf.) ex Fr.) – pod sosnami w lasach iglastych.
Rośliny pasożytnicze
Pasożytnictwo jest oddziaływaniem o charakterze
antagonistycznym
. Roślinnymi pasożytami sosen są:
-
Jemioła pospolita
rozpierzchła (Viscum album ssp. austriacum) – półpasożyt pędowy sosny, pobiera z drzewa wodę i sole mineralne, nie zagraża jego życiu, przeważnie występuje kilka, rzadko kilkanaście kęp na jednym drzewie.
- Rośliny z rodzaju Arceuthobium (rodzina
sandałowcowate
Santalaceae) –
pasożyty
obligatoryjne pędowe sosny (także świerka i jodły), atakują drzewa deformując pnie, ograniczając wzrost, a nawet doprowadzając do ich śmierci. Są zdolne do fotosyntezy, ale po początkowym okresie wzrostu stopniowo minimalizują jej przeprowadzanie, pobierając większość pożywienia z drzewa-żywiciela. W obszarze ich występowania uznawane są za jedne z najistotniejszych przyczyn obumierania sosen w naturalnych ekosystemach[27].
Nazewnictwo
Pinus to nazwa pochodzenia
łacińskiego
, w starożytnym Rzymie używana w odniesieniu do sosny i świerka. Bezpośrednio od niej wywodzi się
francuska
nazwa pin, a od niej z kolei
angielska
pine. Podobne nazwy stosowane są w innych
językach romańskich
, np.
włoskim
pino. Dawniej (przed
XIX
w.) w angielskim nazewnictwie funkcjonowała nazwa fir, pochodząca od
staronordyjskiego
fyrre, która obecnie zarezerwowana jest dla rodzaju
Abies
, i
Pseudotsuga
. Pozostałości staronordyjskiej nazwy widać w innych współczesnych językach europejskich:
duńskie
fyr,
norweskie
furu, i
niemieckie
Föhre (w potocznym niemieckim nazwa ta została zastąpiona przez Kiefer, słowo pochodzące od Kien-Föhre, nazwy uzyskanej po Kienspan – małym patyku z sosnowego drewna, używanym jako świeczki).
Do polskiej nazwy tego rodzaju podobne są nazwy w pozostałych językach zachodnio- i wschodniosłowiańskich, np.
rosyjska
сосна. Inne nazwy europejskie to np.
szwedzkie
tall,
niderlandzkie
den,
fińskie
mänty,
bułgarskie
i
serbsko-chorwackie
bor i
greckie
pitys. W innych językach funkcjonują nazwy m.in.
chińskie
song,
hebrajskie
oren,
japońskie
matsu,
koreańskie
sonamu i
tajskie
sonn.
Obecność w kulturze
Na przestrzeni wieków sosny dostarczały ludziom produktów ważnych w ich codziennym życiu, przez co w naturalny sposób wpisały się w folklor, kulturę i sztukę wielu społeczeństw. Sosny używane były także jako symbole religijne i polityczne.
Folklor, mitologia i religia
W wierzeniach ludzi od czasów pierwotnych pojawia się drzewo kosmiczne umiejscawiane w sakralnym centrum świata. Wśród drzew najczęściej lokowanych w środku świata znajduje się także sosna, obok
dębu
,
jawora
,
lipy
i
jabłoni
.
Dawne wyobrażenia czyniły z drzewa łącznika między sferami kosmosu, w tym niebem a ziemią. Z tego względu drzewa (zwłaszcza dęby, lipy, brzozy i sosny) sadzono w pobliżu miejsc kultu, np. kaplic, cmentarzy, kościołów. Umieszczanie drzew na mogiłach łączyło się z chęcią zapewnienia zmarłym możliwości odrodzenia, jednak później traktowane było jako działanie obronne, mające chronić żywych przed szkodliwym działaniem pogrzebanych[30].
W kulturze ludowej panowało przekonanie o możliwości przemiany człowieka w drzewo, które zachodzi w momencie wzrastania drzewa posadzonego na mogile zmarłego. Motywy te pojawiają się w wierzeniach i kulturze wielu ludów. Sosnę otaczano czcią w starożytnej Grecji, Rzymie i Galii, a także w Chinach i Japonii.
Około 3000 lat p.n.e. w Chinach, za panowania cesarza
Shennonga
, Chińczycy pijali
herbatę
przestrzegając ścisłego ceremoniału, którego dopełniali pod sosną – na cześć dobrego ducha mieszkającego w tym drzewie[31]. W ich wierzeniach także pojawia się motyw sosny jako szczególnego drzewa – sosny sadzone na grobach miały wzmacniać ciała zmarłych, i ocalać je tym samym przed rozsypaniem się w pył. Równocześnie drzewo miało dodawać energii duszom przodków.
Sosna sadzona w chińskich ogrodach symbolizowała stałość, nieśmiertelność i siłę charakteru. Łączono ją zazwyczaj ze
śliwą
i
bambusem
.
Zwyczaj picia herbaty pod sosną przejęli w VIII wieku Japończycy, czynili tak w celach obrzędowych. Jeszcze w XVI wieku
Samurajowie
urządzali uroczystość picia herbaty pod sosnami rosnącymi wokół świątyni Kitano-Tenmangū w
Kioto
. W japońskich ogrodach sosna była symbolem długiego życia. W japońskiej sztuce układania kwiatów –
ikebanie
– gałązki sosny symbolizują skały i kamienie.
Dionizos trzymający
tyrs
, prowadzący
hory
(pory roku).
Luwr
, Paryż.
Według
mitologii greckiej
lasy i polany były zamieszkane przez
nimfy
,
driady
i średniej rangi męskich bogów, w tym
Pana
. Pan zakochał się w nimfie zwanej
Pitys
. Zazdrosny o nią kochanek –
Boreasz
, zrzucił ją ze skały. W miejscu śmierci z ciała nimfy wyrosła sosna. Krople żywicy, widoczne na złamanych przez wiatr gałęziach sosny, uważano za łzy Pitys wspominającej swoją młodość i obydwu adoratorów. Pamiątką po tej opowieści jest nazwa jednego z gatunków sosny: Pinus pityusa Steven, 1838 (syn.
Pinus brutia
Ten.) rosnącego nad
Morzem Czarnym
[32].
Greccy artyści przydzielali bóstwom atrybuty, które symbolizowały ich moc, rangę oraz umożliwiały identyfikację.
Asklepiosa
przedstawiano z berłem lub kijem w jednej ręce, wokół kija często okręcony był wąż, w drugiej trzymał sosnową (lub świerkową)[33] szyszkę. Szyszka sosny symbolizowała prawdopodobnie żywotność i płodność[34].
Dionizos dosiadający pantery, trzymający tyrs. Mozaika na podłodze w 'Domu Dionizosa', Pella Archaeological Museum.
W Grecji sosna poświęcona była także matce bogów – bogini
Kybele
i
Attisowi
. Sosnowa szyszka wieńczyła
tyrs
[35] (
gr.
thyrsos) – laskę
Dionizosa
, symbolizowała las i łączyła Dionizosa z Kybele.
Rzymianie, dla których Kybele stała się Cybele – boginią przyrody i płodności, nazywali ją Wielką Matką i także ofiarowali jej świętą sosnę. Podczas uroczystości poświęconych tej bogini do obrządku wykorzystywano młode sosenki.
Sosnowe
szyszki
pojawiały się także na antycznych amuletach i miały znaczenie symbolu fallicznego. Uważane były za symbol płodności i często są w tym charakterze stosowane również współcześnie – umieszczane na szczytach nóg drewnianych łóżek i jako ozdobne rzeźbienia.
Słowianie
traktowali sosny z szacunkiem i powagą. Podczas obchodzenia Święta Wiosny sosna pełniła rolę przedmiotu liturgicznego. Gałąź sosnową lub małe drzewko przybierano w kwiaty i inne ozdoby i obnoszono po domach życząc szczęśliwego "nowego latka". Uroczystość nazywała się "chodzenie z gaikiem", "chodzenie z królewną", na Ukrainie "haiwki", na Białorusi "zielone wino", w Czechach "kralovna nedele".
Sosna była także świętym drzewem słowiańskiego demona
Boruty
. Według wierzeń, jako władca lasu i opiekun zwierząt, zamieszkiwał starą sosnę w centrum puszczy.
Podczas prac archeologicznych w
Kowalewku
, gdzie odkryto cmentarzysko birytualne
kultury wielbarskiej
, archeolodzy prowadzący badania ustalili, że podczas ceremonii pochówku używana była sosna[36]. W grobach szkieletowych znalezione zostały węgle drzewne, w większości pochodzące z drewna sosnowego. Z analizy węgli drzewnych w grobach ciepłopalnych wynika, że z drewna sosnowego formowano stosy kremacyjne, prawdopodobnie ze względu na zawartość żywicy, jak również powszechne występowanie[37]. Archeolodzy sugerują, że sosna mogła być użyta przy pochówku ze względu na wierzenia wielu społeczności antycznych i nowożytnych, które uznawały sosnę za symbol smutku, ale i nieśmiertelności[36].
Sosny cieszyły się autorytetem jeszcze długo po przyjęciu w Polsce
chrześcijaństwa
. Pozostały z tamtych czasów legendy, np. o sośnie brata Piotra z zakonu św. Franciszka. Według legendy, obserwancja (odłam
franciszkanów
) miała przetrwać tak długo, jak długo będzie trwać sosna posadzona przez zakonnika obok klasztoru. Legenda głosi, że sosna pozostawała bez zmian i wiecznie kwitła.
Sosna miała również moce magiczne i uzdrawiające. Popiół z jej igieł przykładano na dziąsła, co miało uśmierzać bóle zębów. Metodę tę stosowali nie tylko Słowianie, ale także Japończycy i
Indianie
. Z kolei szyszki i pędy sosnowe, gotowane razem w
serwatce
i wypijane zaraz po porannym pacierzu, uważano za skuteczny lek przeciw darciu w kościach, swędzeniu głowy, paskudnikom i kamieniowi w dołku.
Wierzono, że sosnowa trumna zapewniała umarłym spokój wieczny, sprawiała, że dusze godziły się z nową rzeczywistością i nie pragnęły wracać z zaświatów. Żyjącym dawała zaś pewność, że zmarły w najbliższym czasie nie pociągnie ich za sobą.
Również na terenie
Meksyku
i
Ameryki Środkowej
sosny były przedmiotem kultu.
Aztekowie
uważali
Pinus teocote
za drzewo bogów. W świątyniach palili w ofierze bogom aromatyczną
kalafonię
, pozyskiwaną z żywicy tej sosny.
Majowie
zamieszkujący
Gwatemalę
do czasów obecnych używają sosnowej kalafonii w obrzędach religijnych. Otaczają także sosny ochroną, starając się ich nie ranić i nie zabijać. Materiał do ceremonii lub domowego użytku pozyskują z bocznych gałęzi, pozostawiając na szczycie drzewa nie naruszoną kępę z igłami tak, aby drzewo mogło nadal żyć i rosnąć.
Malarstwo i rzeźba
Iwan Szyszkin, Poranek w sosnowym lesie (Утро в сосновом лесу; 1886)
W chińskim i japońskim malarstwie sosny są przeważnie elementami pejzaży. W europejskim
malarstwie renesansowym
można je znaleźć w tle malowanych postaci. Las sosnowy w
Rawennie
(
Pinus pinea
) stał się tłem historii Nastagio degli Onesti namalowanej przez
Botticellego
, a zaczerpniętej z
Dekameronu
Giovaniego Boccaccia
.
- Sandro Botticelli, pierwsze trzy z czterech obrazów cyklu Historia Nastagio dei Onesti: Spotkanie z Potępioną w lesie sosnowym, Piekielne polowanie, Przyjęcie w lesie sosnowym, 1482-1483, Muzeum Prado,
Madryt
, Hiszpania.
-
Hasegawa Tōhaku
, Sosny. Okres Momoyama, XVI wiek, Muzeum Narodowe w Tokio.
- Talerz z kwitnącą wiśnią i sosną przy skałach, dekoracja typu Imari (rejon Arita) przed 1721, Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków.
-
Katsushika Hokusai
, Góra Fuji i stara sosna,
ukiyo-e
, około 1802, Muzeum Ukiyo-e w Matsumoto. Jako element krajobrazu japońskich wysp, sosny pojawiają się także na niektórych obrazach z cyklu 36 widoków góry Fuji i innych[38].
-
Iwan Iwanowicz Szyszkin
,
Sosny w słońcu
, 1886,
Galeria Trietiakowska
, Moskwa.
- Iwan Iwanowicz Szyszkin,
Poranek w sosnowym lesie
(Утро в сосновом лесу), 1886, Galeria Trietiakowska) – jeden z najsławniejszych obrazów Szyszkina.
Literatura
W poezji
Teofila Lenartowicza
sosna (także
kalina
,
wierzba
i
lipa
) pojawia się często jako jeden z charakterystycznych elementów polskiego krajobrazu, szczególnie
Mazowsza
, za którym tęsknił poeta. Wspomina sosny w wielu swoich wierszach, np.: Kurpie, Kołysanka, Jak to na Mazowszu, Moja piosenka, O powrocie do kraju, Pielgrzym ze ziemi ucisku. Tak napisał w jednym z wierszy:
- Był pagórek piaszczysty, na nim każdej wiosny
- złociły się dziewanny i szumiały sosny.
Motyw sosny jako drzewa przypominającego dzieciństwo i ojczyznę pojawia się także w poemacie
Juliusza Słowackiego
Godzina myśli
, gdzie poeta pisał:
- Mało mówił – i tylko raz wśród dzikich sosen
- Wykrzyknął z obłąkaniem: "Ginę marzeń zdradą!
- Wysyłają mię w kraje bez zim i bez wiosen.
Dziewiętnastowieczny polski poeta
Stefan Witwicki
(1801-1847) przebywając na emigracji po
powstaniu listopadowym
napisał wiersz zatytułowany Do sosny polskiej, a poświęcony sośnie znalezionej w jednym z ogrodów
Châtenay
, we Francji. Porównuje w nim swoje losy do losów sosny, która usychała we, wprawdzie pięknym, ale obcym dla niej ogrodzie.
Wiersz poświęcony sośnie napisała także Bronisława Orłowska (1881-1928), a zaczyna się on tak:
- Na złotych piaskach wyrosłaś.
- O sosno!
- Gdzie rdzawe mchy tylko rosną.
- Ty w niebo czoło podniosłaś.
- O sosno!
Kazimierz Przerwa-Tetmajer
jest autorem wiersza Limba, którego początek brzmi
- Samotna limba szumi
- Na zboczu stromem,
- U stóp jej czarna przepaść
- Zasłana złomem.
Jednym z najbardziej znanych symboli w literaturze
Młodej Polski
jest rozdarta sosna z powieści
Ludzie bezdomni
Stefana Żeromskiego
. Opisana w powieści sosna rosła na krawędzi kopalnianego zawaliska, z jedną połową pnia na górze, drugą spadającą poza krawędź. Doktor Judym, bohater powieści, rozmyślał przy niej o swoim życiu. Drzewo nabrało symbolicznego znaczenia, odzwierciedlając swoim rozdarciem dramatyczne losy i dylematy życiowe bohaterów powieści.
Bór sosnowy przedstawiony w
Chłopach
Władysława Reymonta
jest mroczny i niedostępny, ale także wyniosły i mocarny. Sosny opierają się zimowym zawieruchom, ale poddają człowiekowi karczującemu las. O płaczu ścinanego sosnowego boru pisała także
Maria Konopnicka
w wierszu Na jagody. Ponadto Konopnicka, wśród zalet polskiej wsi, które wymieniła w pieśni Jesienią (Wieczorne pieśni), umieściła także sosny, stawiając je tym samym na równi z innymi walorami wsi, np. bieloną chatą, miodem czy dziką gruszą.
Ze względu na strzelisty pokrój, prosty pień i znaczną wysokość, sosny są często wykorzystywane w literaturze do budowania
porównań
, np.:
- Strach, co mówią: wielki on jak sosna, we łbie dwie głownie, a koń pod nim smok. – o Jeremim Wiśniowieckim w
Ogniem i mieczem
Henryka Sienkiewicza
.
- A zaraz po nich walili ludzie z Przyłęka, szli zaś jak ten bór sosnowy wyrośnięci, śmigli i mocni; –
Władysław Reymont
,
Chłopi
.
- Kłębiaki, a czterech było młodziaków, wyrosłych jak sosny i już prawie pod wąsem, skręcali powrósła przy drzwiach (...) – Władysław Reymont, Chłopi.
- A wszystko chłopaki młode, dorodne, kiej sosny śmigłe, w pasie cienkie, w barach rozrosłe (...) – Władysław Reymont, Chłopi.
- Jak sosny niebotyczne urośli królowie –
Juliusz Słowacki
, Oda do wolności.
Symbolika
Herby w Polsce
Wizerunek sosny znajduje się w jednym z
herbów szlacheckich
–
Godziembie
. Sosna w
heraldyce
oznacza sprawiedliwość, szlachetność i szczerość właściciela. Drzewo w ogólności symbolizuje dobra terytorialne (bory, lasy). Widnieje również na herbach niektórych polskich miast i gmin.
Herby na świecie
W
USA
sosna pojawia się m.in. na herbie
Massachusetts
, pierwszej pieczęci
New Hampshire
(
1776
r.), herbie, pieczęci i fladze
Vermont
, herbie, pieczęci i wszystkich flagach (wcześniejszych i obecnych) stanu
Maine
[39]. Sosna zwyczajna, której nazwa w
języku angielskim
brzmi Scots Pine znajduje się w herbie
szkockiego
Braemar i symbolizuje lasy kaledońskie (
ang.
Great Forest of Caledon), których pozostałości nadal znajdują się na tym obszarze[40]. W osobistym herbie
generalnego gubernatora Kanady
Michaëlle Jean
, sosna reprezentuje bogactwa naturalne Kanady[41].
Ponadto sosny widnieją na herbach wielu miast i gmin na świecie, w tym:
Herb Steglitz-Zehlendorf, dzielnicy
Berlina
, Niemcy | Herb
Drangedal
, miasta i gminy w Norwegii (dwie sosnowe szyszki) | |
Symbole narodowe i inne
Ciekawostki
- Największe rozmiary, powyżej 80 m wysokości, osiągają
sosny Lamberta
(Pinus lambertiana)[3]
- Najbardziej sędziwy wiek osiągają okazy
sosny długowiecznej
(Pinus longaeva) rosnące w Górach Białych (ponad 4700 lat). Często określa się je mianem najstarszych roślin na Ziemi, jednak żyją znacznie krócej od wegetatywnie rozmnażających się okazów
topoli osikowych
i niektórych krzewów (np. okaz Lomatia tasmanica z
Tasmanii
istnieje od 43,6 tys. lat)[43].
- Najwięcej
liścieni
spośród wszystkich roślin posiada Pinus maximartinezii, wyrasta ich 24.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 P. F. Stevens:
Angiosperm Phylogeny Website - PINACEAE
. 2001–.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski, Stanisław Balcerkiewicz: Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003. .
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3
Gymnosperm Database – Pinus
(
ang.
). [dostęp 11 grudnia 2006].
- ↑ Adam Pałczyński, Zbigniew Podbielkowski, Benon Polakowski: Botanika. Benon Polakowski (red.). Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN
, 1995. .
- ↑ 5,0 5,1 Jakub Tomanek: Botanika leśna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1997. .
- ↑
The Compleat Botanica: Pinus
(
ang.
). Crescent Bloom. [dostęp 2008-10-22].
- ↑ James L. Reveal:
Higher Taxa Based on Family Names in Current Use
(
ang.
). 2003-01-16. [dostęp 2008-11-02].
- ↑ 8,0 8,1 Aljos Farjon: A natural history of conifers. Portland: Timbers Press, 2008, s. 287. .
- ↑ R.A. Price, A. Liston, S.H. Strauss: Phylogeny and systematics of Pinus. W: D.M. Richardson: Ecology and Biogeography of Pinus. Cambridge: Cambridge University Press, 1998, ss. 49-68. . (
ang.
)
- ↑ 10,0 10,1 David S. Gernandt, Gretel Geada López, Sol Ortiz García, Aaron Liston. Phylogeny and classification of Pinus. „Taxon”. Vol. 54, Nr 1, ss. 29-42(14) (luty 2005). International Association for Plant Taxonomy.
ISSN
0040-0262
(
ang.
).
- ↑ Aaron Liston:
Pinaceae. Pine trees and relatives
(
ang.
). W:
The Tree of Life Web Project
[on-line]. 1996-01-01. [dostęp 2007-05-25].
- ↑ 12,0 12,1 R. Florin. The distribution of conifer and taxad genera in time and space. „Acta Horticulturae Bergiana”. 20 (4), ss. 121-312 (1963) (
ang.
).
- ↑ Xiao-Quan Wang, David C. Tank, Tao Sang.
Phylogeny and Divergence Times in Pinaceae: Evidence from Three Genomes
. „Molecular Biology and Evolution”. 17, ss. 773-781 (maj 2000).
ISSN
1537-1719
(
ang.
). [dostęp 2007-01-21].
- ↑ 14,0 14,1 Stefan Białobok, Adam Boratyński: Biologia sosny zwyczajnej. Władysław Bugała (red.). Poznań-Kórnik: Sorus, 1993. . (
pol.
)
- ↑
Historia i rozwój lasów europejskich
(
pol.
). [dostęp 2006-12-20].
- ↑
2006 IUCN Red List of Threatened Species
(
ang.
). IUCN, 2006. [dostęp 2006-12-12].
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz. U. z dnia 28 lipca 2004 r.)
- ↑ Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U.04.92.880 z dnia 30 kwietnia 2004 r.)
- ↑ Orientacyjne rozmiary drzew pomnikowych ustalane są wg Instrukcji o urządzaniu lasów w parkach narodowych i rezerwatach przyrody wydanej przez Ministerstwo Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego, 1962, Warszawa.
- ↑
Raport o stanie lasów w Polsce – 2005
(
pol.
). [dostęp 14 grudnia 2006].
- ↑
Raport roczny PGL LP 2005
(
pol.
). [dostęp 14 grudnia 2006].
- ↑
Resin
. W:
Non-wood forest products from conifers
. Food and Agriculture Organization of the United Nations, 1998, seria: Non-Wood Forest Products – 12. . [dostęp 2008-11-02].
- ↑ Amal Sabra, Sven Walter:
Non-Wood Forest Products in the Near East: A Regional and National Overview
. 2001. [dostęp 2007-03-11].
- ↑ The Vegetarian Society:
Nuts and Seeds
(
ang.
). [dostęp 2006-12-19].
- ↑
Section III. Selecting Conifers for Urban Areas
(
ang.
). W: Urban Trees and Shurbs. A guide to the selection of trees and shrubs in urban areas [on-line]. [dostęp 2006-12-19].
- ↑
Ochrona biotechniczna i gospodarka leśna
(
pol.
). Urząd Morski w Słupsku, 2004. [dostęp 2007-02-05].
- ↑ 27,0 27,1 Thomas C. Harrington, Michael J. Wingfield: Diseases and the ecology of indigenous and exotic pines. W: D.M. Richardson: Ecology and Biogeography of Pinus. Cambridge: Cambridge University Press, 1998, ss. 381-404. .
- ↑ M. Rudawska, i inni: Ektomikoryza. Jej znaczenie i zastosowanie w leśnictwie. ID PAN, Kórnik. .
- ↑ Aurel Dermek: Grzyby. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1981. .
- ↑ Marzena Marczewska.
Aspekty wierzeniowe w rekonstrukcji językowego obrazu drzew
. „Acta Universitatis Wratislaviensis Język a Kultura”. 2282 (16) (2001). Wrocław.
- ↑ Maria Ziółkowska: Gawędy o drzewach. Warszawa: Arkona, 1993. . (
pol.
)
- ↑
Conifers in Human Culture
. W: Non-wood forest products from conifers. Food and Agriculture Organization of the United Nations, 1998, seria: Non-Wood Forest Products – 12. .
- ↑ Pierre Grimal: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław:
Zakład Narodowy im. Ossolińskich
, 2008, s. 45. .
- ↑ Patryk Borowiecki:
Kult Asklepiosa w starożytnej Grecji
. 2005-05-31. [dostęp 2007-03-08].
- ↑
Vojtech Zamarovský
: Bohovia a hrdinovia antických bájí. Bratislava: Perfekt a.s., 1998, s. 81. . (
słow.
); polskie wydanie: Bogowie i herosi mitologii greckiej i rzymskiej (Encyklopedia mitologii antycznej, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej).
- ↑ 36,0 36,1 Tomasz Skorupka:
Kowalewko 12. Cmentarzysko birytualne ludności kultury wielbarskiej (od połowy I w. n.e. do początku III w. n.e.)
. [dostęp 2007-03-07].
- ↑ Tomasz Stępnik:
Skład taksonomiczny prób drewna i węgli drzewnych z Kowalewka, stan. 12, gm. Oborniki
. [dostęp 2007-03-07].
- ↑ Francesco Morena: Klasycy sztuki. Hokusai. Warszawa: HPS, 2006. .
- ↑ David B. Martucci:
The New England Flag
(
ang.
). 1997. [dostęp 2006-12-20].
- ↑
Braemar Coat of arms
(
ang.
). [dostęp 2007-01-03].
- ↑
Herb Michaëlle Jean
(
ang.
). [dostęp 2007-01-03].
- ↑
National Symbols of Turks and Caicos
(
ang.
). [dostęp 2006-12-10].
- ↑ Krzysztof Ziarnek:
Rekordy świata roślin
(
ang.
). 2005. [dostęp 2007-05-21].
Bibliografia
- Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski, Stanisław Balcerkiewicz: Słownik botaniczny. Wyd. II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003. .
- Jakub Tomanek: Botanika leśna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1997. .
- R.A. Price, A. Liston, S.H. Strauss: Phylogeny and systematics of Pinus. W: D.M. Richardson: Ecology and Biogeography of Pinus. Cambridge: Cambridge University Press, 1998, ss. 49-68. .
- Stefan Białobok, Adam Boratyński: Biologia sosny zwyczajnej. Władysław Bugała (red.). Poznań-Kórnik: Sorus, 1993. .
- Thomas C. Harrington, Michael J. Wingfield: Diseases and the ecology of indigenous and exotic pines. W: D.M. Richardson: Ecology and Biogeography of Pinus. Cambridge: Cambridge University Press, 1998, ss. 381-404. .
- Maria Ziółkowska: Gawędy o drzewach. Warszawa: Arkona, 1993. .
- Non-wood forest products from conifers. Food and Agriculture Organization of the United Nations, 1998, seria: Non-Wood Forest Products – 12. .