Leksykalizacja – zjawisko językowe , które polega na rozbieżności między aktualnym znaczeniem wyrazu a jego morfologiczną strukturą, która była uformowana przez znaczenie pierwotne. Czasem rozbieżność ta jest tak silna, że związek między budową słowotwórczą a znaczeniem wyrazu ulega całkowitemu zatarciu.

Przykładem leksykalizacji jest transformacja skrótowców w samodzielnie funkcjonujące rzeczowniki , np. PC → pecet, WF → wuefmen, ND → endek.

Proces leksykalizacji występuje we wszystkich językach, choć w językach słowiańskich jest wyjątkowo silny.

Przykłady leksykalizacji

• Słowo "górnik" jednoznacznie kojarzy się z górą, podczas gdy dotyczy kopalni . Ma ono taką formę, ponieważ dawne kopalnie były niemal poziomymi sztolniami drążonymi u podstawy lub na zboczu góry.
• "Bielizna" – tutaj związek między budową wyrazu a jego znaczeniem nie zatarł się całkowicie, bowiem często bielizna, w tym pościelowa, ma kolor biały.
• "Komputer" to dla wielu użytkowników urządzenie do odtwarzania filmów i muzyki, redagowania tekstów, przetwarzania obrazów, zbierania i udostępniania różnorodnych informacji, grania w jedno– i wieloosobowe gry, surfowania w Internecie. Pierwotnie nazwa ta oznaczała maszynę obliczeniową ( ang. to compute – obliczać), i choć wszystkie działania komputera nadal opierają się na różnego rodzaju obliczeniach, użytkownicy komputerów zazwyczaj nie są tą obliczeniową naturą komputera zainteresowani (a często nawet nie są jej świadomi).
• Obecnie takie zjawisko można zaobserwować w przypadku słowa "żarówka", które stosuje się do wszelkich źródeł światła instalowanych w lampach, mimo że źródła żarowe prawdopodobnie w najbliższych latach zejdą całkowicie na margines z powodu niskiej wydajności.

Deleksykalizacja

Odwołanie się do pierwotnego, często zapomnianego, znaczenia danego słowa jest zabiegiem stosowanym w poezji w celu nadania wyrazom nowych znaczeń i tworzenie nowych nieoczekiwanych skojarzeń. Czynność taką nazywa nazywa się deleksykalizacją . Czasem miewa ona charakter humorystyczny, szczególnie gdy odwołanie to jest deleksykalizacją fałszywą, wykorzystującą przypadkowe podobieństwo wyrazów, np. nazwanie " dekretacją " czynności likwidowania kretów .

Deleksykalizacja może również wystąpić jako zjawisko językowe, gdy wyraz, po rozluźnieniu więzi z pierwotnym znaczeniem, po pewnym czasie wraca do niego.

Źródła

1. Słownik języka polskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988, wyd. V,
2. Stanisław Sierotwiński , Słownik terminów literackich, Zakład Narodowy im. Ossolińskich , Wrocław 1970, wyd. III.