Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie

Język praindoeuropejski

Język praindoeuropejski

Język praindoeuropejskiprajęzyk , czyli wspólny przodek języków indoeuropejskich , niezaświadczony bezpośrednio, ale częściowo zrekonstruowany za pomocą metody porównawczej . Istnieje szereg różnych hipotez na temat datowania i lokalizacji języka praindoeuropejskiego. Najdawniejsze języki indoeuropejskie – już znacznie zróżnicowane – znane są z pierwszej połowy II tysiąclecia p.n.e., a dane pośrednie wskazują, że rozpad wspólnoty indoeuropejskiej musiał nastąpić najpóźniej około 3000 p.n.e. Z kolei analiza odziedziczonego słownictwa pozwala przypuszczać, że społeczeństwo praindoeuropejskie istniało w okresie neolitu (przed upowszechnieniem się wytopu i obróbki metali) i że składało się z ludności rolniczo-pasterskiej.

Najczęściej przyjmowana hipoteza Mariji Gimbutas lokalizuje Indoeuropejczyków na obszarze stepów Ukrainy i południowej Rosji , utożsamiając ich z ludnością kultury grobów jamowych (zob. teoria kurhanowa ). Ekspansja Indoeuropejczyków na terenie Europy wiązałaby się według tej koncepcji z najazdami ludów pasterskich z obszaru stepów czarnomorskich, twórców późnoneolitycznych kultur amfor kulistych i ceramiki sznurowej . Najnowsze badania archeologiczne kwestionują jednak wschodnie pochodzenie europejskich kultur późnego neolitu .

Według alternatywnej koncepcji ludy indoeuropejskie wywodzą się z dorzecza środkowego Dunaju , gdzie w połowie VI tysiąclecia p.n.e. ukształtowała się kultura ceramiki wstęgowej , która w ciągu następnych stuleci skolonizowała środkową i północną Europę.

Według jeszcze innej teorii, Indoeuropejczycy mieliby pochodzić z Półwyspu Bałkańskiego, dokąd ich przodkowie przywędrować mieli z obszarów Anatolii - jest to tak zwana hipoteza anatolijska, zaproponowana przez Colina Renfrewa .

Wysuwane teorie na temat praojczyzny Indoeuropejczyków w Azji Mniejszej , północnej Europie czy Indiach nie tłumaczą dobrze historycznego rozprzestrzeniania się ludów indoeuropejskich ani ich związków z konkretnymi kulturami archeologicznymi.

Należy podkreślić, że termin Indoeuropejczycy oznacza tu wspólnotę językową. Nie trzeba wiązać go jednoznacznie z określoną kulturą ani tym bardziej z określonymi cechami genetycznymi ( rasą ). Ludy indoeuropejskie zapewne często wchłaniały różne populacje nieindoeuropejskie, przejmując elementy ich kultury. Do ok. 1000 p.n.e. rozmaite ludy indoeuropejskie skolonizowały prawie całą Europę i znaczne obszary Azji (Azja Mniejsza, Azja Środkowa, część Indii).

Spis treści

Czas i obszar użytkowania

Podstawa wspólnego słownictwa języków indoeuropejskich sugeruje brak rozpadu języka-przodka w okresie nie wcześniejszym niż 3400 r. p.n.e. Wspólnym słowem w wielu językach indoeuropejskich jest koło (niem. Rad). Na ten okres archeolodzy przypuszczają pierwsze użycie koła w obszarze języka. Stopień różnicowania się słów pomników od drugiego stulecia p.n.e. pozwolił badaczom wykazać, iż punkt rozpadu prajęzyka przypadający na okres ok. 3000 r. p.n.e. nie jest zbyt przekonujący[1]. Przy przestrzennym jak i czasowym umiejscowieniu tego języka mamy do czynienia z różnymi spekulacjami, które dobrze przedstawione mogą być przyjęte jako równie prawdopodobne[2]. Także wiele innych obszarów było proponowanych w przeszłości jak i obecnie.

Cechy wspólne języków indoeuropejskich

Ponieważ język praindoeuropejski nie zachował się w żadnych bezpośrednich przekazach, wszystkie jego słowa oraz dźwięki zostały odtworzone w oparciu o metodę porównawczą . Fakt występowania regularnych rdzeni w słowach wielu dzisiejszych języków indoeuropejskich pozwala odtworzyć pierwotne brzmienie danego wyrazu w prajęzyku. Badanie zaświadczonych wczesnych form języków pozwala na jeszcze dokładniejszą rekonstrukcję. Duże znaczenie mają także struktury gramatyczne języków, przede wszystkim w swojej najstarszej zaświadczonej postaci. W pierwszej połowie dziewiętnastego wieku badacze Franz Bopp i Jakub Grimm dokładnie objaśnili kwestię wspólnego pochodzenia języków indoeuropejskich, a August Schleicher dokonał w 1861 roku pierwszej próby rekonstrukcji języka praindoeuropejskiego. Od tego czasu na podstawie nowych odkryć i analiz rekonstrukcja ta jest ciągle modyfikowana.

Zrekonstruowane formy oznacza się za Augustem Schleicherem gwiazdką: *wódr̥ (woda), *k̑wō (pies), *tréyes (trzy). Poniższa tabelka służy prostej ilustracji podobieństwa języków indoeuropejskich. Zestawiono w niej nazwy liczb od 1 do 10 oraz 20 i 100 w różnych językach oraz ich praindoeuropejską rekonstrukcję[3]. Sposób zapisu zrekonstruowanych wyrazów został wyjaśniony poniżej.

  grecki wedyjski kurdyjski łacina walijski gocki litewski serbski Praindoeuropejski
1heīs (< *hens < *sems)ekayakūnus (por.semel)unainsvienasjedan*oyno-, oyko-, sem-
2duōdvādudúōdautwaidudva*duwóh₁
3treīstrayasSetrēstriþreistrystri*tréyes
4téttarescatvārascwarquattuorpedwarfidworketuričetiri*kʷetwóres
5péntepañcapencquinquepumpfimfpenkipet*pénkʷe
6héksṣātseṣsexchwechsaihsšešišest*swék̑s
7heptásaptahavtseptemsaithsibunseptynisedam*septḿ̥
8oktōaṣṭāhaṣtoctowythahtauaštuoniosam*ok̑tō
9ennéanavanonovemnawniundevynidevet*néwn
10dékadaśadadecemdegtaihundešimtdeset*dék̑m̥
20wikati ( dorycki )vimśatibist / vistvigintiugeint (średniowalijski) dvidešimtdvadeset*wīk̑mtī
100hekatónśatamsatcentumcanthundšimtassto*k̑m̥tóm
Przypuszczalne rozmieszczenie grup językowych ok. 1500 r. p.n.e.
Kolor czerwony: Kultura Oxus uważana przez wielu za przypuszczalną kolebkę języków indoirańskich , kolor zielony: krąg kultur pól popielnicowych

Zarówno wyrazy, jak i struktury gramatyczne języków indoeuropejskich wykazują tak dużo cech wspólnych, że można domniemywać wspólne pochodzenie tych języków. Alternatywny model ligi językowej , tj. grupy pierwotnie niezależnych języków, które upodobniły się do siebie przez wzajemne oddziaływanie, jest w obliczu tych zaobserwowanych cech wykluczany przez specjalistów[4].

Podobnie błędne byłoby wyobrażanie sobie języka praindoeuropejskiego jako niezróżnicowanego i używanego w takiej właśnie, zrekonstruowanej formie. Po pierwsze należy liczyć się z istnieniem elementów języka, które nie pozostawiły po sobie śladu w językach pochodnych i nie można ich z tego względu odtworzyć. Ponadto rekonstrukcja obejmuje rozciągnięte w przestrzeni kontinuum dialektów i przedział czasu rzędu kilku stuleci.

Grupy językowe i ich najstarsze przekazy

Z kontinuum języka praindoeuropejskiego wykształciły się w różnych okresach poszczególne rodziny dialektów. Ich izolacja językowa znajduje odzwierciedlenie w ich słownictwie, morfologii i fonologii . Rekonstrukcja prajęzyka opiera się na zabytkach językowych poszczególnych grup. Oczywiście zainteresowanie uczonych budzą w tym kontekście zwłaszcza najwcześniejsze zabytki.

Tabela przedstawia przegląd grup językowych wywodzących się z języka praindoeuropejskiego w ujęciu istotnym dla rekonstrukcji prajęzyka. Więcej informacji na temat danych grup czy języków można uzyskać w osobnych artykułach, do których prowadzą linki w tabeli.

Grupa językowaNajstarsze przekazyPóźniejsze ważne przekazyWczesny obszar występowaniaWażne aspekty dla rekonstrukcji
Języki anatolijskie Starohetyckie tabliczki z zapiskami pismem klinowym z XVI wiek p.n.e. Azjatycka część dzisiejszej Turcji.
  • Częściowo bezpośrednio otrzymane spółgłoski krtaniowe.
  • Wyraźne różnice gramatyczne w stosunku do innych języków, uznawane przez niektórych za zachowane archaiczne struktury, przez innych za innowacje.
Język grecki Tabliczki z pismem linearnym B z II tysiąclecia p.n.e. , dokumentujące grekę mykeńską w krótkich tekstach administracyjnych w rodzaju spisów.Grecja, zachodnia część Azji Mniejszej, południowe Włochy, basen Morza Śródziemnego
  • System czasownika, wyróżniający czas , tryb i aspekt .
  • Trzy różne wokaliczne refleksy spółgłosek krtaniowych
  • Przegłos
Języki indoaryjskie Rigweda powstała w Indiach przypuszczalnie pod koniec II tysiąclecia p.n.e. Wyłącznie ustny przekaz tekstów wedyjskich aż do II tysiąclecia po Chrystusie, jednak stan językowy dobrze zachowany ze względu na wysoki religijny priorytet niezafałszowanego przekazu brzmienia wyrazów.
  • Sanskryt powstał z dialektu staroindyjskiego, spokrewnionego z językiem wedyjskim.
  • Ustandaryzowany gramatycznie przez Pāṇiniego w V albo IV wieku p.n.e., jednak wciąż nie zapisany.
  • Najstarsze pisemne przekazy: średnioindyjskie pisma Aśoki (III wiek p.n.e.)
  • Sanskryt w formie ustalonej przez Pāṇiniego jest do dziś językiem edukacji i literatury.
Północne Indie
  • Przed pierwszą rekonstrukcją Schleichera sanskryt używany był w badaniach za przybliżony model prajęzyka.
  • Dźwięczne przydechowe spółgłoski zwarte,
  • Fleksja rzeczownika,
  • Klasy akcentu i przegłosu,
  • Rdzenie wyrazowe
Języki irańskie Język awestyjski , język tekstów religijnych zaratusztrianizmu, którego początki datuje się na X wiek p.n.e. Teksty te były przekazywane ustnie, a w pierwszym tysiącleciu naszej ery zostały utrwalone na piśmie.
  • Język staroperski z czasów Dariusza I i jego następców od połowy V wieku p.n.e. zachował się w kilku nielicznych inskrypcjach we własnym rozwiniętym do tego celu (mimo to jednak słabo przystosowanym do oddawania języka) systemie pisma - staroperskim piśmie klinowym .
Współczesny Iran , Afganistan , Tadżykistan i Kurdystan
  • Mniejszy korpus , a przez to mniejsze znaczenie dla rekonstrukcji niż w przypadku spokrewnionego języka wedyjskiego.
  • Awestyjskie dokumenty języka służą potwierdzeniu i poprawie form wedyjskich.
Języki italskie Języki italskie : Najstarsze zabytki języków italskich z VI wieku p.n.e.: język oskijski , język umbryjski , język faliskijski itd.
  • Literatura łacińska
Większa część obszaru dzisiejszych Włoch .
  • Duży korpus dostarcza wiele materiału na temat rdzeni wyrazowych i morfologii.
  • Szeroka innowacyjność w zakresie składni pozwala tylko na pośrednie wnioskowanie o prajęzyku.
Języki celtyckie Krótkie teksty zachowały się z okresu od II wieku p.n.e. . Irlandzko - i walijskojęzyczna literatura średniowiecza, na przykład cykl ulsterski , Mabinogion Cała Europa, od Półwyspu Iberyjskiego po Azję Mniejszą, od Wysp Brytyjskich do północnych Włoch, zob. Celtowie .
  • Odkrycie i dowód, że języki celtyckie w ogóle zaliczają się do języków indoeuropejskich jest wczesnym osiągnięciem indoeuropeistyki.
Języki germańskie Po nazwach i krótkich tekstach runicznych od I wieku p.n.e. przekład Biblii Wufili na język gocki jest najstarszym większym germańskim zabytkiem językowym. Pewna liczba bardzo starych słów germańskich zachowała się także w zapożyczeniach do języka fińskiego .Teksty staro-wysoko-niemieckie , staroangielskie , staronordyckie i starosaskie z drugiej połowy I tysiąclecia n.e.Na skutek wędrówki ludów w całej Europie i Afryce Północnej. Gockie pozostałości językowe zaświadczone na Krymie jeszcze w XVI wieku n.e.
  • Języki germańskie były tradycyjnie wśród języków indoeuropejskich silnie badaną rodziną językową.
  • Prawo Vernera pozwala na pośrednie wnioski na temat praindoeuropejskiego akcentu wyrazowego.
Język ormiański Najstarsze przekazy pojawiają się wraz z wynalezieniem alfabetu ormiańskiego w 406 roku n.e.  Armenia
  • Wspólne cechy z językiem greckim, językami indoirańskimi i językiem frygijskim, szczególnie augment .
Języki tocharskie W obydwu językach tocharskich zachowały się głównie buddyjskie teksty w piśmie brahmi z okresu od VI do VIII wieku n.e. W dzisiejszym Ujgurskim Regionie Autonomicznym Sinciang na północno-zachodnim skraju Chin.
Języki słowiańskie i bałtyckie Najstarszym zaświadczonym językiem słowiańskim jest język staro-cerkiewno-słowiański z drugiej połowy IX wieku. Języki bałtyckie zaświadczone są dopiero od XIV wieku. Hipoteza bałtosłowiańska , głosząca, że języki słowiańskie i bałtyckie mają wspólny poindoeuropejski rodowód, jest szeroko akceptowana, nieliczni badacze wciąż ją jednak odrzucają.  
  • Szczególnie konserwatywna morfologia.
Język albański Najstarsze zachowane teskty albańskie pochodzą z XV wieku. Brak zgody wśród badaczy co do związków z językiem iliryjskim . Współczesna Albania i obszary przyległe.
  • Z wyjątkiem około 200 słów cały leksykon został zapożyczony z innych języków[5].
Inskrypcja oskijska z V w. p.n.e. Bruties esum; Jestem [należę do] Brutusa?

Ponadto istnieje kilka starach, zachowanych tylko w niewielkim stopniu pojedynczych języków, które nie dają się (zwykle z powodu niedostatecznej ilości materiału) przyporządkować do żadnej ze znanych rodzin, na przykład używany w połowie I tysiąclecia p.n.e. zachowany w inskrypcjach w piśmie greckim język frygijski , a później także tracki i macedoński , iliryjski , wenetyjski i luzytański.

Charakterystyka języka praindoeuropejskiego

Typologia

Fonologia i fonetyka

System głosek praindoeuropejskich
SPÓŁGŁOSKI wargowe przedniojęzykowe miękkopodniebiennepalatalizowane miękkopodniebienne miękkopodniebiennelabializowane
zwarte bezdźwięczne ptkkw
zwarte dźwięczne bdǵggw
zwarte dźwięczne przydechowe bhdhǵhghgwh
nosowe mn
szczelinowe s h1, h2, h3
spółgłoski płynne , półsamogłoski wr, lj
samogłoski krótkie a, e, o, i, u
samogłoski długie a:, e:, o:
dyftongi ai, au, a:i, a:u, ei, eu, e:i, e:u, oi, ou, o:i, o:u

Morfologia

Wyrazy praindoeuropejskie miały na ogół następującą budowę: rdzeń + przyrostki słowotwórcze + końcówka fleksyjna. Rdzeniem nazywamy główny morfem wyrazu, który można rozszerzać za pomocą przyrostków, tworząc tematy o pokrewnym ale różnym znaczeniu (granice między morfemami oznaczam poniżej za pomocą łącznika: "-"). Temat wraz końcówką fleksyjną (tworzącą formy koniugacyjne i deklinacyjne) stanowi w pełni samodzielny wyraz. Prawdziwe przedrostki były w praindoeuropejskim bardzo rzadkie (z wyjątkiem *n- tworzącego wyrazy zaprzeczone), natomiast wiele było złożeń (wyrazów zawierających dwa rdzenie), a w różnych funkcjach gramatycznych używano tzw. reduplikacji, czyli częściowego powtórzenia pierwszej sylaby (np. *bhi-bher- od rdzenia *bher- 'nosić').

Większość rdzeni praindoeuropejskich składała się z dwu spółgłosek (lub grup spółgłosek), między którymi pojawiała się samogłoska lub dyftong . Charakterystyczną cechą gramatyki indoeuropejskiej jest wymiana samogłosek (tzw. ablaut ) w morfemach słowotwórczych (rdzeniach i przyrostkach). W zależności od budowy wyrazu i jego formy gramatycznej ten sam rdzeń lub przyrostek mógł zawierać *e, *o – tzw. stopień pełny (czasem także ich długie odpowiedniki *e: lub *o: – stopień wzdłużony) lub tracić samogłoskę – stopień zaniku.

Odpowiednie warianty morfemu nazywamy "stopniami" (stopień e lub pełny, stopień o lub wzdłużony, stopień zero lub zredukowany lub zaniku). Na przykład rdzeń *sed- o znaczeniu 'siedzieć' mógł mieć warianty *sod- i *sd-, występujące w wyrazach pochodnych (możliwe były też stopnie wzdłużone, np. *se:d-). W rdzeniach zawierających spółgłoski nosowe i płynne lub dyftongi poszczególne stopnie wyglądały jak w następujących przykładach:

  • leikw-, *loikw-, *likw- 'porzucać'
  • leuk-, *louk-, *luk- 'świecić'
  • swep-, *swop-, *sup- 'spać'
  • ters-, *tors-, *trs- (stopień zero z sylabicznym *r) 'trząść się'
  • bhendh-, *bhondh-, *bhndh- (z sylabicznym *n) 'wiązać'

Na przykład od rdzenia *derḱ- 'spostrzegać' można utworzyć czasowniki pochodne o następujących tematach, np.:

  • derḱ-e-
  • di-drḱ-sḱe-
  • de-dorḱ-

(z użyciem różnych stopni rdzenia, różnych przyrostków, reduplikacji itp.)

Zaimek

Możliwa jest tylko niecałkowita rekonstrukcja zaimków oraz różnych ich form.

Czasownik

Czasownik indoeuropejski był odmieniany przez liczby, osoby, aspekt, czasy, strony. Dodatkowo dawało się poprzez mniej lub bardziej produktywne postępowanie, które (najczęściej poprzez użycie właściwych sufiksów) umożliwiało łatwe tworzenie nowych czasowników (przykładowo kausativ, desiderativ). Inne sufiksy przekształcały istniejące już rzeczowniki, czy przymiotniki w czasowniki (denominativum) lub odwrotnie przymiotniki, czy rzeczowniki w czasowniki ( imiesłów , gerundivum, rzeczownik odsłowny itd.).

Przypuszczało się, że w formie poprzedzającej języki indoeuropejskie sufiksy dla czasów, aspektu, rodzaju czynności etc. mogły być ze sobą łączone w sposób dowolny, tak że nie można by było rozdzielić słowotwórstwa, i fleksji. Rozwinął się z tego "klasyczny" indoeuropejski system werbalny, który w swym pełnym wyrazie został utrwalony przede wszystkim w grece i językach indoirańskich. W niektórych językach późniejszych (np. w łacinie, usunięte już w językach germańskich) można odnaleźć późniejsze przykłady budowy tego systemu. W przypadku języka hetyckiego zakłada się że "klasyczny system" rozwinął się dopiero po rozłamie języka. Liczba i osoba odpowiada temu, co znane jest ze współczesnych języków indoeuropejskich, przy czym dochodzi do tego jeszcze liczba podwójna .

Aspekt

Najważniejszą kategorią czasowników indoeuropejskich nie jest czas gramatyczny (jako opis przedziału czasu, w którym odbywała się dana czynność wyrażana przez czasownik), tylko ich aspekt. Aspekt określa nam rezultat podejmowanej czynności, wskazuje czy została ona wykonana do końca. Koncentruje się przy tym na wyniku opisywanych działań, a przy tym pośrednio na czasie ich wykonywania.

Trzem aspektom w językach indoeuropejskich odpowiadają trzy grupy form czasu teraźniejszego, aorystu oraz perfektu (opis przez czas powinien zostać tu pominięty). Perfekt zajmuje tu jednak szczególną pozycję.

Przypuszcza się, że we wcześniejszych fazach rozwoju języka istniały dwa rodzaje czasownika (względnie właściwie dwa różne rodzaje słów): czasowniki wyrażające czynność (niedokonane) i wyrażające stan (dokonane). Czasowniki niedokonane opisywały zdarzenia i działania, natomiast czasowniki dokonane długoterminowe stany. Istnieją spekulacje, które sugerują związek czasowników niedokonanych z rzeczownikami wyrażającymi materię ożywioną, a czasowników dokonanych z nieożywioną. Czasowniki dokonane wyrażają się np. w języku niemieckim pośrednio w czasie Perfekt , w polskim natomiast dzięki leksykalizacji tej kategorii gramatycznej aspekt zawarty jest w znaczeniu danego słowa, z kolei czasowniki niedokonane występują ogólnie w czasie teraźniejszym i formie aorystu.

W języku hetyckim rozwinęło się rozdwojenie na dwie klasy koniugacyjne (mi-koniugacja i hhi-koniugacja, ze względu na semantyczne rozróżnienie czasowników opisujących czynność i opisujących stan). Jednakże w głównym nurcie rozwoju języków indoeuropejskich pozostała jedna statywna koniugacja, w której zintegrował się system wszystkich czasowników, przy którym w ten sposób stan okazuje się tożsamy z rezultatem działania.

Morfologicznie aspekt wyrażany jest przez budowanie oddzielnych tematów dla czasu teraźniejszego, aorystu i perfektu z rdzeni słów. Na postępowanie w tworzeniu składają się różne kombinacje stopni przegłosu, reduplikacja oraz specjalne sufiksy. Perfekt wyróżnia się przez oddzielone od końcówki zdanie.

Czas/Tryb

W obrębie jednej grupy aspektu (nie wykształconej w pełni w czasie Perfekt) wyróżnia się pięć czasów/trybów: Teraźniejszość, (nieobecna w grupie aorystu z logicznego powodu, ponieważ teraźniejszy przebieg nie jest jeszcze zakończony), przeszłość, tryb przypuszczający (który opisuje przyszłość lub zamiar), tryb życzący ( optativus ), tryb rozkazujący (rozkaz, nie występuje w pierwszej osobie l. poj.).

Do oznaczenia służyły

  • końcówki:
    • tak samo nazywane pierwotne lub Hic-et-nunc-końcówki dla teraźniejszości i trybu przypuszczającego,
    • wtórne końcówki dla przeszłości i trybu życzącego,
    • specjalna końcówka dla trybu rozkazującego;
  • augment dla oddania przeszłości (rozpatrywany jako regionalna osobliwość),
  • specjalne sufiksy:
    • *e/*o (głoska tematowa) dla trybu przypuszczającego,
    • *yeh₁/*ih₁ dla trybu życzącego.

Rolę nieobecnego aorystu w teraźniejszości pełnił Injunktiv, czyli pozbawiony augmentu aoryst, który prawdopodobnie służył bezczasowemu opisowi działań. Wprawdzie miał on wtórną, a nie pierwotną końcówkę, nie do końca więc pasuje na wolne miejsce aorystu w teraźniejszości.

Strona czasownika

Z współczesnych języków indoeuropejskich znamy stronę czynną i bierną czasownika, które w poszczególnych gałęziach języków zostały zbudowane niezależnie. Strona bierna nie istniała w prajęzyku. Mimo tego istniał sposób na jej wyrażenie za pomocą specjalnej konstrukcji tzw. strony medialnej . Podmiot zdania stawał się dodatkowo bezpośrednio albo pośrednio jego dopełnieniem.

Schemat odmiany końcówek

W systemie czasu teraźniejszego (grupa czasowników dokonanych) rozróżnia się dwie podstawowe koniugacje ze względu na typ czasownika, mianowicie tematyczne i nietematyczne. Przy pierwszych rdzeń zakończony jest na charakterystyczną głoskę, zwaną głoską tematową, która przy końcu zanika. Głoska tematowa albo to *e, albo *o i wprawdzie w następującym rozkładzie: 1.L.p., 1.L.pw., 1.L.mn. i 3 L.mn. występuje jako *o, które u pozostałych osób zmienia się w *e.

 Strona czynnaStrona medialna
LiczbaOsobapierwotniewtórniepierwotniewtórnie
pojedyncza1.-h₂ (them.), -mi (athem.)-m-h₂or (-ar)-h₂o (-a)
2.-si-s-th₂or-th₂o
3.-ti-t-(t)or-(t)o
podwójna1.-wos-we(-wosdʰh₂)(-wedʰh₂)
2.-th₁es-tom(-teh₁)(-htoh₁)
3.-tes-tām(-teh)(-hteh)
mnoga1.-mos-me-mosdʰh₂-medʰh₂
2.-te-te-dʰwo-dʰwo
3.-nti-nt, -(ē)r-ntor, (-(ē)ror)-nto, -(ē)ro

Końcówki zawarte w klamrach mają charakter bardzo spekulacyjny.

Dla trybu rozkazującego udało się zrekonstruować końcówki tylko dla liczby pojedynczej strony czynnej. Końcówką dla drugiej osoby liczny pojedynczej trybu rozkazującego dla czasowników tematycznych jest *-e, a dla nietematycznych *-dʰi. W trzeciej osobie występuje końcówka *-tōd.

Końcówki czasu Perfekt charakterystyczne są tylko dla strony czynnej. Wyglądają one następująco:

1. L.poj.-h₂e
2. L.poj.-th₂e
3. L.poj.-e
1. L.mn..-me
2. L.mn.-e
3. L.mn.-(ē)r
Augment

W języku greckim, indoirańskim, frygijskim i armeńskim dla oddania przeszłości występuje specjalny prefiks zwany augmentem. Dla porównania gr. ἔ-φερε (é-phere) on niósł (czas przeszły), wedyjskie á-bharat lub w armeńskim forma aorystu e-ber on niósł (w pierwszej osobie liczby pojedynczej ale: beri bez augmentu). W innych językach, jak łacina czy języki germańskie, brakuje augmentu. Prócz tego użycie augmentu w starych językach indoirańskich, jak i w grece homeryckiej nie było obligatoryjne (te nieaugmentowe formy wyrażania przeszłości są określane jako Injunktiv).

Dla języka praindoeuropejskiego Meier-Brügger wprowadza przysłówek *(h₁)é wtedy, jako fakultatywny przed mogącymi stać w przeszłości zgodnymi dlań formami czasownika. Wyżej przytoczone przykłady greckie ἔ-φερε i wedyjskie á-bharat są u Meiera-Brüggera niniejszym zrekonstruowane jako *h₁é bʰeret.

Budowa rdzenia
Czas teraźniejszy

Istnieje wiele sposobów tworzenia rdzeni czasowników w czasie teraźniejszym w językach indoeuropejskich. Należy tu zatem wspomnieć tylko te najważniejsze:

  • * poprzez użycie sufiksu *- ye-/yo- *: końcówka dająca w rezultacie rdzeń tematyczny, okazuje się mieć prawdopodobnie znaczenie jako najproduktywniejsza w językach indoeuropejskich. Kiedy mamy do czynienia z czasownikami nieprzechodnimi, rdzeń znajduje się w poziomie zerowym. Lub kiedy dotyczy to czasowników przechodnich, nabierają znaczenia w całości pełne klasy. Sufiks ten także często używany jest do budowania denominativum.
  • *-e(h₂)ye-/yo-: Obie końcówki mogą być wariantami powyższych. Rdzeń jest zazwyczaj w poziomie O i znaczenie albo kausativem i iteracyjny
  • *- Ske/sko-: Ten przyrostek tematyczny podłączony do zerowego poziomu rdzenia i daje w rezultacie pochodne iteracyjnego znaczenia. Przykładowo łaciński Inchoativ, który w połączeniu z -sc określa swego rodzaju specyficzne działanie, powraca do tej konstrukcji, jak również Iterativa w połączeniu z ske w grece.
  • *-h₁s(y)e/h₁(y)o-: Ten przyrostek występuje w zreduplikowanym rdzeniu (np. *dʰedʰh₁- od *dʰeh₁-) lub poziomie *e i ma znaczenie desiderativu. Jest pierwowzorem niektórych indoeuropejskich konstrukcji czasu przyszłego, np. w grece.
  • "Nasalpräsens": W zerowym poziomie rdzenia infiks *- ne- dodaje się przed ostatnią spółgłoską. Wykazany rdzeń był pierwotnie atematyczny, ale zostało to stematyzowane w językach potomnych na różne sposoby. Nasalpräsens występuje jeszcze w łacinie (vincere - perfectum od vici).
Aoryst

Języki indoeuropejskie prezentują różne sposoby budowy aorystu, jednakże definitywnie prajęzykowi należy przypisać budowę z cząstką *-s- (dla porównania σ-aoryst w języku greckim lub s-perfectum w łacinie ), która bezpośrednio występuje przy rdzeniu, na którym występuje wtórność bez głoski tematycznej. Sporną kwestią wydaje się odnalezione podczas badań języków tocharskich i hetyckich , czy s- sufiks występował pierwotnie we wszystkich osobach, czy tylko w 3 osobie liczby pojedynczej . Istnienie augmentu jest tutaj także kwestią sporną.

Perfectum

Forma perfectum składa się przeważnie z podwojonego rdzenia. Samogłoską zduplikowanej sylaby jest zawsze *e, rdzeń występuje w stronie czynnej liczby pojedynczej w poziomie -o, lub w przeciwnym razie w poziomie zerowym. W łacinie przetrwała resztka tak tworzonego przez reduplikację perfectum , np. dare (dawać), perfectum dedi, cadere (upadać), cecidi. Wyjątek w braku reduplikacji odgrywa rolę w bardzo starej konstrukcji *woydh₂e (wiem) od rdzenia *weyd- (widzieć, porównaj łac. videre).

Czasownik w językach potomnych

W języku wedyjskim i greckim odnaleźć można najdokładniej wyrażony system odmiany czasownika. Nie jest to żadną niezwykłością o tyle, iż rekonstrukcja języka praindoeuropejskiego opiera się przede wszystkim na tych dwóch językach (tak zwany model rekonstrukcji grecko-aryjskiej). Prawdziwość tego założenia została jednak podana w wątpliwość, choć dotąd nie można było przedstawić żadnego alternatywnego modelu[6].

Języki anatolijskie

Dla języków anatolijskich przypuszcza się, że rozszczepiły się one przed wykształceniem charakterystycznych greko-aryjskich cech. System czasownika jest dużo prostszy. Istnieje teraźniejszość i przeszłość, strona czynna i medialno-bierna ( strona medialna obejmowała także funkcje strony biernej) i (jak wspomniano powyżej), zamiast perfectum dwie klasy koniugacyjne. Tematyczne czasowniki nie odgrywają żadnej roli.

Język grecki

W grece najwyraźniej wyrażone są funkcje różnych form czasownika. Do rdzeni aspektu czasu teraźniejszego, aorystu, perfekctum dołączył rdzeń czasu przyszłego (często, ale nie zawsze rozpoznawany przez sufiks s). Skład formy został rozbudowany (np. przez czas zaprzeszły, czy formę strony medialnej czasu przeszłego Perfekt). Do strony czynnej i medialnej dołączyła strona bierna, która zawarta jest jednak najczęściej w formach strony medialnej. Wyłącznie w aoryście i czasie przyszłym występuje właściwa dlań strona bierna, która w interesujący sposób doprowadza znaczeniowo do strony czynnej. Koniugacja atematyczna straciła poparcie na korzyść tematycznej.

Sanskryt

Różnorodność form w sanskrycie jest jeszcze bardziej obfita niż w grece. Wprawdzie niuanse znaczeniowe stają się wyraźne z powrotem. Rozróżnienie pomiędzy stroną czynną oraz medialną jest często zaledwie zrozumiałe. Także rozróżnienia aspektu są już w Rygwedzie często nie do poznania[7]. W klasycznym sanskrycie Imperfekt, Perfekt i aoryst zostały użyte na wyrażenie przeszłości bez rozróżnienia znaczeniowego. Także w sanskrycie doszły formy czasownika: czas przyszły (również z sufiksem s), strona bierna (tutaj z medialną końcówką i bez związku z greką) i szereg wysuwanych form czasownika jak desiderativ czy kausativ. Stary tryb przypuszczający pozostał tylko jeszcze w formach trybu rozkazującego dla pierwszej osoby.

Języki italskie

w językach italskich (np. w łacinie) został silnie obudowany system odmiany czasownika pod zastosowanie istniejących już komponentów. Wynikiem tego jest symetryczna i możliwie przejrzysta koniugacja .

Atematyczne czasowniki zniknęły (z wyjątkiem kilku małych czasowników z podstawowego słownictwa, s. o.). Czasowniki tematyczne wytworzyły się poprzez włączenie różnych sufiksów do znanych klas koniugacyjnych (a, e, "konsonantyczne", i). Do koniugacji -a prowadziła np. werbalizacja nazw zakończonych na -a (curare -nieść opiekę / leczyć, od cura opieka), sufiks faktytywny *eh₂ (novare odnowić *new-eh₂-), czy sufiks intensywny (canere, cantare, śpiewać). Koniugacja ē wraca na Kausasuffix *-eye- (monēre przypomina na powrót *mon-eye- upominać) i sufiks statyczny *-eh₁-ye- (alb-ē-re bieleć, sed-ē-re siedzieć). Koniugacja -i powraca w miejsce takich sufiksów dzięki werbalizacji od Nomina na -i i -o. Koniugacja konsonantyczna kontynuuje wreszcie tematyczną koniugację języka praindoeuropejskiego.

Strona medialna zmieniła się w bierną. Od trzech systemów aspektu odpadł Perfekt i Aoryst wchodząc do systemu czasu Perfekt. Przy tym można odnaleźć elementy form starego Perfektu (końcówki, pojedyncze reduplikacje) niekiedy także aorystu (w Perfekcie -s-, np. duco-duxi prowadzę). Obie funkcje aspektu wyrażają się, zarówno jako aspekt rezultatywny ("przedczasowość") oraz dokonany ("czynność zakończona").

Czas jest w tej chwili oddzielony od trybu. Stary imperfectum zniknął bez śladu. Nowy imperfekt z sufiksem -ba- wchodzi na jego miejsce (może <**bʰuH, być, stawać się). Czas przyszły tworzy się ze starego trybu przypuszczającego; w dwóch koniugacjach nie zostaje zastosowana ta konstrukcja, mianowicie z sufiksem -b- (przypuszczalnie zanika na rzecz trybu przypuszczającego od *bʰew).

Tryb przypuszczający zanika (w części form) na rzecz starego trybu życzącego.

Czas, tryb, aspekt są połączone, jednakże nie istnieje tryb przypuszczający czasu przyszłego.

Języki germańskie

W językach germańskich doszło do znacznego uproszczenia systemu czasownika. Aoryst, czas Imperfekt oraz tryb przypuszczający zaginęły. Tryb życzący rozwinął się w tryb przypuszczający , który stosowany był podobnie do jego łacińskiego odpowiednika. Czas Perfekt zaczął być używany do określania przeszłości.

Rozwinęły się dwie klasy czasowników, tzw. mocne i słabe. Czasowniki mocne tworzą swoją formę przeszłą poprzez przegłos w temacie bezokolicznika. Czasowniki słabe były pierwotnie tymi, dla których nie istniała forma czasu Perfekt i które budowały swoją formę czasu przeszłego z nowym sufksem *-d-. Przypuszcza się, że powraca on w tym samym rdzeniu jak w niemieckim czasowniku tun [czynić].

Forma bierno-medialna jest dla przykładu utrzymana jeszcze w języku gockim, by wreszcie wymrzeć we wszystkich językach germańskich (strona bierna została jednak stworzona na nowo).

Pozostałe formy zostały zastąpione, zarówno jak w wielu innych językach potomnych, poprzez konstrukcje złożone.

Języki słowiańskie

W językach słowiańskich aspekt czasownika oddawany jest przez jego formę leksykalną. Dla większości czasowników istnieje osobna forma dokonana i niedokonana (np. robić, zrobić). Pojęcie aspektu wywodzi się z badań nad językami słowiańskimi.

Fleksja

Praindoeuropejski był językiem fleksyjnym , podobnie jak język polski . Deklinacja uwzględniała osiem przypadków (siedem jak w polskim oraz ablativus , odpowiadający na pytania "skąd? od kogo/czego?") oraz trzy liczby (pojedyncza, podwójna i mnoga). Trzy rodzaje gramatyczne (męski, żeński i nijaki) rozwinęły się prawdopodobnie tylko w części rodziny indoeuropejskiej (poza językami anatolijskimi ); teoria ta (kwestionowana przez niektórych indoeuropeistów) zakłada, że dawniejszy system zawierał dwie klasy gramatyczne ("rodzaje") rzeczowników (ożywione i nieożywione).

Koniugacja praidoeuropejska była dość skomplikowana ze względu na rozbudowany system aspektów (pełniących częściowo funkcje czasów) i trybów; istniały także dwie strony (czynna i bierno-zwrotna, wyrażana za pomocą specjalnych końcówek). Koniugacja uwzględniała trzy osoby i trzy liczby (pojedynczą, podwójną i mnogą), a czasowniki tworzyły ponadto kilka rodzajów form pochodnych o charakterze imiesłowów (nie istniały natomiast bezokoliczniki).

Syntaktyka

Słownictwo

Można dostrzec podobieństwo między niektórymi wyrazami praindoeuropejskimi a polskimi, zwłaszcza po uwzględnieniu języka prasłowiańskiego, np.:

*penkwe > pętь > pięć (por. lit. penki, gr. pente)
*ḱmtom > sъto > sto (por. lit. šimtas)
*tu:s- > tyti > tyć
*tusdḱomti > tysęcь > tysiąc (por. lit. tūkstantis, niem. tausend)
*e:ǵhom > azъ > jazъ > ja (por. bułg. aз, lit. aš, gr. i łac. ego, goc. ik, niem. ich)

Rekonstrukcja języka praindoeuropejskiego

Metody rekonstrukcji

Metoda porównawcza

Metoda ta została rozwinięta w dziewiętnastym stuleciu na podstawie języków indoeuropejskich i stała się podstawowym postępowaniem w językoznawstwie historycznym przy rekonstrukcji wcześniejszych form w danych grupach językowych. Funkcjonuje ona najlepiej (ale nie wyłącznie) w obszarze fonologii , ponieważ zmiany w głoskach okazują się w typowy sposób bardzo systematyczne.

Z przypuszczanych relacji pomiędzy słowami buduje się reguły ich wzajemnej korespondencji. Tak więc jedna reguła musi zostać sprawdzona wobec innych słów, a w przeciwnym przypadku musi zostać odpowiednio zmodyfikowana. Na podstawie tych korespondencji modeluje się przekonujące formy prajęzyka i historycznie prawdopodobne drogi rozwoju głosek od form pierwotnych do dźwięków właściwych danemu późniejszemu językowi. Tym sposobem rekonstruuje się pierwotne rdzenie słów oraz formy gramatyczne.

Możliwości i ograniczenia tej metody można poznać poprzez porównanie zrekonstruowanego tą metodą języka-przodka języków romańskich z dobrze zachowaną w źródłach łaciną. Obecność łacińskiej głoski h nie pozwala zawrzeć się jej w językach romańskich, ponieważ głoska ta właśnie podczas rozdzielania się łaciny na języki potomne odeszła w zapomnienie.

Rekonstrukcja wewnętrzna

Używając tej metody rozważa się tylko pojedynczy język, by w charakterystyczny sposób właściwie zrekonstruować dany prajęzyk. Ustala się regularność w języku, uwzględniając przy tym wyjątki. Wychodząc od wyjątków, albowiem formy wyjątkowe we wcześniejszych formach danego języka były także regularne, modeluje się wcześniejszy system reguł i odtwarza procesy zmian, które doprowadziły do powstania tych wyjątków.

Glottochronologia

Glottochronologia jest próbą wywodzącą się z lat 50. XX wieku, poprzez statystyczne rozważanie zmian w podstawowym słownictwie na dany okres, próbuje się ustalić określony poziom rozwoju języka. Zmiana w formach języka jest zmienną zależną od czynników zewnętrznych. Jednakże bezpośrednio w obszarze języków indoeuropejskich informacji o tych czynnikach brakuje. Postępowanie to zostało w dzisiejszych czasach jednomyślnie odrzucone przez fachowców.

Postępowanie typologiczne

W oparciu o obserwację wielu języków świata stwierdza się, że z całą pewnością ich właściwości syntaktyczne występują wspólnie w sposób typowy. Na tej postawie Winfred P. Lehmann stwierdził, opierając swoją teorię także na przedstawianiu typologicznym słów Theo Vennemanna, iż w prajęzyku czasownik stał na końcu zdania ( SOV ). Wychodząc z tego mógł on postulować dalsze syntaktyczne właściwości języka praindoeuropejskiego. Teza początkowa jest jednak sporna: Wielu odrzuca ją całkiem[8], inni są jej jednak ostrożnie przychylni[9].

Kalendarium rekonstrukcji

RokBadaczWkład
1814Rasmus Christian RaskDrobiazgowe studia porównawcze różnych języków indoeuropejskich.
1816 Franz Bopp
1819 Jacob Grimm
1833–1836August Friedrich PottUgruntowuje indoeuropejską etymologię.
1861 August Schleicher Pierwsza rekonstrukcja, teoria pochodzenie i budowy. Jego zrekonstruowany język wykazuje wielkie podobieństwo do sanskrytu .
1876Hermann OsthoffSylabiczne spółgłoski przedniojęzykowe.
1876Karl BrugmannSylabiczne spółgłoski nosowe.
Proponuje zarówno dźwięczne, jak i bezdźwięczne spółgłoski przydechowe i więcej spółgłosek szczelinowych (dźwięczne s oraz ð i þ, a także ich przydechowe odpowiedniki).
Morfologia
1878 Ferdinand de Saussure Za podstawę wokalizmu prajęzyka nie przyjmuje już sanskryckiego a, tylko e-o-a.
Głoski krtaniowe: Proponuje dwa nieokreślone samogłoskowe dźwięki, które nazywa "koeficjentami" (coefficients sonantiques).
  Wśród uczonych akceptację zyskuje tylko jeden dźwięk szwa w miejsce koeficjentów.
1880Hermann MöllerProponuje trzeciego koeficjenta oraz przyjmuje dla wszystkich trzech krtaniową głoskowość.
1890Peter von BradtkePrzyjmuje podstawowy podział dialektalny na języki kentumowe i satemowe. Podział ten jest uznawany do końca dwudziestego wieku.
1893,1897 1900 Berthold Delbrück Porównanie składni języków indoeuropejskich.
1895, 1900Hermann HirtWyjaśnia akcent i przegłos.
1912Albert CunyOpisuje w założeniach istotne elementy współczesnej teorii krtaniowej.
Per PerssonSystematyczne badania nad przyrostkami.
1926, 1928Jacob WackernagelBadania składni, w szczególności roli enklityki.
1927 Jerzy Kuryłowicz Zidentyfikował hetyckie ḫ jako drugą spółgłoskę krtaniową Cuny'a.
1927–1932 Alois Walde , Julius Pokorny Leksykon.
1973Tamas Gamqrelidze, Wiaczeslaw Wsewolodowicz IwanowTeoria językowa.
1974Winfred P. LehmannZastosowanie metod typologii języka w badaniach nad składnią.
do 197x Teoria krtaniowa nie została zaakceptowana przez wszystkich uczonych do lat 70.
1975, 1998 Helmut Rix Czas/Tryb/System aspektu czasownika.

Przykładowe teksty

August Schleicher

Oczywistym jest fakt, że żadne oryginalne teksty języka praindoeuropejskiego nie są dzisiaj dostępne, a powstawanie ich wiąże się z rekonstrukcją samego języka. Na szczególną uwagę zasługują opowiadanie Król i bóg oraz napisana przez Augusta Schleichera bajka Owca i konie z 1868 roku. Postęp w naukach językoznawczych skłonił jednak uczonych do ponownego jej napisania. Co u Schleichera np. brzmi „Avis akvasas ka“, w aktualnej wersji z 1979 wygląda już następująco „Owis eḱwōskʷe“. Jednakże prawidłowość rekonstrukcji całego tekstu z punktu widzenia dzisiejszej nauki budzi poważne wątpliwości.

Przypisy

  1. Fortson, 2.58f
  2. Fortson, 2.73f
  3. Fortson, 7.14
  4. Maier-Brügger E507
  5. Larry Trask: Historical Linguistics. Hodder Arnold, London 1996, 8.3, . (język angielski)
  6. Meier-Brügger, F200
  7. Fortson, 5.10
  8. Bernard C. Comrie: Language Universals and Linguistic Typology. Syntax and Morphology. University of Chicago Press, Chicago 1989, . (j. angielski)
  9. Trask, 8.8

Linki zewnętrzne


Inne hasła zawierające informacje o "Język praindoeuropejski":

Podróżnik ...

Rodzimy Kościół Polski ...

Jonas Basanavičius ...

Szkoci ...

Wnioskowanie ...

Włosi ...

Nowa Anglia ...

Maine ...

Stanisław Hozjusz ...

Musical ...


Inne lekcje zawierające informacje o "Język praindoeuropejski":

Rozprawa z rozprawką (plansza 7) ...

010c. Rzym (plansza 5) ...

019. Wielkie formy ukształtowania powierzchni Ziemi (plansza 4) ...





Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie