Pomnik w
Wodzisławiu Śl
. w hołdzie Powstańcom Śląskim poległym w bitwie pod Olzą
III powstanie śląskie – wystąpienie zbrojne od
2/3 maja
do
5 lipca
1921
mające na celu przyłączenie
Górnego Śląska
do
Polski
.
Przyczyny
Obszar plebiscytowy z przybliżonym rozkładem głosów (nie zaznaczono m.in. miast, gdzie padły głosy na Niemcy) oraz projekty linii granicznej
Sztandar 4 Pułku Powstańców Śląskich im. Stefana Batorego
Powstańcy z
Katowic
przed wyjściem na front Jeden z mostów na
Odrze
wysadzonych w ramach akcji "Mosty".
Wojsko polskie na czele z gen.
Szeptyckim
wkracza do Katowic – 22 czerwca 1922 Tablica upamiętniająca powrót Śląska do Polski Zasięg III powstania śląskiego i tereny opanowane przez Niemców na skutek ich kontrofensywy
Powstanie, jako opcję na wypadek zwycięstwa zwolenników pozostawienia Górnego Śląska w granicach
Niemiec
, planowano już na długo przed
plebiscytem
. Podobne zresztą działania planowali Niemcy na wypadek niekorzystnego dla siebie wyniku głosowania. Powstanie wybuchło, żeby doprowadzić do przyłączenia Górnego Śląska do Polski, w związku ze złamaniem ustaleń plebiscytowych dotyczących obliczania wyników. Trzeba jednak zaznaczyć, że ogromne znaczenie dla wyników plebiscytu miały głosy Niemców pochodzenia śląskiego, którzy w chwili głosowania nie zamieszkiwali Górnego Śląska (ok. 180 000 osób; regulacje te jednak wprowadzono na wniosek strony polskiej, obiecującej sobie po niej większe korzyści). Ponadto plebiscyt odbywał się w atmosferze terroru stosowanego przez
nacjonalistyczne
organizacje niemieckie. Na Górnym Śląsku w tym czasie działało wiele polskich ośrodków konspiracji wojskowej. Najważniejszą rolę spośród nich odegrały Centrala Wychowania Fizycznego (CWF) i Dowództwo Obrony Plebiscytu (DOP). Centrala Wychowania Fizycznego była kontynuacją oficjalnie rozwiązanej
Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska
. Była głównym ośrodkiem organizacyjnym przyszłej armii powstańczej. Organizacja ta dysponowała ściśle zakonspirowaną siecią inspektorów i dowódców w terenie. W styczniu 1921 roku została rozwiązana, ale jej agendy zostały przekazane do dyspozycji I oddziału DOP. Zadaniem tej organizacji było tworzenie zakonspirowanego wojska, które w ciągu kilku miesięcy osiągnęło liczbę 40 tysięcy przyszłych powstańców. Zadbano też o ścisłą współpracę z dowódcami sąsiadujących ze Śląskiem polskich wojskowych okręgów generalnych: gen.
Kazimierzem Raszewskim
w Poznaniu i gen.
Stanisławem Szeptyckim
w Krakowie. Po plebiscycie w DOP przystąpiono do przygotowań powstańczych. W kwietniu 1921 roku opracowano plan wystąpienia zbrojnego, który został zatwierdzony przez
Wojciecha Korfantego
. Jednocześnie wśród ludności polskiej wzrastało wrzenie spowodowane perspektywą powrotu panowania niemieckiego i towarzyszącego mu odwetu na ludności polskiej. Po przegranym
plebiscycie
i wobec docierających do Ślązaków informacji o planach niekorzystnego dla Polski podziału Śląska stało się jasne, że jedynym sposobem obrony przed uciskiem narodowym jest walka zbrojna. Polskie władze wojskowe również przygotowywały się do zbrojnego konfliktu uzupełniając zapasy broni i amunicji nad granicą śląską. Przygotowywano środki transportu, służbę łączności i szpitale. Działania te jednak prowadzone były na ewentualność zaatakowania Górnego Śląska przez Niemców, ponieważ wiadomym było, że takie przygotowania mają miejsce (odkryto niemieckie magazyny z bronią) oraz że na Śląsk są kierowane zdemobilizowane oddziały wojsk niemieckich.
Rząd polski
nie przewidywał rozpoczęcia konfliktu i tuż przed wybuchem premier
Wincenty Witos
zakazał Korfantemu podejmowania akcji zbrojnej. W walce z Polakami, jeszcze przed powstaniem, Niemcy wykorzystali czynnik ekonomiczny. Wielu właścicieli fabryk zwalniało propolsko nastawionych robotników zastępując ich Niemcami. Grozili też unieruchomieniem zakładów przemysłowych w razie przyznania Polsce Górnego Śląska.
Przebieg
III powstanie śląskie wybuchło w nocy z
2
na
3 maja
1921
. Głównym jego organizatorem była
Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska
. Decyzję o jego rozpoczęciu podjęto pomimo sprzeciwu rządu polskiego, na czele którego stał Wincenty Witos. Powstanie wybuchło, gdy
Komisja Międzysojusznicza
przedstawiła projekt przyznania Niemcom prawie trzech czwartych obszaru plebiscytowego. Zostało ono poprzedzone strajkiem generalnym, który 2 maja 1921 objął 97% śląskich zakładów pracy. Jednocześnie z rozpoczęciem działań w nocy z 2 na 3 maja specjalny oddział powstańczy pod dowództwem por.
Tadeusza Puszczyńskiego-Wawelberga
(
grupa Wawelberg
) w ramach akcji "Mosty" wysadził w powietrze mosty kolejowe na
Odrze
. W ten sposób przerwano połączenia kolejowe z Niemcami. Powstańcy zajęli prawie cały obszar plebiscytowy.
W
Szopienicach
powstała powstańcza Rada Naczelna, z Naczelną Komendą Wojsk Powstańczych. Na czele powstania stanął, jako dyktator powstania
Wojciech Korfanty
, który, jak podaje autor niemieckiej biografii Korfantego Karski, został poprzednio odwołany ze stanowiska polskiego komisarza plebiscytowego, przez rząd Witosa[1] lub jak podaje
Gazeta Wyborcza
[2] "po jego zrzeczeniu się stanowiska komisarza plebiscytowego".
Naczelnym dowódcą został pułkownik Wojska Polskiego
Maciej Mielżyński
, a następnie od
6 czerwca
ppłk
Kazimierz Zenkteller
. Wielu wyższych oficerów sił powstańczych miało stopnie oficerskie w
Wojsku Polskim
. Poza częścią kadry dowódczej w powstaniu po stronie polskiej brali udział miejscowi
Ślązacy
, ok. 700 oficerów, 1300 podoficerów i 7000 szeregowych żołnierzy
Wojska Polskiego
(w tym oddział marynarzy z Gdyni, stanowiący straż przyboczną Korfantego[]) oraz bliżej nieokreślona liczba ochotników z głębi Polski (wg "Encyklopedii Powstań Śląskich" po stronie polskiej liczba ochotników spoza Śląska nie przekraczała 10% ogółu powstańców), natomiast walczyły z nimi niemieckie jednostki
Freikorpsu
oraz
Selbstschutzu
i
Reichswehry
, składające się z ok. 20 000
Ślązaków
[3], w większości pochodzenia słowiańskiego ("zniemczony żywioł polski" wg raportu mjr
B. Sikorskiego
), wspierane przez 7-tysięczne oddziały ochotników z głębi Niemiec (największy z nich to 1000-osobowy bawarski Freikorps "Oberland"). W maju i czerwcu do walki z powstańcami włączyli się ochotniczo studenci
Uniwersytetu Wrocławskiego
i Wyższej Szkoły Technicznej we Wrocławiu (obecnie
Politechnika Wrocławska
), należący do elitarnych (tylko 3% studiujących miało pochodzenie robotnicze lub chłopskie) korporacji m.in. Silesia! i Borussia!. Zostali oni sformowani w batalion Gutentag (Dobrodzień), działający początkowo w rejonie Namysłowa, i batalion Gogolin, uczestniczący w walkach na Górze św. Anny, weszli także w skład korpusów Rossbach i Oberland[4]. Do
21 maja
siłami niemieckimi dowodził płk von Schwarzkoppen. Po nim dowództwo przejął gen.
Karl Hoefer
z
Pszczyny
. Wkrótce potem przeprowadził on reorganizację sił niemieckich tworząc dwie grupy, "Południe" i "Północ". Dowodzili nimi odpowiednio: gen. Bernhard von Hülsen z
Koźla
i ppłk Grützner.
W początkowym okresie powstania, Polacy dość szybko przez zaskoczenie zajęli rozległe tereny wiejskie na terenach południowo-wschodnich Górnego Śląska. Akcje bojowe poprzedziły działania dywersyjne.
Akcja "Mosty"
W nocy 2 maja Polacy przeprowadzili działania dywersyjne pod kryptonimem Mosty, których dokonały specjalne oddziały tzw.
wawelberczyków
(od pseudonimu dowódcy, którym był kpt.
Tadeusz Puszczyński
ps.Wawelberg). Jednocześnie wysadzono: most kolejowy nad rzeczką
Stradunią
koło
Biedrzychowic
, most kolejowy nad rzeką
Osłobogą
koło
Racławic Śląskich
, most kolejowy w pobliżu Białej, most pod Kędzierzynem, dwa mosty w rejonie Opola, most nad
Małą Panwią
koło
Czarnowąsów
, wiadukt kolejowy koło Siołkowic, most nad Odrą koło
Krapkowic
. W wielu miejscach uszkodzono tory kolejowe oraz przerwano na wiele dni połączenia telekomunikacyjne.
Nieco później zniszczono mosty i wiadukty kolejowe pod
Koźlem
, Raciborzem, w rejonie
Groszowic
i
Górażdż
.
Walki w okręgu przemysłowym
W okręgu przemysłowym w dniu 3 maja, krótkotrwałe walki rozwinęły się w takich miejscowościach jak
Świętochłowice
,
Chorzów
,
Wirek
,
Rozbark
,
Szarlej
,
Miechowice
,
Biskupice
,
Ruda Śląska
,
Łabędy
,
Ligota Zabrska
,
Sośnicowice
. Z dużych miast powstańcy najwcześniej opanowali
Bytom
, którego niemiecki garnizon zaatakowano w nocy z 2/3 maja z terenu Miechowic i Buchacza, oraz z Rozbarku i
Łagiewnik
. W tym samym czasie
Królewską Hutę
opanowały powstańcze bataliony Lortza i Majętnego, które następnie przekazały miasto oddziałom francuskim. Oddziały ppor. Gajdzika opanowały Chorzów i toczyły walki w Świętochłowicach.
Lipiny
i
Hajduki Wielkie
opanowano bez walki. Niedługo po 3.00 w nocy 3 maja opanowano
Katowice
, które zostały po krótkiej walce zajęte przez 8 batalionów nacierających z dzielnic
Dąb
,
Bogucice
,
Załęże
,
Ligota
,
Brynów
.
Większe walki toczyły się w pobliży Zabrza, gdzie prowadziły działania zbrojne oddziały kpt. Cymsa i Szendzielorza. Mikulczyce opanowano w nocy, a nad ranem po krótkich starciach zajęto
Sośnicę
,
Makoszowy
,
Kończyce
i
Bielszowice
. Bez walki opanowano
Zaborze
, a większe starcia miały miejsce w Biskupicach, które powstańcy opanowali po skoncentrowaniu miejscowych sił z Biskupic i posiłków z Zaborza. W samym Zabrzu walki miały miejsce w wielu izolowanych punktach, przede wszystkim w centrum, a opór niemieckiego APO udało się powstańcom złamać dopiero wieczorem 3 maja. Miasto w całości zajęto w dniu następnym, gdy przegrupowywano oddziały katowickie w kierunku
Gliwic
.
W Rudzie Śląskiej oddziały niemieckie używały do obrony moździerzy i karabinów maszynowych, dlatego wobec szczupłości atakujących tam sił powstańczych udało się ją opanować dopiero po ściągnięciu posiłków.
W rejonie Gliwic, batalion ppor Sojki zdobył ważny węzeł kolejowy w Łabędach, gdzie wziął także do niewoli 100 Niemców[5] , oraz zajął
Szobiszowice
. Atakując z kierunku
Żernicy
, powstańcy zajęli po walce
Bojków
i następnie 3 i 4 maja walczyli o opanowanie Sośnicowic. W Gliwicach trwały walki pomiędzy polskimi policjantami APO, którzy zabarykadowali się w koszarach z przeważającymi siłami niemieckimi. W związku z ostrą interwencją władz alianckich władze powstańcze zaniechały planów zdobycia Gliwic, pomimo ściągnięcia już w ten rejon oddziałów katowickich Fojkisa i batalionów pszczyńskich w celu wsparcia miejscowej grupy powstańczej pod dowództwem Mastalerza.
Walki w powiecie pszczyńskim
Bez większych walk powstańcy opanowali w dniu 3 maja cały
powiat pszczyński
łącznie z
Pszczyną
, po rozbrojeniu załóg niemieckich w
Goczałkowicach
i
Jarząbkowicach
. Aby nie rozdrażniać aliantów, nie atakowano
Mikołowa
, w którym stacjonował garnizon włoski.
Walki w powiecie rybnickim
W powiatach:
rybnickim
,
raciborskim
i
kozielskim
działała grupa operacyjna "Południe". Najwcześniej, bo już w nocy z 2/3 maja opanowano
Wodzisław Śląski
, jednakże po nagłym ostrzelaniu odpoczywających na rynku powstańców bronią maszynową, opanowywanie miasta przeciągnęło się do 4 maja. Tuż po północy 3 maja miejscowi powstańcy opanowali
Żory
nacierając z kierunku
Woszczyc
i Rogoźnej, a następnie szybko przegrupowali się w kierunku
Rybnika
, który zaatakowano już o 4.00 rano z kierunku Brzezin i Ligoty, wzdłuż toru kolejowego, i z kierunku
Nacyny
i
Zamysłowa
przez batalion rybnicki J.Płaczka. Zdobycie Rybnika utrudniała obecność w mieście żołnierzy Reichswehry, którzy w cywilnych ubraniach zostali przewiezieni w te rejony. Niemcy umocnili się w zakładzie leczniczym w
Orzepowicach
i w
Paruszowcu
, gdzie pomiędzy powstańcami śląskimi i Niemcami dochodziło do walk na białą broń. W konsekwencji Paruszowiec zdobyto dopiero po południu. Walki prowadzone były także w
Rzuchowie
,
Biertułtowach
,
Lyskach
,
Jastrzębiu
,
Pilchowicach
,
Nieborowicach
,
Zwonowicach
,
Rudach
i
Czerwionce
. Powstańcy dokonali także wypadu na lewy brzeg
Odry
na
Zabełków
,
Roszków
i zaatakowali
Krzyżanowice
. Niepowodzeniem w tym rejonie zakończyła się próba zdobycia Ostroga, wschodniego przedmieścia
Raciborza
i w efekcie zdobycia miasta oraz opanowania prawobrzeżnej Odry od
Bierawy
po
Koźle
oraz w rejonie
Kędzierzyna
.
W pierwszej fazie powstania zginęło około 100 powstańców śląskich, a 400 odniosło rany[6]. W ciągu kilku następnych dni administrację po Niemcach przejęły Straże Obywatelskie (Przemysłowa, Gminna i Folwarczna), które rozbrajały i internowały niemieckich policjantów (APO). Z kolei na północnych terenach inicjatywę przejęli Niemcy, aresztując policjantów polskich (w
Opolu
,
Kluczborku
i Smardach).
Walki w powiecie tarnogórskim i toszeckim
Powstańcza Grupa "Butrym", w nocy 3 maja opanowała
Tarnowskie Góry
, które zdobyto w ciągu 2 godzin, (miasto przejęły szybko wojska francuskie) oraz
Mikulczyce
, które zdobył 3 batalion tarnogórski.
Nakło
zdobyto po przełamaniu oporu Selbstchutzu oraz odparto niemiecki kontratak. Opanowano także szybko
Świerklaniec
po przełamaniu słabego oporu niemieckich policjantów z APO.
Pyskowice
zdobył batalion Depcika i Mastalerza.
Toszek
zdobył po walce z dużą grupą policjanów z APO powstańczy oddział W. Mięsoka. Gwałtowne walki toczyły się od 4 maja w rejonie miejscowości
Gajowice
, gdzie walczyły ze sobą w nocy oddziały powstańczej grupy "Butrym" i Selbstschutzu i gdzie po zdobyciu osiedla udało się odeprzeć cztery niemieckie szturmy.
Walki w powiecie strzeleckim
W powiecie strzeleckim miejscowi powstańcy wchodzili w skład związku taktycznego "Harden"("Bogdan"). Udało im się opanować prawie bez walki
Ujazd
,
Warmątowice
,
Zawadzkie
,
Kolonowskie
,
Fosowskie
. Toczyć walki musieli jedynie o
Piotrówkę
i
Krupski Młyn
. Znacznie wolniej działania toczyły się w rejonie
Strzelc Opolskich
, które zaatakowano dopiero po kilku dniach, biorąc przy okazji do niewoli 200 Niemców. W dniu 7 maja grupa Bogdan rozpoczęła natarcie na
Gogolin
, w którym przejściowo opanowano dworzec kolejowy. Ciężekie walki prowadził batalion prudnicki H. Kabeli i strzelecki J. Faski o Garb Chełmu i
Żyrową
. Dokonano też wypadów w kierunku Opola (oddziały por. Brandysa), co wzbudziło panikę wśród miejscowych oddziałów Selstschutzu[7]. W tym czasie na południu prowadzona była już Bitwa o
Kędzierzyn
(patrz niżej).
Walki w powiecie lublinieckim
W
powiecie lublinieckim
powstanie już 3 maja i miało charakter żywiołowy. Działania prowadzili tu miejscowi powstańcy zgrupowani w grupie taktycznej "Linke" składającej się około 1500 powstańców, którzy w kilku grupach otoczyli
Lubliniec
, do którego zbiegli okoliczni Niemcy. Wobec bezcelowości oporu, władze niemieckie oddały miasto wkrótce w ręce powstańców. Wkrótce opanowano
Łagiewniki Małe
, zdobyto bronione
Pludry
i zaatakowano
Dobrodzień
, broniony przez około 600 żołnierzy Reichswehry i Selstschutzu. Powstańcy zdobyli miasto po kilku szturmach w dniu 6 maja, tracąc przy tym 6 zabitych.
Walki w powiecie oleskim i kluczborskim
Do
Olesna
wiadomość o wybuchu powstania dotarła dopiero 3 maja i działania zbrojne miały charakter spontaniczny i na początku były mało zorganizowane. W dniu 5 i 6 maja powstańcy z terenu
powiatu oleskiego
zajęli Olesno,
Łowoszów
,
Wojciechów
i
Stare Olesno
, a następnie wkroczyli do Puszczy Szumiradzkiej przecinając ważną linię kolejową. Dalsze działania prowadzono w kierunku
Kluczborka
,
Nowego Dworu
,
Chocianowic
i
Radonic
. W
powiecie kluczborskim
miejscowe oddziały powstańcze nie odniosły większych sukcesów, poza przejściowym zajęciem 7 maja węzła kolejowego w pobliżu Kluczborka.
Stosunki z władzami alianckimi
W ciągu kilku dni po rozpoczęciu powstania, wojska alianckie podjęły akcje przeciwko powstańcom, m.in. rozbrajając ich w Tarnowskich Górach oraz otwierając do nich ogień z czołgów w Bytomiu i Katowicach (w wyniku czego zginęło kilka osób[8]). Do walk z wojskami włoskimi dochodziło też w m.in. w rejonie Rybnika, gdzie Włosi stracili 19 zabitych i 94 rannych. W związku z podejmowanymi interwencjami dyplomatycznymi i atakami wojsk alianckich, władze powstańcze zawarły z aliantami porozumienie oddając im kilka miast, które następnie tylko blokowano (cernowano). Pomimo dużego niezadowolenia powstańców, władze powstańcze zgodziły się oddać pod władzę aliantów Bytom, Katowice, Tarnowskie Góry i śródmieście Zabrza. Natomiast alianci wycofali się z Lublińca, Mikołowa, Olesna, Pszczyny, Pyskowic, Rybnika i Strzelec Opolskich, które przejęli powstańcy śląscy.
Bitwa o Kędzierzyn
Akcja zaczepna została przeprowadzona przez powstańców śląskich w dniach 6-10 maja i miała na celu opanowanie rejonu Kędzierzyna,
Bierawy
,
Kłodnicy
i wyprzeć Niemców za Odrę. Strona niemiecka dysponowała w tym rejonie około 3500 zdemobilizowanych żołnierzy Reichswery pod dowództwem kpt. Maya z bronią maszynową, moździerzami i dwoma pociągami pancernymi. Po stronie polskiej do akcji weszły: oddział zabrsko-bytomski kpt. P. Cymsa (głównodowodzący) oraz oddział katowicki ppor.
Walentego Fojkisa
wzmocniony batalionem kozielskim ppor. H. Krukowskiego z dwoma pociągami pancernymi (Piorun i Wilk/Korfanty) i dwoma działami.
6 maja
W dniu 6 maja oddział kpt. Cymsa ruszył z
Sośnicowic
w kierunku Bierawy i
Starego Koźla
. Do pierwszego zbrojnego przełamania przez Polaków pozycji niemieckich doszło pod
Kotlarnią
, a następnie w rejonie
Ortowic
. Szybko przemieszczająca się wzdłuż szosy grupa kpt. Cymsa dotarła w rejon dworca w Bierawie, który wraz z pobliską osadą po dwóch godzinach walk zdobył batalion kpt. Ziarnka. Z kolei kompania powstańca Talka brawurowo przeprawiła się przez Odrę i zdobyła
Szypowice
, która utrzymała w ciągłych walkach przez kilka dni. W tym czasie, na prawym skrzydle dwa bataliony Ślązaków zajęły po walce
Stare Koźle
, a następnie
Brzeźce
, które jednak śmiałym kontratakiem odbili Niemcy. W czasie gdy na południu wyruszyła grupa kpt. Cymsa, nieco na północ oddział katowicki Fojkisa wyruszył z Łabęd szosą przez
Rudziniec
na
Sławięcice
.
7 maja
W dniu 7 maja grupa zabrsko-bytomska zaatakowała na północ od Starego Koźla i
Brzeźc
w celu przebicia się na Kędzierzyn od strony Pogorzelca, zostały jednak powstrzymane przez dwa niemieckie pociągi pancerne i ogień maszynowy. Następnie Niemcy przeszli do kontrataku w rejonie Starego Koźla, w trakcie którego kilkudziesięciu Ślązaków zostało zabitych i rannych, a po odwrocie powstańcy zmuszeni byli okopać się koło Bierawy.
Walki grupy "Bogdan" na północy
W tym czasie znacznie bardziej na północy grupa "Bogdan" zaatakowała z rejonu Piotrówki na Rozmierkę i Grodzisko docierając do wsi Nakło i
Krośnica
oraz w centrum ze wsi
Warmątowice
i
Jemielnica
na Strzelce i
Gogolin
. Nieco na południe kpt. Krukowski ze Sławęcic zaatakował i zdobył Raszową i
Januszkowice
wraz ze śluzą na Odrze, a 8 maja zdobył Wielmierzowice oraz próbował zdobyć
Zdzieszowice
. Batalion Dziewiora opanował Klucz,
Popice
,
Lichynię
i po ciężkich walkach
Leśnicę
. 9 maja udało się zdobyć
Zdzieszowice
, a potem Rozwadzę i
Żyrową
. Krwawo też odparto próby uchwycenia przez Niemców przyczółka nad Odrą koło
Solowni
.
Pomyślne walki na północy pozwoliły na ponowne podjęcie ponownej ofensywy na południu.
8 maja
W dniu 8 maja wykrwawione bataliony kpt. Cymsa zostały zluzowane koło Bierawy przez dwa bataliony z Pszczyny pod dowództwem Kurtoka i Szendery, które 9 maja przeszły do ataku.
9 maja
Bataliony Fojkisa zaatakowały na Kędzierzyn wzdłuż Kłodnicy i Kanału Kłodnickiego. Bataliony Cymsa ponownie zaatakowały z rejonu Bierawy wzdłuż torów oraz wzdłuż szosy zalegając jednak pod ogniem z pociągu pancernego. Impas przełamało brawurowe wprowadzenie do walki działka kal. 37 mm por. Jana Surzyckiego (poległego w trakcie tej walki), które zmusiło niemiecki pociąg do odwrotu na północ. Następnie powstańcy ruszyli ławą i opanowali Brzeźce walcząc często z Niemcami bronią białą. W tym czasie batalion bytomski J. Lortza zajął
Miejsce Kłodnickie
, Cisowę i rejonie Raszowej skręcił na południe i idąc przez las uderzył na Kędzierzyn od północy. Kompania 3 pod dowództwem J.Wydry z jego batalionu zajęła dworzec w Kędzierzynie. Szczególnie ciężkie walki przeprowadzały bataliony Fojkisa w
Lenartowicach
i Nowej Wsi, które zdobyto po wprowadzeniu przez powstańców baterii dział. W końcu do Kędzierzyna nagłym atakiem wdarła się 3 kompania pod dowództwem sierż. Franciszka Kawki z batalionu katowickiego K. Woźniaka.
10 maja
Następnego dnia (10 maja) po południu batalion kpt. Lortza zaatakował Kozielską Przystań, którą zdobył dopiero po kilku godzinach pod wieczór po unieszkodliwieniu karabinu maszynowego na wieży kościoła w Koźlu. W tym czasie batalion K.Woźniaka po walce opanował Kłodnicę. w trakcie bitwy o Kędzierzyn wyparto Niemców za Odrę, zdobyto ogromne zapasy żywności, tabor kolejowy, 700 karabinów, 20 maszynowych, kilka granatników i granaty. Obie strony straciły około 200 zabitych i rannych.
Bitwa w rejonie Góry św. Anny
W trakcie powstania
największa bitwa
odbyła się w dniach 21-26 maja w rejonie
Góry Świętej Anny
. Rozpoczęła się ona w dniu 21 maja szturmem i zajęciem tego strategicznego wzgórza przez bataliony Freikorpsu "Oberland" z
Bawarii
. Następnie Niemcy przystąpili do dalszego ataku na powstańczy 8 pułk Rataja. W związku z silnym naporem Niemców, ciężar walk obronnych od 8 pułku Rataja, przejął powstańczy 1 pułk katowicki
Fojkisa
oraz bataliony strzelecko-toszeckie "Bogdana". Najcięższe walki toczyły się w rejonie
Lichyni
,
Leśnicy
,
Klucza
, Zalesia, Januszkowic, Krasowej i Łąk Kozielskich. W ramach niemieckich oddziałów
Selbstschutz
Oberschlesiens (Samoobrony Górnego Śląska), w walkach tych wzięła udział kompania śląskich ochotników z okolic
Wałbrzycha
, dowodzona przez syna
księcia pszczyńskiego Jana Henryka XV
– Hansa Heinricha XVII hrabiego Hochberga.
Bitwa pod Olzą
Duże znaczenie dla całości powstańczego frontu i sukcesu powstania miała pozycja nad rzekami
Olzą
i
Odrą
w pobliżu
Wodzisławia Śląskiego
i
Raciborza
. Przerwanie frontu w tym miejscu groziłoby wejściem Niemców na tyły powstańców i klęską całego powstania. Niemiecki atak 23 maja 1921 znad
Olzy
na
Wodzisław Śląski
został krwawo odparty przez oddziały grupy "Południe" i ostatecznie zdołano utrzymać pozycje obronne na linii Odry. Oddziałami polskimi dowodził z sztabu w Wodzisławiu
Bronisław Sikorski
ps. Cietrzew. Ostatecznie walki pod Olzą przerwane zostały w wyniku ogłoszonego zawieszenia broni.
Zakończenie powstania
Na początku czerwca strony oddzielono kordonem wojsk francuskich i włoskich, a
5 lipca
1921
zawarto
rozejm
. Rząd polski oficjalnie odciął się od odpowiedzialności za powstanie. W wyniku powstania
Liga Narodów
podjęła
12 października
1921
decyzję o korzystniejszym dla Polski podziale
Górnego Śląska
. Rada Ambasadorów zaakceptowała tę decyzję
20 października
1921.
Podczas niemieckiej kontrofensywy, wszyscy dowódcy oddziałów frontowych zażądali od Korfantego proklamacji "suwerennego państwa śląskiego"[9], a jeden z nich
Franciszek Merik
, wkrótce po zakończeniu walk utworzył
Związek Dawniejszych Powstańców na rzecz Górnośląskiej Niepodległości
.
Ostatecznie
Komisja Międzysojusznicza
podjęła korzystne dla Polski decyzje w sprawie Śląska, według których obszar przyznany Polsce powiększony został do ok. 1/3 spornego terytorium. Polsce przypadło 50%
hutnictwa
i 76% kopalń węgla. Miało to ogromne znaczenie dla gospodarczego bytu
II Rzeczypospolitej
. Cel powstania został w dużej mierze osiągnięty.
Organizacja wojsk powstańczych
Front i wojska powstańcze zostały podzielone na cztery grupy:
- Grupa "Wschód" (dowódca kpt.
Karol Grzesik
). Sztab mieścił się w
Bielszowicach
. Grupa liczyła 15 929 żołnierzy (stan na 6 VI 1921 r.). Dzieliła się na:
- Grupa "Południe" (dowódca ppłk
Bronisław Sikorski
, pseud. "Cietrzew"). W jej weszli mieszkańcy ówczesnych powiatów pszczyńskiego, rybnickiego i raciborskiego. Kwatera sztabu mieśiła się w
Wodzisławiu Śląskim
. Grupa liczyła 10 169 powstańców. Dzieliła się na:
- pułk wodzisławski – dowódca Józef Michalski ur. w
Gelsenkirchen
- pułk raciborski – dowódca
Alojzy Seget
ur. w
Lubomi
- pułk rybnicki – dowódca Janusz Wężyk
- pułk żorski – dowódca Antoni Haberka
- Grupa "Północ" (dowódca kpt.
Alojzy Nowak
, pseud. Neugebauer, szefem sztabu był
Jan Wyglenda
) liczyła 9 544 powstańców. Kwatera sztabu mieściła się w
Tworogu
. Grupa dzieliła się na podgrupy:
- "Harden/Bogdan" 7 Strzelecki Pułk Piechoty (8 batalionów) – powstańcy z pow. strzeleckiego, toszeckiego, kozielskiego, prudnickiego
- "Butrym" 8 Tarnogórski Pułk Piechoty (5 batalionów) – powstańcy z pow. tarnogórskiego, lublinieckiego i oleskiego
- "Linke" 9 Lubliniecko-Opolski Pułk Piechoty (pocz. 3, później 5 batalionów) – powstańcy z pow. opolskiego, lublinieckiego oraz kilkuset ochotników z Wielkopolski i znad Prosny.
- Grupa "Środek" (dowódca mjr Kwak-Krzewiński) – grupa ta została wydzielona z Grupy "Wschód" i nie odegrała większej roli w działaniach bojowych. Liczyła 6 734 powstańców.
Uzbrojenie
Stan w czerwcu
1921
: - 1 dywizjon
- nr 1 Korfanty
- nr 2 Nowina-Doliwa
- 2 dywizjon
- 3 dywizjon
- nr 5 Powstaniec
- nr 6 Ślązak
- 4 dywizjon
- nr 7 Bajończyk
- nr 8 Górnik
- 5 dywizjon
- nr 9 Lubieniec
- nr 10 Ludyga
- 6 dywizjon
- nr 12 Pantera
- nr 13 Nowak (Nowak II)
- 7 dywizjon
- nr 14 Zygmunt Powstaniec
- nr 15 Tadek Ślązak
- 8 dywizjon
- nr 11 Lew
- nr 16 Testart (Piast)
| Pozostałe pociągi pancerne: W tym budowane w hucie w Zawadzkiem i warsztatach w
Krupskim Młynie
: - Nowak (Nowak II)
- Zygmunt Powstaniec
- Tadek Ślązak
- Testart (Piast)
| Powstańczy pociąg pancerny Powstańczy pociąg pancerny |
- 1
dyon
(por. Oszka)
- 2 dyon (Karol Walerus)
Włączenie części Górnego Śląska do Polski
17 czerwca
1922 r. wojska polskie przekroczyły granicę koło
Szopienic
i wkroczyły na Śląsk. Władze polskie objęły powiat katowicki. Zajmowanie przypadłych Polsce terenów trwało do 4 lipca. Pierwszym wojewodą śląskim został Józef Rymer.
16 lipca
1922 roku podpisano w Katowicach dokument upamiętniający przejęcie części Śląska przez Rzeczpospolitą.
Epilog
Ostatni żyjący uczestnik powstania -
Wilhelm Meisel
(ur.
7 stycznia
1904
) z
Wodzisławia Ślaskiego
zmarł w nocy z 2/3 czerwca 2009 w wieku 105 lat.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ z przemówienia Korfantego z 3 maja 1921: "Rząd polski odwołał mnie ze stanowiska komisarza plebiscytowego, ponieważ nie byłem w stanie zapobiec puczowi." źródło: Sigmund Karski "Albert (Wojciech) Korfanty. Eine Biographie"
- ↑
serwis internetowej gazety wyborczej
- ↑ Mjr B. Sikorski, Do Pana Ministra Spraw Wojskowych. Referat o stanie i potrzebach przygotowań zbrojnych na Górnym Śląsku, Warszawa 1920 (ściśle tajne) w pracy zbiorowej pod redakcją Zbigniewa Kapały Nie tylko o Korfantym, Bytom 2000.
- ↑ T. Kulak, M. Pater, W. Wrzesiński, "Historia Uniwersytetu Wrocławskiego 1702-2002, Wrocław 2002, s. 108 i n.
- ↑ Mastalerz, Powiat gliwicko-toszecki w III powstaniu (w:) O wolność Śląska, s.42
- ↑ Raport sytuacyjny NKWP z 4 maja 1921 roku, Centralne Archiwum Wojskowe, Oddz. II Szt.Gł.,w.212,t.2734
- ↑ Wacław Ryżewski "Trzecie Powstanie Śląskie 1921", s.247
- ↑ Dąbrowski, "Trzecie powstanie śląskie", s.43-47
- ↑ Włodzimierz Dabrowski, III Powstanie Śląskie, Londyn 1973
Literatura
- T. Jędruszczak, Plebiscyt i trzecie powstanie śląskie w: Historia Polski, T.IV, cz.1, PAN, Warszawa 1984
-
K. Popiołek
, Historia Śląska od pradziejów do 1945 roku, Śląski Inst. Naukowy 1984
-
H. Zieliński
, "Rola powstania wielkopolskiego oraz powstań śląskich w walce o zjednoczenie ziem zachodnich i niepodległą Polskę (1918–1921)"; w: Droga przez półwiecze. O Polsce lat 1918-1968. Referaty z sesji PAN i UW poświęcone 50 rocznicy odzyskania niepodległości (
1969
)
Linki zewnętrzne