Queen Elizabeth's High School i Gainsborough Choral Society podczas corocznego koncertu kolęd
Zespół dęty grający kolędy na ulicy
Kolęda – pierwotnie radosna pieśń noworoczna, która współcześnie przyjęła powszechnie formę pieśni bożonarodzeniowej (nawiązującej do świąt
Bożego Narodzenia
). Utrzymywana najczęściej w konwencji religijnej, początkowo wywodząca się z tradycji ludowej, w późniejszym okresie komponowana jest również przez wielu wybitnych kompozytorów. Odmiana kolędy o wątkach zaczerpniętych z życia codziennego nazywana jest
pastorałką
, która w odróżnieniu od kolędy we współczesnym, potocznym tego słowa rozumieniu, nie jest wykorzystywana w chrześcijańskich nabożeństwach religijnych ze względu na swój świecki charakter.
Terminem tym określa się również obrzęd ludowy związany z okresem
Święta Godowego
, a następnie świąt Bożego Narodzenia, polegający na obchodzeniu domów przez
kolędników
.
W liturgii
W
liturgii
Kościoła katolickiego
kolędy wykonuje się od Mszy o północy w Święto Bożego Narodzenia (noc
24
/
25 grudnia
) do święta
Chrztu Pańskiego
(niedziela po
6 stycznia
). W polskiej tradycji dopuszcza się śpiewanie ich do
Święta Ofiarowania Pańskiego
(
2 lutego
). Od współczesnych kolęd (wykorzystywanych w nabożeństwach religijnych) odróżnić należy utwory o tematyce związanej nie z narodzeniem
Jezusa
, lecz z okresem potocznie związanym ze świętami Bożego Narodzenia, jak np. polską piosenkę Jest taki dzień, niemiecką
O Tannenbaum
czy angielskie
Jingle Bells
i White Christmas. Według tradycji chrześcijańskiej autorem pierwszej kolędy był św.
Franciszek z Asyżu
[1] i była ona śpiewana w zorganizowanej przez niego szopce. Najstarsza polska kolęda to Zdrów bądź królu anielski z
1424
r. Najsłynniejszą kolędą jest
Cicha noc
, którą przetłumaczono na ponad 300 języków i
dialektów
. Powstała w roku
1818
w małym austriackim miasteczku w
Alpach
. Jej autorami byli wikary miejscowego kościoła ks. Józef Mohr oraz jego organista
Franz Gruber
.
Etymologia
Termin kolęda wywodzi się najprawdopodobniej od łacińskiego calendae [wym. kalende] i oznaczał w dosłownym tłumaczeniu 'pierwszy dzień miesiąca'. Dawni Słowianie nazywali tak pierwszy dzień roku (pierwotnie utożsamianym z przypadającym na przesilenie zimowe
Świętem Godowym
, a następnie z dniem
Bożego Narodzenia
), a także noworoczny upominek. Następnie obyczaj ten przeniesiono wyłącznie na święto Narodzenia Pańskiego, a z czasem kolęda zaczęła oznaczać 'wizytę księdza w domu', 'pieśń bożonarodzeniową' i 'obrzęd ludowy związany z chodzeniem po domach'. We współczesnych językach słowiańskich znaczenie ewoluowało, przechodząc od określenia Bożego Narodzenia do jego świętowania, śpiewania pieśni z nim związanych i wreszcie do określenia samej pieśni. Obrzędy ludowe powiązane z okresem Bożego Narodzenia w języku polskim nazywane są kolędowaniem lub
kolędą
[2].
Według innej koncepcji, wyraz 'kolęda' swoje korzenie ma dodatkowo w bułgarsko-macedońskim коло, колодар (koło, kołodar) - analogicznie jak koło oznaczać ma anglo-saksoński termin Yule (pochodzący z kolei ze staronordyckiego – hjol), czy też szwedzki Jul[].
Geneza kolęd
Kolęda swe źródła ma w obchodach rzymskich calendae styczniowych (mensis Januarius). Był to szczególny dla Rzymian pierwszy dzień miesiąca, ponieważ
1 stycznia
, począwszy od 153 roku przed narodzinami Chrystusa, konsulowie rzymscy obejmowali swój urząd. Z czasem, od 46 roku, dekretem
Juliusza Cezara
1 stycznia został oficjalnie ogłoszony jako początek roku administracyjnego. Z tej okazji w
Rzymie
odwiedzano się, składano sobie wzajem podarki, śpiewano pieśni. Zwyczaje te przejęło chrześcijaństwo, łącząc je z okresem Bożego Narodzenia, uważanym za początek rachuby nowego czasu. Jest to jeden z najważniejszych aspektów Bożego Narodzenia[3].
Kolęda w swym pierwszym znaczeniu była zatem noworoczną pieśnią powitalną i pochwalną na cześć gospodarzy, przekazywała życzenia szczęścia i pomyślności[4][3]. Kolęda w rozumieniu pieśni religijnej związanej z narodzinami Chrystusa wykształciła się później, wraz z rozwojem i umacnianiem się chrześcijaństwa. Kolędy, początkowo wyłącznie łacińskie, obejmują zróżnicowane rodzaje śpiewów: introitus,
antyfony
,
responsoria
, tropy,
sekwencje
,
hymny
i
pieśni
. Powszechnie przyjmuje się, że korzenie kolęd tkwią w hymnologii, ale wywodzą się one również z tropów i laud
benedyktyńskich
.
Początkowo twórcy kolęd czerpali z dwóch
Ewangelii
: św. Mateusza i św. Łukasza. Pierwszą wzmiankę o śpiewie w dniu narodzin Jezusa pośrednio zawiera właśnie Ewangelia św. Łukasza. Z biegiem czasu pieśń coraz częściej sięgała do źródeł pobożności ludowej. Inspiracją były
apokryfy
i
literatura średniowiecza
oraz
średniowieczny teatr
.
Kolędy
Kolędy polskie
Najstarsza zachowana polska kolęda, pochodząca z
1424
roku, zaczyna się od słów Zdrów bądź, Królu Anielski.
Wybrane kolędy polskie (alfabetycznie):
Kolędy rosyjskie
Wybrane popularne kolędy rosyjskie:
- В Вифлееме тишина
- Взошла звезда ясная
- В стране Иудейской
- В эту ночь
- Дева-Богородица
- Деве Марии
- Добрый тебе вечер
| - Ёлочка
- Ночь тиха...
- Ночь тиха над Палестиной
- Ночь тиха, ночь свята
- Нынче Ангел нам спустился
- Рождественское чудо
| - Рождество Христово
- С Днём Христова Рождества!
- Тропарь Рождества Христова
- Эта ночь святая
- Прибежили пастухи
- В яслях
|
Kolędy niemieckie
Niemcy
, zarówno katolickie jak i protestanckie, posiadają długą i bogatą tradycję kolędowania.
Reformacja
wpłynęła tam pozytywnie na rozwój kolęd. Autorem tekstów wykorzystanych w wielu z nich (np. w Vom Himmel hoch) był
Marcin Luter
.
| - Ihr Kinderlein kommet
-
Alle Jahre wieder
(XIX w)
-
Kommet Ihr Hirten
(XIX w)
- Freude Über Freude
- Süßer die Glocken nie klingen (XIXw.)
- Lass uns froh und munter sein
- Es ist für uns eine Zeit angekommen
|
Kolędy angielskie
Inaczej niż w Niemczech, w Anglii ilość komponowanych kolęd spadła gdy rozpoczęła się reformacja. Dopiero
metodyzm
w XVIII wieku i związana z nim odnowa religijna odwróciła tę tendencję.
Epoka wiktoriańska
również wzbogaciła zasób kolęd angielskich.
| - Here We Come A-Wassailing
- The Holly and the Ivy
- Huron Carol
- I Come With Love
- I Saw Three Ships
- I Wonder as I Wander
- Mistletoe and Wine
|
Kolędy austriackie
-
Cicha noc
- Stille Nacht
- Lauft Ihr Hirten allzugleich
Kolędy holenderskie
- Nu zijt wellekome (XVII w.)
- Er Is Een Kindeke Geboren Op Aard
- Met vlijt aensijt, weest verblijt met jolijt
Kolędy szwedzkie
-
Gaudete Christus est natus
- fińska kolęda ze zbioru Piae Cantiones (Finlania była wtedy pod Szwedzkim panowaniem)
- Ett barn är fött på denna dag
- Bereden väg för Herran
- Jul, jul, strålande jul
- När det lider mot jul
Kolędy francuskie
| - Peuple fidèle (tłumaczenie z:
Adeste Fideles
)
- Dans une étable obscure
- C'est le jour de la Noël
- Bergers l'enfant sommeille
- Noël de la paix (Ô divin enfançon)
- Quelle Est Cette Odeur Agréable?
- Petit Papa Noël (współczesna)
|
Kolędy włoskie
- Questa notte c'è una stella
- Se la gente usasse il cuore
- Dorme Betlemme fra le mura antiche'
-
Tu scendi dalle stelle
(z 1754 roku)
| - Non abbiate paura
- Bianco Natale
- Buon Natale in allegria
- Astro del Ciel (Cicha noc)
|
Kolędy hiszpańskie
Kolędy ukraińskie
- Нова радість стала
- Добрий вечір тобі
- А Пречиста Діва по світу ходила
- В Вифлеємі днесь Марія Пречиста
- В місті Вефлеємі нині новина
- Дивная новина днесь ся являє
| - Над Вифлеємом заблисла зоря
- Небо і земля нині торжествують
- По всьому світу стала новина
- Спи, Ісусе, спи
- Що то за предиво
|
Zobacz też
Przypisy
Linki zewnętrzne
Teksty kolęd polskich:
Kolędy w innych językach: