Kultura jastorfska (kolor jasnofioletowy) - obszar Dolnej Łaby,
Strefa północnoeuropejskiego Barbaricum (kolor czerwony)
Archeologiczna
kultura
jastorfska (nazwa pochodzi od stanowiska w miejscowości Jastorf w
Dolnej Saksonii
), jest kulturą wczesnej
epoki żelaza
z okresu przedrzymskiego (od okresu
Hallstatt
D - do przełomu er). Omawiana jednostka kulturowa została wydzielona ze względu na zanik poprzednich stanowisk związanych z
kulturą nordyjską
i pojawienie się nowych form, z których najbardziej charakterystyczną są duże stanowiska sepulkralne (cmentarzyska) rozdzielnopłciowe.
Chronologia, geneza i zanik
Genezę tej kultury wywodzi się z miejscowych tradycji późnohalsztackich (
kultura nordyjska
) i wpływu procesów
latenizacji
. Okres występowania kultury jastorfskiej jest dzielony na dwa etapy: starszy - 600 do 250 p.n.e. i młodszy - 250 p.n.e. do przełomu er. W pierwszym z tych okresów wyróżnia się trzy fazy: Jastorf A - z silnymi wpływami
halsztackimi
(także jeśli chodzi o wyroby metalowe) - 600-500 p.n.e., co odpowiada okresowi
Hallstatt
D; Jastorf B - z silnymi wpływami halsztackimi (także jeśli chodzi o wyroby metalowe) - 500-400 p.n.e, co odpowiada
okresowi La Tène
A oraz Jastorf C - kiedy kultura jastorfska przejmuje cechy lateńskie w zetknięciu się z Celtami - 400-350 p.n.e., co odpowiada
okresowi La Tène
B. W obrębie okresu młodszego wyróżniamy dwie fazy: Ripdorf - 350-120 p.n.e., co odpowiada okresowi La Tène C oraz Seedorf - 120-0 p.n.e., co odpowiada okresowi La Tène D. Po przełomie er stanowiska kultury jastorfskiej zanikają, pojawiają się stanowiska z materiałem archeologicznym typowym dla
Kręgu nadłabskiego
.
Obszar występowania i kontekst kulturowy
Zasięg występowania stanowisk kultury jastorfskiej obejmuje obszar dorzecza dolnej
Łaby
z lokalnymi odmianami w
Dolnej Saksonii
,
Meklemburgii
,
Brandenburgii
. Zabytki związane z kulturą jastorfską obejmują tereny sąsiednie
Jutlandii
i
Szlezwika-Holsztynu
. Wyróżnia się także rejony występowania artefaktów tej kultury w środkowych Niemczech i
Czechach
. Silne powiązania z kulturą Poienesti-Łukasevka wydzieloną na terenie
Mołdawii
, są przypuszczalnie śladem wędrówki germańskiego plemienia
Bastarnów
. Kultura jastorfska współwystępuje z osadnictwem celtyckim od zachodu i południa, oraz kulturami archeologicznymi
oksywską
i
przeworską
od wschodu.
Charakterystyczne wytwory kulturowe
Wyposażenie grobów: ozdoby i części stroju z żelaza, szpile (typowe dla kultury jastorfskiej szpile ze skrzydełkami), klamry do pasa, zapinki, kolczyki, brzytwy, szczypczyki. Ceramika: naczynia wazowate o silnie chropowatej powierzchni i krótkiej szyi. Powierzchnia obmazywana, podzielona czasem na płaszczyzny wygładzone poziomo i pionowo. W fazach młodszych upowszechniły się naczynia szeroko otworowe.
Osadnictwo
Osady otwarte w skupiskach oddzielonych obszarami pustek, przypuszcza się że granicami były rzeki, bagna i lasy.
Obrządek pogrzebowy
Na obszarze kultury jastorfskiej w ciągu całego okresu jej trwania występuje niemal wyłącznie obrządek ciałopalny. W starszym okresie przedrzymskim spotyka się groby z kamienną obudową, czasem w postaci bruków i kręgów. Na niektórych obszarach występują też często niewielkie
kurhany
(Szlezwik-Holsztyn). W młodszym okresie przedrzymskim kamienne konstrukcje zanikają i występują groby płaskie. Najbardziej charakterystyczne dla kultury jastorfskiej są rozległe
cmentarzyska
rozdzielnopłciowe, liczące nawet ponad tysiąc pochówków. Większość pochówków stanowią groby popielnicowe pozbawione szczątków stosu. Obok nich spotyka się także skupiska kości, pierwotnie umieszczonych w jakimś pojemniku organicznym (drewniane naczynie lub woreczek). Groby jamowe należą do zupełnie wyjątkowych. Powszechny był zwyczaj nakrywania popielnic naczyniem misowatym.
W skład wyposażenia grobowego wchodziły przede wszystkim ozdoby i części stroju. W fazie schyłkowej pochówki częściej wyposażane były w przedmioty codziennego użytku, narzędzia oraz w broń.
Wierzenia
Ośrodki kultu zostały odkryte na terenach bagiennych; przejawiają się one w składanych ofiarach z ludzi (możliwa jest także interpretacja, że karano w ten sposób przestępców, (
Tacyt
I w. n.e.
), palonych ogniskach, drewnianych pomostach, wysokich drewnianych wysokich figurkach, a także ofiarach składanych w naczyniach glinianych z resztkami pożywienia lub z przedmiotami metalowymi; najczęściej są to naszyjniki.
Gospodarka
Ludność zajmowała się gospodarką rolno-hodowlaną. Jedynymi znanymi nam narzędziami, związanymi z gospodarką rolną, są kamienne
żarna
, zarówno nieckowate, jak i rotacyjne.
W północnej części obszaru osadnictwa znajdują się kompleksy pól uprawnych z granicami w postaci wałów kamienno-ziemnych (tzw. Celtic fields).
Na wybrzeżach
Bałtyku
znane są "śmietniki muszlowe", zawierające wielką ilość morskich mięczaków, wskazujące na znaczenie ich zbieractwa dla gospodarki.
Wielkie znaczenie dla gospodarki posiadała, zwłaszcza od młodszego okresu przedrzymskiego, produkcja żelaza. Na terenie
Szlezwika-Holsztynu
występują liczne stanowiska ze śladami produkcji hutniczej, znajdujące się głównie wokół większych złóż rud darniowych, z dala od skupisk osadniczych.
Śladem ożywionego handlu z południową Europą są importy z tamtych rejonów; między innymi brązowe kotły z żelaznym brzegiem, prawdopodobnie z warsztatów z terenu
Recji
.
Kultura jastorfska na terenie Polski
Na terenie Polski wyróżnia się dwie grupy lokalne kultury jastorfskiej.
Grupa nadodrzańska
charakteryzuje się grobami jamowymi i lokalnymi formami zabytków: szpile ze skrzydełkami (Pomorze Zachodnie), pochówki w obrządku ciałopalnym, groby popielnicowe obsypane resztkami stosu nakryte misą, kamienne stelle lub bruki, inwentarz ubogi; przypuszcza się że wyposażane były jedynie groby kobiece (
okres La Tène B
).
Grupa gubińska
- pochówki popielnicowe nakrywane misą niekiedy kamieniem, rejon
Głogowa
. Obydwie grupy lokalne zanikają w pierwszej połowie I w p.n.e.
Interpretacja etniczna
Kultura jastorfska jest utożsamiana z ludami (proto)germańskimi: niektórzy badacze utożsamiają ją z obszarem zamieszkanym przez plemię
Swebów
; plemiona z rejonu dorzecza dolnej
Łaby
są utożsamiane z
Longobardami
Bibliografia
- „Wielka Historia Polski” Najdawniejsze Dzieje Ziem Polskich Tom 1,
Piotr Kaczanowski
,
Janusz K. Kozłowski
. Wydawnictwo FOGRA, Kraków 1998.
- „Encyklopedia Historyczna Świata” Prehistoria Tom 1, opracowanie naukowe prof. dr hab.
Janusz K. Kozłowski
, Wydawnictwo Opres, Kraków 1999.
- „Wielka Historia Świata” Świat okresu cywilizacji klasycznych, Tom 3, Pod redakcją naukową
Aleksandra Krawczuka
. Wydawnictwo Fogra, Kraków 2005.