Język khmerski – najważniejszy język z grupy
mon-khmer
(
Kambodża
,
Wietnam
i
Tajlandia
), należącej do rodziny języków
austroazjatyckich
, wykazuje znaczące wpływy
sanskrytu
i
Pali
. Urzędowy język
Kambodży
. Pismo alfabetyczno-sylabiczne[1]. Liczba rodzimych użytkowników języka sięga 7 mln.
Jest to
język izolujący
, dość często spotyka się tu również
iloczas
. Kategorie gramatyczne są w nim realizowane syntaktycznie i leksykalnie.
Fleksja
w zasadzie nie występuje. Można znaleźć przykłady
derywacji
leksykalnej za pomocą
prefiksów
oraz
infiksów
, jednak proces ten nie ma charakteru produktywnego.
Fonetyka i fonologia
Przedstawione poniżej wartości fonetyczne są jedynie przybliżeniem i nie uwzględniają poszczególnych
wariantów
w obrębie jednego fonemu.
-
spółgłoski
- k, d, t, n, b, p, m, r, l, s, h, f – Wymowa zbliżona do języka polskiego.
- c – Wymowa zbliżona do polskiej litery ć, jednak język jest odrobinę bardziej cofnięty.
- w – Wymawia się jako
głoskę dwuwargową
, bądź wargowo-zębową, w zależności od otoczenia.
- y – Wymawia się tak jak polskie j.
- ñ – Tak jak polską literę ń.
- ŋ – W przybliżeniu odpowiada wymowie podkreślonej części słowa bank (tylko szybka wymowa).
- kh, th, ph, ch – Spółgłoski z dodanym
przydechem
.
- q –
Zwarcie krtaniowe
.
-
samogłoski
- krótkie: i,
ɨ
, u, e, o, a,
ɑ
, ə
- długie: aa, ee, uu, ii,
ɑɑ
,
ɔɔ
,
ɛɛ
,
ɨɨ
, əə, oo
- długie
dyftongi
: ae, ao, ei, iə, ə
ɨ
,
ɨ
ə, uə,
ɔ
ə, aə, ou
- krótkie dyftongi: oə
˘
, uə
˘
, eə
˘
Należy zwrócić uwagę na fakt, że rozbicie dyftongów, jak również niektórych długich samogłosek na dwie części składowe nie zawsze da w efekcie dwie krótkie samogłoski, tak jak wynikałoby to z zapisu. ə
ɨ
≠ ə +
ɨ
W efekcie w zapisie schematycznym długie samogłoski i dyftongi traktowane są jako odrębne i niepodzielne jednostki (C może oznaczać tak krótką samogłoskę, jak długą samogłoskę, czy dyftong).
Budowa sylaby
Sylaba
w języku khmerskim ma postać CCVC, może się więc składać maksymalnie z grupy spółgłosek, samogłoski lub dyftongu oraz spółgłoski. Możliwe są również kombinacje nie obejmujące wszystkich tych elementów:
- CV
- CCV
- CVC
- VC
W niektórych wyrazach zapożyczonych występują grupy po trzy spółgłoski, jednak użytkownicy języka mają tendencję do rozdzielania ich dodatkową samogłoską zgodnie ze schematem CCCV → CVCCV. Powstaje wtedy słowo dwusylabowe.
Zjawiska na poziomie ponadsylabowym
Wyrazy języka khmerskiego nie będące zapożyczeniami składają się z maksimum dwóch sylab. Dość częste jest zjawisko eufonii na styku dwóch
sylab
. Najczęściej polega to na zmianę dźwięku m na inny
dźwięk nosowy
, odpowiadający pod względem
artykulacji
następującej po nim
spółgłosce zwartej
.
Zapis
Pismo khmerskie jest systemem sylabicznym. Najmniejszą jednostką dźwiękową którą może reprezentować pojedyncza litera jest sylaba. Dla przykładu litera ក symbolizuje całą sylabę /k
ɑɑ
/. Po dodaniu litery oznaczającej samogłoskę – ា otrzymujemy sylabę កា /kaa/ (Zatem brak symbolu samogłoskowego paradoksalnie oznacza konkretną samogłoskę). Każdy znak spółgłoskowy jest przypisany do jednej z dwu serii (I i II, lub słaba i silna). Seria spólgłoski determinuje wartość dźwiękową następującej samogłoski, Tak więc symbol samogłoskowy (lub jego brak) można przeważnie odczytać na dwa sposoby (będą to dwa oddzielne
fonemy
)
Spółgłoski
Zwarte i nosowe
x | słabe (I seria) | silne (II seria) | nosowe |
---|
bez przydechu | z przydechem | bez przydechu | z przydechem |
---|
tylnopodniebieniowe | ក /k
ɑɑ
/ | ខ /k
ʰɑɑ
/ | គ /k
ɔɔ
/ | ឃ /k
ʰɔɔ
/ | ង /
ŋɔɔ
/ |
środkowopodniebieniowe | ច /c
ɑɑ
/ | ឆ /c
ʰɑɑ
/ | ជ /c
ɔɔ
/ | ឈ /c
ʰɔɔ
/ | ញ /
ñɔɔ
/ |
retrofleksy (cerebralne) | ដ /d
ɑɑ
/ | ឋ /t
ʰɑɑ
/ | ឌ /d
ɔɔ
/ | ឍ /t
ʰɔɔ
/ | ណ /n
ɑɑ
/ |
zębowe | ត /t
ɑɑ
/ | ថ /t
ʰɑɑ
/ | ទ /t
ɔɔ
/ | ធ /t
ʰɔɔ
/ | ន /n
ɔɔ
/ |
dwuwargowe | ប /b
ɑɑ
/ | ផ /p
ʰɑɑ
/ | ព /p
ɔɔ
/ | ភ /p
ʰɔɔ
/ | ម /m
ɔɔ
/ |
Wszystkie symbole dźwięków nosowych z wyjątkiem ណ należą do II serii. W pozycji wygłosowej spółgłoski zwarte wymawiane są bardzo słabo, wygłosowy dźwięk /-k/ przechodzi praktycznie w zwarcie krtaniowe /-q/. Przykład: កក odczytamy /k
ɑɑ
q/
Pozostałe
- យ /y
ɔɔ
/
- រ /r
ɔɔ
/
- ល /l
ɔɔ
/
- វ /w
ɔɔ
/
- ស /s
ɑɑ
/, w wygłosie /-h/
- ហ /h
ɑɑ
/
- ឡ /l
ɑɑ
/
- អ /q
ɑɑ
/ – Litera ta umożliwia zapisanie sylaby składającej się z samej samogłoski.
Spółgłoski dźwięczne pogrubiono.
Samogłoski
Na pomarańczowo oznaczono symbol spółgłoski (I seria w lewej kolumnie, II seria w prawej kolumnie). Niektóre samogłoski zapisuje się nad, niektóre pod, inne przed, za, lub naokoło spółgłoski. Zawsze jednak samogłoska wymawiana jest po spółgłosce do której jest przypisana.
Samogłoski niezależne
Samogłoski niezależne funkcjonują w khmerskim zapisie podobnie do spółgłosek – zawierają one początkową spółgłoskę (przeważnie jest to /q-/) jak i samogłoskę. Większość samogłosek niezależnych posiada więcej niż jeden wariant wymowy, przy czym nie ma spójnych zasad określających jak należy odczytać dany symbol w konkretnym słowie.
- ឥ – អិ អ៊ិ អី
- ឦ – អី
- ឧ – អុ អ៊ុ អោ
- ឩ – អូ អ៊ូ
- ឪ – អូវ
- ឯ – អែ
- ឰ – អៃ
- ឱ – អោ
- ឲ – អោ
- ឳ – អៅ
- ឫ – រឹ
- ឬ – រឺ
- ឭ – លឹ
- ឮ – លឺ
Możliwe warianty wymowy zapisano za pomocą zwykłych spółgłosek/samogłosek.
Znaki diakrytyczne
Interpunkcja
W piśmie khmerskim nie występują odstępy między poszczególnymi wyrazami. Odstęp pełni za to funkcję podobną (lecz nie dokładnie identyczną) do przecinka w zapisie łacińskim. Ponadto stosuje się następujące znaki interpunkcyjne:
- ។ – Sygnalizuje koniec
zdania
, lub wielozdaniowej wypowiedzi ściśle zintegrowanej znaczeniowo.
- ៕ – Oznacza zazwyczaj koniec rozdziału, lub całego tekstu.
- ៚ – Odpowiednik ៕ stosowany w tekstach poetyckich i religijnych.
- ៙ – Otwiera teksty literackie i religijne.
- ៖ – Pełni podobną rolę do łacińskiego dwukropka.
- ៗ – Oznacza podwojenie poprzedzającego słowa lub frazy.
- – (
dywiz
) – Służy do oznaczania podziału wyrazu między wierszami.
Ponadto we współczesnych tekstach często stosuje się łacińskie znaki interpunkcyjne (
nawiasy okrągłe
,
dwukropek
,
przecinek
,
średnik
,
wielokropek
,
wykrzyknik
,
znak zapytania
).
Cyfry
Khmerskie
cyfry
zorganizowane są w
system dziesiętny
.
- ០ – 0
- ១ – 1
- ២ – 2
- ៣ – 3
- ៤ – 4
- ៥ – 5
- ៦ – 6
- ៧ – 7
- ៨ – 8
- ៩ – 9
Tak więc
liczbę
278405 zapiszemy ២៧៨៤០៥.
Gramatyka
Poziom składniowy
- Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .
W języku khmerskim budowa zdania twierdzącego jest w zasadzie logiczna: podmiot, który nie może zostać pominięty; czasownik (zawsze w formie bezokolicznikowej, gdyż w języku tym nie ma koniugacji ); dopełnienie (z tym że, jeśli stosujemy przysłówek – stawiamy go zawsze na końcu). W przypadku, gdy chcemy zastosować 3 słowa wyrażające odpowiedniki czasów (przyszły – នឹង [podobne do angielskiego future simple], teraźniejszy កំពុង [podobne do angielskiego present continuous], przeszły បាន [podobne do włoskiego passato prossimo]) stawiamy słowa te bezpośrednio przed czasownikami, by działały jako określniki czasów.
Poziom leksykalny
- Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .
Derywacja
- Ta sekcja jest . Jeśli możesz, .
Bibliografia
- Majewicz, Alfred F., Języki świata i ich klasyfikacja, PWN, Warszawa, 1989,
Linki zewnętrzne
Przypisy