Plemiona bałtyckie ok. 1200 roku

Największy kurhan na terenie cmentarzyska Jaćwingów w okolicy Suwałk

Kurhany w lesie na terenie cmentarzyska Jaćwingów

Malo znany kurhan w lesie w pobliżu wsi Jatwież Duża

Jaćwingowie lub Jaćwięgowie – wymarły w XVI wieku lud bałtycki , blisko spokrewniony z Prusami i Litwinami (czasem uważany za jedno z plemion pruskich), zamieszkujący Jaćwież (Sudowię). Posługiwali się językiem jaćwińskim (jaćwieskim) lub dialektem języka pruskiego .

Nazwy

W zależności od źródeł (polskie, krzyżackie, ruskie, litewskie) oraz form wymowy, lud ten nazywany był inaczej:

• pol. Jaćwingowie, Jaćwięgowie, Jaćwięgi, Jadźwingowie, łac. Jaczwangos, Jentousi, lit. Jotvingiai, biał. Яцьвягі, ros. Ятвя́ги, niem. Jatwinger, Jadwinger, Jotwinger, Jatwägen
• pol. Sudowowie, Sudawianie, łac. Sudovia, lit. Suduviai, niem. Sudauer
• pol. Polekszanie, Połekszanie, łac. Pollexiani, niem. Pollexaner (możliwe, że pozostałością tej formy jest nazwa regionu Podlasie lub Polesie i nazwa Poleszucy ; wiąże się ją również z nazwą rzeki Łek , obecnie Ełk)
• pol. Dajnowie, lit. Dainaviai
• nie wiemy jakim mianem samych siebie okreslali

Według niektórych uczonych, każda z nazw dotyczyła pierwotnie tylko części terenu zamieszkanego przez Jaćwingów lub jednego z ich plemion i została przeniesiona na całą Jaćwież przez sąsiadujące z nimi narody. Według tego poglądu Polekszanie zajmowali tereny południowe (obecne Podlasie ), Dajnowie tereny dzisiejszej południowej Litwy , Jaćwież właściwa obejmowała Suwalszczyznę . Sudowianami zaś mieli być nazywani Prusowie zajmujący teren na wschód od Wielkich Jezior . Naukowcy nie są zgodni co do pochodzenia tych nazw.

Sudowowie są identyfikowani ze wspomnianymi przez starożytnych pisarzy Sudinoi (np. Klaudiusz Ptolemeusz ).

Teren zamieszkania

Jaćwingowie wyodrębnili się z bałtyjskich Prusów najwcześniej w X wieku n.e. Pierwotnie zamieszkiwali teren pomiędzy Wielkimi Jeziorami Mazurskimi na zachodzie, rzeką Niemen na wschodzie i na północy oraz Narwią na południu. Pod wpływem walk z Polakami , Krzyżakami i Rusinami i prowadzonej przez nich akcji kolonizacyjnej terytorium Jaćwieży kurczyło się i w XIII wieku ograniczało się do tzw. Jaćwieży właściwej, czyli rejonu Suwałk , Sejn , Augustowa , Olecka i Ełku . Żyli oni tez na terenie Twarogów Lackich . Na mocy traktatu melneńskiego z 1422 Jaćwież została podzielona pomiędzy Królestwo Polskie , zakon krzyżacki i Wielkie Księstwo Litewskie .

Dzieje

• przed X wiekiem n.e. – Jaćwingowie (Sudowowie) są częścią ludów bałtyjskich , nazywanych Estami lub Prusami.
• X wiek – Bolesław I Chrobry sprzymierza się z Jaćwingami w walce przeciw Rusi i pozostałym plemionom pruskim; pierwsze wzmianki kronikarzy ruskich o najazdach Rusinów na teren Jaćwieży
• nieudane próby chrystianizacji Jaćwieży przez Brunona z Kwerfurtu ( 1009 rok)
• XI-XII wiek – Walki Jaćwingów z Polakami i Rusinami, czasowe koalicje z Polakami przeciw Rusinom i Prusom (w wyniku wspólnych najazdów została zniszczona pruska Galindia ). Najazdy na Mazowsze , a nawet na lubelską Małopolskę spowodowały odwetowe najazdy książąt polskich. Bolesław V Wstydliwy zorganizował najazd na ich ziemie i pokonał ich w bitwie pod Brańskiem . Kilkanaście lat potem powracający z łupami zagon jaćwieski został rozbity przez Leszka Czarnego . Ich los przypieczętowała przegrana bitwa nad rzeką Nurzec .
• XIII wiek – Wspólne akcje książąt polskich, ruskich i zakonu krzyżackiego przeciw Jaćwingom. Ostateczna klęska w 1283 , w którym to poddał się im ostatni ich wódz Skomand . Resztki Jaćwingów zostały przesiedlone przez Zakon Krzyżacki na Sambię (tzw. kąt sudowski), emigrowały na Litwę i Grodzieńszczyznę, gdzie zostały wchłonięte przez Litwinów w XIII i XIV wieku , oraz na południe od Biebrzy i na Mazowsze.
• W 1283 ostatni wódz Jaćwingów, Skudro, zabija Friedricha von Holle. Był to ostatni uczesnik krucjat zabity w Europie Północnej przez wojowników pogańskich. Skudro zbiegł do południowej Polski.
• 1283 - 1422 – tzw. pustka plemienna, ziemie jaćwieskie są niemal całkowicie wyludnione, pokrywa je puszcza (niem. Wildenis – pustkowie), która jest miejscem polowań i wzajemnych wpływów Litwinów, Polaków i Krzyżaków.
• Ziemie Jaćwingów pokojem melneńskim w 1422 roku podzielono między Królestwo Polskie , zakon krzyżacki i Wielkie Księstwo Litewskie . Początek ponownego zasiedlenia terenów Jaćwieży.

Charakterystyka

Jan Długosz opisując w swych "Rocznikach" wyprawę Bolesława Wstydliwego na Jaćwingów w 1264 r. taką zawarł ich charakterystykę:

"Mieszka zaś naród Jaćwingów w północnej stronie, graniczy z Mazowszem, Rusią i Litwą i ma język w dużej mierze podobny do języka Prusów i Litwinów i zrozumiały dla nich, a ludy dzikie, wojownicze i tak bardzo żądne sławy i pamięci, że dziesięciu spośród nich walczyło ze stu wrogami, zachęconych tą jedyną nadzieją i świadomością, że po śmierci i zagładzie ziomkowie będą ich sławić pieśniami o dzielnych czynach. To usposobienie przyprawiło ich o zgubę, ponieważ mała garstka łatwo ulegała liczebnej przewadze tak, że powoli niemal cały ich naród wyginął, ponieważ nikt z nich nie cofał się przed nierówną walką, ani nie starał się uciec po wdaniu się w walkę."

(Jan Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego ks. VII-VIII, przeł. Julia Mruwkówna, oprac. Danuta Turkowska i Maria Kowalczyk, PWN, Warszawa 1974, s. s. 177-180)

Bibliografia

a) specjalistyczna:

• Aleksander Brückner , Starożytna Litwa. Ludy i bogi. Szkice historyczne i mitologiczne, rozdział III, 1904 i nn.
• Aleksander Kamiński , Jaćwież, Łódź, 1953.
• "Ludy Bałtyckie. Pierwotna wiara i kulty",[w:] Aleksander Brückner, Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985.
• Jan Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego ks. VII-VIII, przeł. Julia Mruwkówna, oprac. Danuta Turkowska i Maria Kowalczyk, PWN, Warszawa 1974.
• Jerzy Nalepa , Jaćwięgowie – nazwa i lokalizacja, Białystok, 1964.
• Jerzy Nalepa , Z badań nad jaćwieskimi relikatami onomastycznymi Połeksza, [w:] Studia linguistica slavica baltica K.-O. Falk, Lund 1966, S. 185-202.
• Jerzy Nalepa , Połekszanie (Pollexiani) - Plemię Jaćwięskie u północno-wschodnich granic Polski, „Rocznik Białostocki”, t. VII: 1966, Warszawa 1967, s. 7-33.
• Henryk Łowmiański Studia nad dziejami Wielkiego Księstwa Litewskiego, Poznań, 1983.
• Łucja Okulicz-Kozaryn, Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów w wiekach średnich (IX-XIII w.), Warszawa, PIW 1983
• Łucja Okulicz-Kozaryn, Dzieje Prusów, Wrocław, 1997.
• Grzegorz Białuński, Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich, Olsztyn, 1999.
• Jerzy Strzelczyk, Zapomniane narody Europy, Warszawa 2006.

b) popularna:

• Wojciech Giełżyński , Jaćwięgi są wśród nas, Warszawa, Iskry, 2001 (reportaże)
• "Królowa węży" [w:] Oskar Miłosz, Legendy i podania litewskie, Olsztyn 1985.
• "O pięknej Egle i królu jezior – Żaltysie", [w:] Legendy i podania Polskie, pod red. M. Orłoń, J. Tyszkiewicz, Warszawa 1986.
• Jan Skorupski, Synowie drzew, Kraków, WAM, 2006 (beletrystyka)

Zobacz też

• Bałtowie , Prusowie

Linki zewnętrzne

• Słownik angielsko-jaćwieski, jaćwiesko-angielski (rekonstrukcja)
• Grodziska Jaćwingów i Prusów
• Jadźwingi w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich , Tom III (Haag – Kępy) z 1882 r.