Bracia Quay na 10. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym Era Nowe Horyzonty we Wrocławiu (24 lipca 2010)

Stephen i Timothy Quay (także "Brothers Quay" albo "Brothers Quaij", ur. 17 czerwca 1947 w Norristown koło Filadelfii ) – bracia bliźniacy, twórcy filmowych animacji , reklam telewizyjnych, scenografowie filmowi i teatralni. Reżyserzy dwóch filmów pełnometrażowych ( Instytutu Benjamenta i Stroiciela trzęsień ziemi ) oraz wielu krótkometrażowych animacji, z których najsłynniejszą jest adaptacja opowiadania Brunona Schulza , Ulica krokodyli .

Młodość i edukacja

Budynek Royal College Of Art w South Kensington, gdzie w latach 1969-1972 studiowali bracia Quay.

Bracia Quay studiowali ilustratorstwo na Philadelphia College of Art^[1]. Po ukończeniu tej szkoły zostali zaproszeni do londyńskiej Royal College of Art , gdzie uczyli się w latach 1969–72, między innymi u Raymonda Durgnata . W latach 1972–78 przebywali w Stanach Zjednoczonych, spłacając pożyczkę udzieloną przez władze stanowe na studia^[2][3]. Pracowali między innymi jako ilustratorzy książek w Nowym Jorku ^[3] (ich autorstwa jest strona graficzna pierwszego wydania Mechanicznej pomarańczy Anthony'ego Burgessa ), ale także jako kelnerzy. W 1978 roku otrzymali National Endowment Grant for the Arts, co umożliwiło im wyjazd do Europy. Przez krótki czas przebywali w Belgii , w Holandii i Wielkiej Brytanii szukając możliwości realizowania się w tworzeniu animacji kukiełkowych, a dorabiali zmywając naczynia^[3]. W Londynie spotkali znajomego z Royal College of Art, Keitha Griffithsa, pracującego w agendzie Brytyjskiego Instytutu Filmowego (BFI); ten zaproponował im przedłożenie w BFI scenariusza. Bracia zrobili to i wyjechali do Amsterdamu . Po kilku miesiącach wracali już do Londynu, telegraficznie powiadomieni o przyznaniu 7000 funtów na ich eksperymentalny projekt filmowy. Pod egidą BFI i przy współpracy z Griffithsem zrealizowali swój pierwszy krótki metraż, Nocturna Artificalia ^[1].

Kariera filmowa

Pierwsze animacje bliźniaków powstały jeszcze przed wyjazdem do Stanów, na przełomie lat 60. i 70. Były to proste, dwuwymiarowe animacje, o których sami bracia wypowiadają się krytycznie. Jak wspominają, nakręcili je w ciągu jednego weekendu tworząc kolaże na kuchennym stole i wykorzystując kamerę Bolex 16 mm^[1]. Nocturna Artificalia z racji swojej oryginalności z miejsca przysporzyły braciom uznanie i pozwoliły im na realizację kolejnych projektów.

W 1980 roku wystąpili w filmie Petera Greenawaya Kronika wypadków jako bracia Ipson i Pulat Fallari. Podobno Quayowie byli inspiracją dla Greenawaya dla stworzenia postaci zoologów – braci syjamskich zafascynowanych rozkładem w filmie Zet i dwa zera (A Zed & Two Noughts) z 1985 roku.

W 1980 roku bracia Quay razem z Griffithsem założyli własne studio filmowe, Atelier Koninck, które obecnie mieści się w Southwark , w południowej części Londynu.

Pierwsza połowa lat 80. była okresem, gdy niepowtarzalny styl braci ukształtował się ostatecznie. Nakręcili wtedy kilka dokumentów na zlecenie Channel 4 , o Igorze Strawińskim czy Leošie Janáčku , z których jeden, poświęcony czeskiemu reżyserowi Janowi Švankmajerowi , ewoluował w kierunku kolejnej animacji. Bracia realizując ten dokument wyjechali do Pragi gdzie przeprowadzili rozmowę ze Švankmajerem, ten jednak nie zgodził się na sfilmowanie wywiadu^[1]. Animacja którą zrealizowali ( Gabinet Jana Švankmajera ) była ich hołdem dla czeskiego twórcy.

Najbardziej znane dzieło braci, adaptacja prozy Brunona Schulza Ulica krokodyli (1986) jest też najbardziej reprezentatywne dla stylu braci Quay. Był to pierwszy film Quayów nakręcony na taśmie 35 mm ^[1]. Terry Gilliam uznał Ulicę krokodyli za jedną z 10 najlepszych animacji wszech czasów^[4].

W 1995 roku bracia zadebiutowali na polu filmu fabularnego Instytutem Benjamenta opartym na powieści Roberta Walsera Jakob von Gunten. Przygotowania do filmu trwały wiele lat; scenariusz zaczął powstawać pod koniec lat 80.^[1] W filmie początkowo miała zagrać Charlotte Rampling , ale w ostatniej chwili Channel Four nie zgodził się na to, ponieważ aktorka wcześniej zerwała kontrakt z francuskimi producentami^[1]. Ostatecznie rolę Lisy Benjamenta powierzono Alice Kriege. Film spotkał się z pozytywnymi recenzjami i zdobył kilka nagród.

W 2002 roku bracia mieli szansę zaprezentowania swojej twórczości szerokiemu gronu odbiorców: w filmie Frida z Salmą Hayek ich autorstwa jest minutowej długości animowana sekwencja wizji Fridy Kahlo będącej w stanie śpiączki. W 2003 doszło do współpracy bliźniaków z kompozytorem Stevem Martlandem; Quayowie na potrzeby wielkanocnego projektu Death and Ressurection wystawionego w galerii Tate Modern nakręcili cztery krótkie animacje (Poor Roger, Oranges And Lemons, Green Gravel, Jenny Jones)^[5].

Ważnym polem działalności braci Quay było tworzenie teledysków . Mają ich na swoim koncie kilka, dla tak różnych artystów jak: Peter Gabriel , 16 Horsepower , His Name Is Alive , Michael Penn (brat aktora Seana Penna ), Sparklehorse. Pierwszy teledysk w realizacji którego brali udział był do piosenki Petera Gabriela Sledgehammer i zawierał animowane sekwencje autorstwa braci, reżyserem całości był Stephen R. Johnson. Quayowie byli niezadowoleni z efektu końcowego, mimo nagrody MTV którą nagrodzono teledysk, uznali bowiem że jest on wtórny do animacji Jana Švankmajera. Kolejne zrealizowali już sami i w zupełnie innej estetyce; obrazy ilustrowane muzyką His Name Is Alive były czarno-białe, oniryczne i wypełnione symbolami. Teledysk do utworu "Black Soul Choir" 16 Horsepower jest czarno białym, bardzo ascetycznym obrazem w większej części zawierający statyczne ujęcia grającego zespołu. Dla kontrastu, teledysk do piosenki Michaela Penna Long Way Down (Look What The Cat Drug In) zaskakuje feerią barwnych obrazów. Do tej pory ostatni teledysk Quayów powstał do piosenki grupy Sparklehorse Dog Door (w której gościnnie śpiewa Tom Waits ) i może z kolei zaskoczyć dyskretnie zaznaczonym seksualnym podtekstem. Animacja ta zamyka pięcioczęściowy cykl Stille Nacht.

Bliźniacy tworzyli również reklamy telewizyjne , dla MTV , Nikona , telewizji Fox Sports, Doritos a także The Partnership for a Drug Free America.

Przygotowania do drugiego pełnometrażowego filmu zaczęły się wkrótce po premierze Instytutu Benjamenta; te dwa obrazy dzieli jedenaście lat. Czas ten upłynął na zbieraniu funduszy i dopracowywaniu scenariusza, który z początku miał być adaptacją powieści argentyńskiego pisarza Adolfo Bioy Casaresa Wynalazek Morela, na co nie pozwoliły jednak prawa autorskie. Stroiciel trzęsień ziemi miał polską premierę w lipcu 2006 na festiwalu Era Nowe Horyzonty we Wrocławiu ; był również pokazany na 13. MFF Etiuda & Anima w Krakowie .

Być może kolejny film bliźniaków będzie ich drugą adaptacją filmową prozy Brunona Schulza. Na retrospektywach twórczości m.in. w Beverly Hills i La Rochelle w 2006 roku bracia pokazali sześciominutową animację, która w katalogach festiwali figurowała jako Sanatorium Under the Sign of the Hourglass (work in progress)^[6][7][8]. Wiadomo, że będzie to dłuższy metraż w dużej części nakręcony kamerą cyfrową, zawierzający elementy animacji i gry żywych aktorów. Niewykluczone, że w części zilustruje go muzyka Alfreda Sznitke ^[6].

Bracia Quay są nierozłączni. Chętnie ubierają się w identyczny sposób. Gdy udzielają wywiadu, często jeden z nich kończy zdanie zaczęte przez drugiego. Znani są ze specyficznego poczucia humoru; w jednym z wywiadów przekonywali dziennikarza, że każdy z nich posiada tylko jedno jądro ^[9].

Inspiracje

W dziełach braci Quay znajdziemy liczne nawiązania do środkowoeuropejskich tekstów kultury, żeby wymienić dzieła Franza Kafki , Brunona Schulza , Roberta Walsera ; filmy Jana Lenicy , Waleriana Borowczyka , Władysława Starewicza , Jurija Norszteina , Jiri Trnki , fotografię Josefa Sudka^[3]. Bracia w wywiadzie udzielonym Gazecie Wyborczej tak tłumaczyli swoją fascynację:

Odkryliśmy Europę dzięki Franzowi Kafce, potem – dzięki Brunonowi Schulzowi, którego proza stała się naszą największą inspiracją. Europa, zwłaszcza środkowa, to głęboka tajemnica. Macie tu miasta, które tej tajemnicy strzegą do dziś. W Ameryce jest inaczej – wszystko jest zaplanowane i dokładnie ustalone, miasta są przewidywalne. A w Pradze czy w Krakowie można się zagubić w tej atmosferze. To organiczne doświadczenie, zetknięcie z metafizyką. (...) wychowaliśmy się na polskim kinie. Wielkim odkryciem była dla nas na przykład twórczość Waleriana Borowczyka. Pierwszym filmem środkowoeuropejskim, który obejrzeliśmy, była Winda Jerzego Kuci^[10]

Na festiwalu filmowym Jamesa Rivera w Richmond w kwietniu 2003 roku bracia mieli możliwość zaprezentowania animacji które najbardziej wpłynęły na kierunek ich artystycznych poszukiwań^[11]:

• Mascot Władysława Starewicza (1934)
• It's a Bird Charliego Bowersa (1932)
• Wild Oysters Charliego Bowersa (1941)
• Nos (Le Nez) Aleksandra Aleksiejewa (1963)
• A Jana Lenicy (1964)
• Reka (Ruka) Jiri Trnki (1965)
• Jabberwocky Jana Švankmajera (1972)
• Jeż we mgle Jurija Norszteina (1975)

Natomiast w ankiecie dla magazynu Fab wymienili filmy które wywarły na nich największe wrażenie^[12]:

• Pies andaluzyjski Luisa Buñuela (1928)
• Ziemia Ołeksandra Dowżenki (1930)
• Goto, wyspa miłości Waleriana Borowczyka (1968)
• L'Ange Patricka Bokanowskiego (1982)
• Persona Ingmara Bergmana (1966)
• Josef Kilián (Postava k podpírání) Pavela Jurácka i Jana Schmidta (1963)
• Wniebowstąpienie Larisy Szepitko (1976)
• Dziecko wojny (Иваново детство) Andrieja Tarkowskiego (1962)
• Umberto D. Vittorio De Sici (1962)
• Przygoda (L'Avventura) Michelangelo Antonioniego (1960)

Muzyka

W filmach braci Quay wykorzystano muzykę następujących twórców:

• Karlheinz Stockhausen (In Absentia)
• Lech Jankowski (Ulica krokodyli, Grzebień, Instytut Benjamenta, De Artificali Perspectiva, Rehearsals for Extinct Anatomies, Ex-Voto)
• Christopher Slaski (Stroiciel trzęsień ziemi)
• Trevor Duncan (Stroiciel trzęsień ziemi)
• Antonio Vivaldi (Stroiciel trzęsień ziemi)
• Krzysztof Penderecki (Ein Brudermord)
• Stefan Cichonski (Nocturna Artificalia)
• Zygmunt Konieczny (Nocturna Artificalia)
• Igor Strawiński (Igor Stravinsky – The Paris Years – Chez Pleyel 1920-1929)
• Leoš Janáček (The Sandman, Leoš Janáček – Intimate Excursions)
• György Kurtag (The Sandman)
• Gary Tarn (Muzeum fantomów)
• Arvo Pärt (Duet)
• Zdenek Liska (Gabinet Jana Švankmajera)
• His Name Is Alive (Are We Still Married, Can't Go Wrong Without You)
• Sparklehorse (Dog Door)

Bracia Quay a Polska

Quayowie wielokrotnie byli w Polsce, ostatnio w lipcu 2010 na 10. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym Era Nowe Horyzonty we Wrocławiu, gdzie odbyła się retrospektywa ich filmów. Wcześniej przyjeżdżali m.in. przy okazji sympozjum organizowanego przez Stowarzyszenie Filmowców Polskich ( Łańcut , 7 września 2007^[13]), czy w ramach 43. Krakowskiego Festiwalu Filmowego . W 1998 odwiedzili warszawskie kino Muranów z okazji polskiej premiery Instytutu Benjamenta 5 grudnia 1998 roku^[14] i Poznań w 1987 roku^[15] W Polsce bywali już w latach 70.

W ich filmach znajdują się liczne polonica , narracja w Ulicy krokodyli i Grzebieniu prowadzona jest w języku polskim. Długoletnim współpracownikiem bliźniaków jest Lech Jankowski , autor muzyki do Ulicy krokodyli i Instytutu Benjamenta, znany ze współpracy z Teatrem Ósmego Dnia . Wśród ich filmowych i literackich inspiracji jest wiele dzieł polskich twórców.

W 2008 Bracia Quay wystąpili jako eksperci w polsko-litewskim filmie dokumentalnym Treser Żuków opowiadającym o pionierze animacji lalkowej Władysławie Starewiczu .

W 2009 Bracia Quay zrealizowali w Polsce film dokumentalno-animowany Inwentorium śladów. Producentem było studio Marka Serafińskiego przy udziale Muzeum Zamku w Łańcucie i TVP. Kolejny film Quayów Maska wg opowiadania Stanisława Lema powstał w łódzkim Se-ma-forze .^[16].

W lipcu 2010 ukazała się w języku polskim książka pt. Trzynasty miesiąc. Kino braci Quay (pod red. Kuby Mikurdy i Adriany Prodeus; Korporacja Ha!art & Era Nowe Horyzonty, Kraków-Warszawa 2010 , ), wydana na 10. edycję Międzynarodowego Festiwalu Filmowego Era Nowe Horyzonty we Wrocławiu. Publikacja, w której znalazły się rozmowy z Braćmi Quay a także teksty analityczne poświęcone ich twórczości filmowej, ukazała się z okazji dużej retrospektywy ich filmów podczas Festiwalu.

Bracia Quay a teatr

Bracia Quay współpracowali również z ludźmi teatru i opery. Ich udział w adaptacji Krzeseł Ioneski w reżyserii Simona McBurneya na deskach Complicite/ Royal Court Theatre został uhonorowany w 1998 roku prestiżową nagrodą Tony (Drama Desk Award for Best Design).

Projekty sceniczne ze scenografią braci Quay:

• 1988 Love for Three Oranges Prokofiewa dla Opera North w Leeds/ English National Opera
• 1988 Dybbuk (balet Kima Brandstrupa) dla The Place
• 1989 A Flea in her Ear Feydeaua dla teatru Old Vic w Londynie
• 1991 Mazeppa Czajkowskiego dla Bregenz Festival / Netherlands Opera
• 1992 Le Bourgeois Gentilhomme Moliera dla Royal National Theatre w Londynie
• 1996 A Midsummer Night's Dream Szekspira dla Almeida Theatre w Londynie
• 1996 The Hour We Knew Nothing Of Each Other (balet Kima Brandstrupa) dla Malmo Dramatiska Theatre
• 1997 Cupid & Psyche (balet Kima Brandstrupa) dla Royal Danish Ballet w Kopenhadze
• 1997 The Chairs Eugene Ioneski dla Royal Court w Londynie
• 1999 Baa-lambsfest (opera Olgi Neuwirth) dla Wiener Festwochen
• 2001 Queen of Spades (balet Kima Brandstrupa) dla Les Grands Ballets Canadiens, Montreal
• 2002 The Wind in the Willows (balet Williama Tucketta) dla Royal Opera House
• 2004 The Anatomy of the Storyteller (balet Kima Brandstrupa) dla Royal Opera House
• 2005 The Cricket Recovers (opera Richarda Ayresa) dla Aldeburgh/Almeida Opera
• 2005 Pinocchio (balet Williama Tucketta) dla Linbury Theatre

Wydawnictwa VHS i DVD

Bracia przez wiele lat wzbraniali się przed upowszechnianiem swoich filmów, w 1997 roku doprowadzili do usunięcia swoich prac ze strony poświęconej sztuce animacji (Animation of Heaven & Hell in 3-D^[17]). Przez długi czas obrazy Quayów można było oglądać jedynie na rzadkich retrospektywach twórczości w ramach festiwali filmowych, ewentualnie w telewizji. Dopiero pod koniec lat 90. zaczęły się pojawiać pierwsze wydawnictwa VHS i DVD z animacjami braci. Oba filmy pełnometrażowe bliźniaków, Instytut Benjamenta i Stroiciel trzęsień ziemi zostały wydane osobno.

W Polsce jedynie Instytut Benjamenta został wydany na VHS przez Gutek Film , na kasecie zamieszczono również Ulicę krokodyli.

Filmografia

Jako reżyserzy

• 1979 Nocturna Artificalia (Nocturna Artificalia, or Those Who Desire Without End (21') [British Film Institute]
• 1980 Punch & Judy (Tragical Comedy Or Comical Tragedy) (52') [Arts Council of Great Britain]
• 1981 Ein Brudermord (6') [GLAA]
• 1981 The Eternal Day Of Michel De Ghelderode (30') [Arts Council of Great Britain]
• 1982 Igor – Chez Pleyel – The Paris Years (25') [Channel Four]
• 1983 Leoš Janáček: Intimate Excursions (25') [Channel Four]
• 1984 Gabinet Jana Švankmajera (The Cabinet Of Jan Svankmajer) (14') [Channel Four]
• 1985 Bezimienna panna młoda / Epos o Gilgameszu (The Epic Of Gilgamesh/ Little Songs of the Chief Officer of Hunar Louse or This Unnameable Little Broom) (11') [Channel Four]
• 1986 Ulica krokodyli (Street Of Crocodiles) (20') [British Film Institute]
• 1987 Próby dla wymarłych organizmów (Rehearsals For Extinct Anatomies) (14') [Channel Four]
• 1988 Dramolet (Stille Nacht I) (1') [MTV]
• 1989 Ex-Voto / The Pond (1') [MTV]
• 1990 Grzebień (The Comb /From The Museums Of Sleep) (18') [Channel Four]
• 1990 De Artificiali Perspectiva Or Anamorphosis (13') [J Paul Getty Trust]
• 1991 The Calligrapher Parts I, II, III (1') [BBC]
• 1991 Are We Still Married? (Stille Nacht II) (3') [4AD]
• 1992 Long Way Down (Look What The Cat Drug In) (3')
• 1992 Tales From The Vienna Woods (Stille Nacht III) (3') [Atelier Koninck QBFZ]
• 1993 Can't Go Wrong Without You (Stille Nacht IV) (3') [4AD]
• 1994 Instytut Benjamenta, czyli Ten sen, który nazywają życiem (Institute Benjamenta, or This Dream People Call Human Life) (105') [Channel Four/ Image Forum/ British Screen/ Pandora Films]
• 1995 The Summit
• 1999 Duet – Variations For The Convalescence Of 'A' (16') [Channel Four]
• 2000 The Sandman (41') [Channel Four]
• 2000 In Absentia (20') [BBC]
• 2000 Dog Door (Stille Nacht V) (5')
• 2003 Poor Roger / Oranges And Lemons / Green Gravel / Jenny Jones
• 2003 Muzeum fantomów (The Phantom Museum: Random Forays Into the Vaults of Sir Henry Wellcome's Medical Collection) (11') [The Wellcome Trust]
• 2006 Stroiciel trzęsień ziemi (The Piano Tuner of Earthquakes) (99')
• 2009 Inwentorium śladów (23')- produkcja [Serafiński Studio Graficzno - Filmowe]
• 2010 Maska (24')- produkcja [Se-ma-for]

Jako aktorzy

• 1980 Katalog ofiar (The Falls) – Stephen i Timothy Quay jako Ipson i Pulat Fallari
• 2000 Muzeum fantomów (The Phantom Museum) – Stephen Quay jako Kustosz

Jako animatorzy

• 1970 Il Duetto
• 1970 Palais en Flammes
• 1972 Der Loop Der Loop (2')
• 1979 Nocturna Artificialia, czyli Ci, którzy pragną bez końca (Nocturna Artificalia, Or Those Who Desire Without End) (21')
• 1980 Punch & Judy (Tragical Comedy Or Comical Tragedy) (52')
• 1981 Ein Brudermord (6')
• 1981 The Eternal Day Of Michel De Ghelderode 1898-1962 (30')
• 1981 Bal Masqué
• 1982 Igor Stravinsky – Chez Pleyel – The Paris Years Chez Pleyel 1920-1929 (25')
• 1983 Leoš Janáček: Intimate Excursions (25')
• 1984 Gabinet Jana Švankmajera (The Cabinet Of Jan Svankmajer – Prague's Alchemist of Film) (14')
• 1985 Bezimienna panna młoda (The Epic Of Gilgamesh/ Little Songs of the Chief Officer of Hunar Louse or This Unnameable Little Broom) (11')
• 1986 Ulica krokodyli (Street Of Crocodiles) (20')
• 1986 Sledgehammer
• 1987 Rehearsals For Extinct Anatomies (14')
• 1988 Dramolet (Stille Nacht I) (1')
• 1989 Ex-Voto / The Pond (1')
• 1990 Grzebień (The Comb-From The Museums Of Sleep) (18')
• 1990 De Artificiali Perspectiva Or Anamorphosis (13')
• 1991 The Calligrapher Parts I, II, III (1')
• 1991 Are We Still Married? (Stille Nacht II) (3')
• 1992 Long Way Down (Look What The Cat Drug In) (3')
• 1992 Tales From The Vienna Woods (Stille Nacht III) (3')
• 1993 Can't Go Wrong Without You (Stille Nacht IV) (3')
• 1994 Instytut Benjamenta czyli Ten sen który nazywają życiem (Institute Benjamenta) (105')
• 1995 The Summit
• 1999 Duet – Variations For The Convalescence Of 'A' (16')
• 2000 The Sandman (41')
• 2000 In Absentia (20')
• 2000 Dog Door (Stille Nacht V) (5')
• 2001 Day Of The Dead (Dream Sequence) – sekwencja w filmie Frida Julie Taymor
• 2003 Poor Roger / Oranges And Lemons / Green Gravel / Jenny Jones
• 2003 Muzeum fantomów (The Phantom Museum: Random Forays Into the Vaults of Sir Henry Wellcome's Medical Collection) (11')
• 2006 Stroiciel trzęsień ziemi (The Piano Tuner of Earthquakes) (99')
• 2010 Maska (24')- produkcja [Se-ma-for]

Nagrody i nominacje

Przypisy

Bibliografia

• Piotr Zawojski Państwo snu braci Quay Opcje 5, 1999.
• Bogusław Żmudziński Amerykanie w Galicji Tygodnik Powszechny 22, 2003
• Andrzej Kołodyński Dziwne tableaux braci Quay Kino 12, 1998.
• Thyrza Nichols Goodeve Dream team: the Brothers Quay – film and music video makers Stephen and Timothy Art Forum 4, 1996.
• Amir Mogharabi. Hand of Hysteria: The Bipartite Body of the Brothers Quay . „Senses of Cinema” ( ang. ). 

Linki zewnętrzne

• Brothers Quay / Bracia Quay w bazie European Graduate School. ( ang. )
• Stephen Quay w bazie Internet Movie Database (IMDb) ( ang. )
• Timothy Quay w bazie Internet Movie Database (IMDb) ( ang. )
• screenonline.org.uk Bardzo szczególowe informacje o projektach zrealizowanych dla BFI. Niestety, media nie działają. ( ang. )
• James Fiumara – The thirteenth freak month ( ang. ) Artykuł o wpływie literatury Brunona Schulza na twórczość bliźniaków Quay.
• Who's Who at Complicite – Quay Brothers ( ang. ) Strona teatru Complicite, zawiera informacje o związkach braci Quay z teatrem i zdjęcia.
• Piotr Dumała o filmach braci ( pol. )

Wywiady

• Wywiad przeprowadzony po premierze Instytutu Benjamenta ( ang. )