Muzeum zegarów słonecznych przy rynku
Wzór podpisu ulic w Jędrzejowie
Jedna z uliczek w centrum miasta
Jędrzejów –
miasto
w
woj. świętokrzyskim
, w
powiecie jędrzejowskim
, siedziba
gminy miejsko-wiejskiej Jędrzejów
.
W latach 1975-1998
miasto administracyjnie należało do
woj. kieleckiego
.
Położenie geograficzne
Miasto Jędrzejów leży w odległości 38 km od
Kielc
, 78 km od
Krakowa
i około 101 km od
Częstochowy
. Przez miejscowość płyną dwie niewielkie rzeki - Jasionka i Brzeźnica. Kraina geograficzna na której znajduje się Jędrzejów nazywa się
Płaskowyżem Jędrzejowskim
, który jest częścią
Wyżyny Małopolskiej
. Przed powstaniem osad ludzkich na terenie Jędrzejowa znajdowały się
bagna
. Rzeźba terenu nie jest zbytnio urozmaicona. Najniżej położony punkt znajduje się w dolinie Brzeźnicy (201 m n.p.m.), zaś najwyższy szczyt to wzgórze
Gaj
(301 m n.p.m.) na północy Jędrzejowa.
Historia
Początki osady
Pomiędzy
VII
a
XII
w. na terenie dzisiejszego Jędrzejowa istniała osada o nazwie Brzeźnica. Jednak w wyniku ostatnich badań archeologicznych stwierdzono, że ludzkie osiedla musiały powstać tu zdecydowanie wcześniej. Jednym z takich przykładów są znalezione w pobliskiej wsi
Skroniów
monety z podobizną
Cesarza Diokleciana
. Po tym odkryciu
archeologowie
stwierdzili, że osada ta prowadziła ożywione kontakty handlowe z
Imperium Rzymskim
. Było to zasługą dogodnego położenia. Brzeźnica leżała blisko
szlaku bursztynowego
prowadzącego z Akwilei do
Kłajpedy
. Z Rzymianami handlowano produktami takimi jak
skóra
i
wapień
z
Gór Świętokrzyskich
w zamian za pieniądze.
Pierwsze udokumentowane dzieje
Pierwsze wzmianki o wsi Brzeźnica pojawiły się w dokumencie fundacyjnym klasztoru cysterskiego wydanego przez arcybiskupa gnieźnieńskiego
Janika
z
1153
roku. Pismo to ostatecznie zatwierdziło istnienie klasztoru cysterskiego, który został założony w
1149
roku przez cystersów przybyłych z
Morimond
w
Burgundii
. W dokumencie tym wymienił nadania poczynione na rzecz
mnichów
, w tym siedzibę wspólnoty, czyli Brzeźnicę z kościołem św. Wojciecha. Nazwę osady zapisano łamaną łaciną jako Brysinch. Tę nazwę do dziś zachowała rzeka przepływająca przez Jędrzejów, ale dla osady już w XII w. weszła i utrwaliła się nazwa Jędrzejów. Na przełomie
1166
/
67r
. odbył się tutaj wielki zjazd książąt i możnych z okazji uroczystego poświęcenia kościoła klasztornego. Był to przebudowany kościół
św. Wojciecha
, którzy mnisi dostosowali do swoich potrzeb i któremu dodali wezwanie Najświętszej Maryi Panny. Wystawiony wtedy dokument nie mówi już o Brzeźnicy, ale nazywają ją - oczywiście po łacinie Andrzeiow, Andreiow i Andreow.
Początki Polski i I Rzeczpospolita
W początkach państwa polskiego okolice Jędrzejowa wchodziły w skład
ziemi krakowskiej
,
ziemi sandomierskiej
oraz ziemi wiślickiej. Rzeka
Nida
była granicą kościelną między
diecezjami
gnieźnieńską
i
krakowską
. Podczas
rozbicia dzielnicowego
region jędrzejowski wchodził w skład dzielnicy krakowsko-sandomierskiej.
Jędrzejów stał się miastem
16 lutego
1271
r., kiedy to książę
Bolesław Wstydliwy
nadał
prawa miejskie
na
prawie magdeburskim
. Miasto liczyło wtedy ponad 3 tysiące mieszkańców. Niecałe dwa stulecia później jeden z
opatów
- Nieustęp, nadał prawo mieszkańcom do wybudowania ratusza, sukiennic,
postrzygalni
i wagi miejskiej. Budynki te przyczyniły się do szybkiego rozwoju osady, niestety nie zachowały się do dnia dzisiejszego.
W czasie
wojny północnej
Jędrzejów i Małogoszcz zostały złupione przez wojska szwedzkie
Karola XII
.
19 lipca
1702
r. pod Kliszowem wojska saskie pod dowództwem
Augusta II
i polskie pod dowództwem Hieronima Lubomirskiego stoczyły bitwę ze Szwedami. Do niedawna można było zwiedzić chatę wiejską i stół, przy którym zasiadać mieli August II,
Stanisław Leszczyński
i
Karol XII
.
Insurekcja kościuszkowska
W klasztorze cystersów przez pewien czas mieszkał
Tadeusz Kościuszko
wraz z wojskiem, przygotowując się do bitwy z
Denisowem
. Książę
Józef Poniatowski
zgłosił się do obozu Kościuszki jako ochotnik. W powstaniu brało udział wielu mieszkańców ziemi jędrzejowskiej, w tym Stefan Dembowski, dziedzic majątku Potok, jeden z najbliższych współpracowników Kościuszki, desygnowany na jego następcę w razie jego śmierci.
Powstanie listopadowe
Mieszkańcy Jędrzejowa od początku brali udział w
powstaniu listopadowym
. Jednym z członków
sprzysiężenia podchorążych
był ppor. Ludwik Borkiewicz z otoczenia księcia
Konstantego
. Przed zamachem na wielkiego księcia, w mieszkaniu Borkiewicza odbyła się narada spiskowców pod przewodnictwem
Piotra Wysockiego
. Ze znaczniejszych postaci ziemi jędrzejowskiej w powstaniu udzielali się
Jan Ledóchowski
z Krzelowa, poseł jędrzejowski i sędzia pokoju w Jędrzejowie oraz
Roman Sołtyk
z Koneckiego, właściciel dóbr ziemskich w Mokrsku. Okrzyk Ledóchowskiego: nie ma Mikołaja!, poparty przez galerię sejmu doprowadził do detronizacji cara. Żołnierze z jędrzejowskiego weszli w skład 10 pułku pod dowództwem podpułkownika
Piotra Wysockiego
i brali udział w obronie
Woli
. Zasilili również 1 pułk Krakusów jako 3 szwadron jędrzejowski, a w pomieszczeniach klasztoru cysterskiego urządzono polski szpital wojskowy.
Powstanie styczniowe
W styczniu
1863
udało się nie dopuścić do
branki
. Odbijanie spisowych odbyło się jeszcze w innych punktach regionu, m.in. w
Wodzisławiu
. Tutejszy kler prowadził agitację w czasie powstania, np. ks. Walenty Witkowski, którego władze cesarskie określiły jako wroga państwa. Wielu księży ukarano karami pieniężnymi za sprzyjanie powstańcom oraz udział w manifestacjach w czasie pogrzebów powstańców. Walki powstańcze w okolicach Jędrzejowa trwały półtora roku, doszło do ok. 30 potyczek, m.in.
pod Małogoszczem
, Oksą, Warzynem, Ciernem, Obiechowem oraz w rejonie Wodzisławia i Jakubowa. Bitwy te toczyły się m.in. pod dowództwem
Langiewicza
.
II Rzeczpospolita
3 marca
1915
do Jędrzejowa przybył
Józef Piłsudski
razem z
I Brygadą
. Marszałek bywał gościem w domu Przypkowskich, których potomkowie do dziś są kustoszami Muzeum im. Przypkowskich. Pobyt Józefa Piłsudskiego w Jędrzejowie upamiętnia marmurowa tablica, wmurowana na fasadzie muzeum. Tablicę tę kazali usunąć w czasie okupacji Niemcy, przetrwała ona zamurowana pod tynkiem do
1981
.
II wojna światowa
Pomnik poświęcony działaniom żołnierzy AK w pobliżu klasztoru oo. cystersów
Podczas kampanii wrześniowej miasto nie ucierpiało zanadto i nie było dużych ofiar wśród ludności. Utworzono tu
getto
dla ludności
żydowskiej
, znajdujące się na ulicach: Kilińskiego, Pińczowska, Duch-Imbora i Głowackiego, kilkadziesiąt osób wywieziono do
Auschwitz
. Naziści wymordowali ok. 3000 mieszkańców w tym całą ludność żydowską. W okolicy działały oddziały partyzanckie nazywane Jędrzejowskim Obwodem AK. Największym sukcesem tych oddziałów był udany zamach na gestapowca
Helmuta Kappa
, dzięki którym powstała
Republika Pińczowska
.
14 stycznia
1945
wojska radzieckie wkroczyły do miasta[].
Ekonomia
Handel i usługi
Spośród różnego rodzaju firm zarejestrowanych w Jędrzejowie najwięcej jest sklepów spożywczych, sklepów przemysłowych i firm zajmujących się handlem obwoźnym. Jeżeli chodzi o usługi, to przeważająca liczba zarejestrowanych firm świadczy usługi budowlane. Następnie w kolejności to zakłady naprawcze różnego typu i usługi transportowe, sporo osób zapewnia usługi odzieżowe.
Przemysł
Na terenie Jędrzejowa rozwija się m.in. przemysł cementowy, metalowy i budownictwo. Na lokalnym rynku liczą się i wpływają na jego ogólny rozwój m.in. Zakłady mechaniczne "Bifamet", Przedsiębiorstwo Budownictwa Ogólnego "Kartel",
Browar
"Strzelec" oraz "Universal leaf Tobacco". Skutecznie rozwijają się firmy sektora prywatnego, które z powodzeniem konkurują na terenie całego kraju, a nawet za granicą.
Browar w Jędrzejowie
Tradycje warzenia
piwa
w Jędrzejowie sięgają przełomu XVIII i XIX wieku, kiedy to
cystersi
zatrudnili pierwszych piwowarów. Jednym z nich był Piotr Nawrot, który według dokumentu z
1819
r. warzył piwo dla klasztoru od 22 lat, za co otrzymał wynagrodzenie w kwocie 200 złotych polskich. Duży zakład piwowarski w Jędrzejowie powstał na początku XX wieku. Nowoczesny- jak na owe czasy - budynek browaru wybudowano w
1906
r. Później także na potrzeby browaru wybudowano
słodownie
. W
1931
r. jędrzejowski browar produkował rocznie 8097
hektolitrów
piwa, a słodownia uchodziła za jedną z największych w Europie. Współcześnie te wielowiekowe tradycje kontynuuje działający od
1995
r. zakład piwowarski (jeden z najnowocześniejszych w Polsce), należący do Browarów Polskich "Brok-Strzelec" SA.
Kultura i zabytki
W kulturze staropolskiej szczególny wkład wniosło kronikarsko-literackie piśmiennictwo
Wincentego Kadłubka
, zmarłego w Jędrzejowie oraz twórczość pisarska
Mikołaja Reja
z Nagłowic. A także
Jan Chryzostom Pasek
z Olszówki,
Wespazjan Kochowski
,
Stanisław Trembecki
,
Wojciech Bogusławski
i
Stefan Żeromski
. Nieopodal, w Zdanowicach, przechowywana jest biblioteka, dekoracje, kostiumy i inne akcesoria warszawskiego Teatru Narodowego, przekazane przez Wojciecha Bogusławskiego.
Jedną z najważniejszych atrakcji turystycznych Jędrzejowa jest
Muzeum im. Przypkowskich
, powstałe w wyniku przekazania państwu
3 lutego
1962
kolekcji zegarów słonecznych, przyrządów astronomicznych oraz biblioteki starodruków przez rodzinę Przypkowskich. W zbiorach znajduje się także list
Zygmunta Starego
z roku
1535
pisany do Mikołaja Przypkowskiego. Założycielem istniejącej do dziś biblioteki Muzeum stał się Jan Józef Przypkowski (
1707
-
1758
), profesor matematyki i astronomii na
Uniwersytecie Jagiellońskim
. Natomiast twórcą zbiorów astronomiczno-gnomonicznych, stanowiących podstawę muzeum był Feliks Przypkowski (
1872
-
1951
). Interesował się m.in.
astronomią
oraz
gnomoniką
. Zbiory obecnie obejmują ponad 600 zegarów słonecznych oraz astronomicznych przyrządów pomiarowych. Oprócz zegarów muzeum posiada bogaty dział
grafiki
i
ekslibrisu
z kolekcją księgoznaków liczącą ok. 20 000 egzemplarzy od
XVI
w. do czasów najnowszych. Powstał też dział gastronomii. Muzeum im. Przypkowskich obecnie zajmuje trzecie miejsce w świecie pod względem liczebności i wartości zegarów słonecznych, tuż po Planetarium w
Chicago
i Science Museum w
Oxfordzie
.
Kościoły
Najstarszymi budowlami sakralnymi Jędrzejowa istniejącymi dotychczas są dwa kościoły:
bł. Wincentego Kadłubka
i
św. Trójcy
. Historia ich założenia sięga początków
XII
w. Pierwszy został założony ok. roku 1140, jako pierwsze opactwo w Polsce i filia burgundzkiego klasztoru Morimond. W 1152 r. założyli tutaj szpital klasztorny, jako najstarszy w Polsce. Opactwo to jest obecnie także sanktuarium bł. Wincentego Kadłubka (1160- 1223), który zrezygnował z biskupstwa krakowskiego i został cystersem w Jędrzejowie. Klasztor wzniesiony przez Gryfitów, przebudowany został w
1166
r., kolejnej przebudowie uległ w II poł.
XV
w. oraz w
XVIII
w. W wyniku przekształceń z
romańskiego
nabrał cech
gotyckich
i
barokowych
. W klasztorze jędrzejowskim znajdują się jedne z najciekawszych
organów
(1745-1754) w Europie, dzieło polskiego organmistrza Józefa Sitarskiego.
Klasztor oo. cystersów z prawej strony | | |
Kolej wąskotorowa
W Jędrzejowie rozpoczyna swój bieg
Świętokrzyska Kolej Dojazdowa
, zwana także "Ciuchcią-Express Ponidzie". Obecnie dysponująca trzema sprawnymi lokomotywami
Lxd2
oraz parowozem
Px48
. Kolejka wyrusza w lecie w każdą niedzielę o godzinie 10.00 ze stacji Jędrzejów Wąski (około kilometra od stacji głównej PKP) w malowniczą wycieczkę po rozlewisku
Nidy
. Wycieczka trwa cały dzień, po drodze na turystów czeka ognisko w
Umianowicach
i stacja końcowa przy zalewie w
Pińczowie
. Powrót do Jędrzejowa o 18.00.
Oświata
- Szkoła podstawowa nr 2 im. Komisji Edukacji Narodowej - dyrektor Marek Maj
- Szkoła podstawowa nr 3
- Szkoła podstawowa nr 4
- Szkoła Specjalna nr 5
- Gimnazjum nr 1 - dyrektor Aleksander Leszek Brzeźiński
- Gimnazjum nr 2
- Gimnazjum Specjalne nr 3
- I LO im. Mikołaj Reja w Jędrzejowie - dyrektor Marek Zygan
- Zespół Szkół Ponagimnazjalnych im. Ks. Stanisława Konarskiego
- ZSP nr 2 im. gen. Stefana Roweckiego "Grota" - dyrektor Władysław Blicharski
Osoby związane z Jędrzejowem
Infrastruktura i transport
Transport drogowy
Miasto ma bardzo dogodne położenie komunikacyjne - leży bowiem na przecięciu trzech ważnych szlaków drogowych:
Przez Jędrzejów przebiegają drogi:
Lokalne połączenia autobusowe obsługuje przedsiębiorstwo PKS Jędrzejów. Posiada też linie dalekobieżne do
Kielc
i
Łodzi
. Dużą rolę odgrywają przewoźnicy prywatni, obsługujący linie do Kielc,
Sędziszowa
i prawie wszystkich miejscowości w polu 20 km od Jędrzejowa.
Transport kolejowy
Przez miasto przechodzi ważny szlak kolejowy łączący
Kraków
i
Katowice
z
Warszawą
i
Lublinem
. Jędrzejów posiada dwie stacje kolejowe:
Przypisy
Bibliografia
- W Jędrzejowskim Obwodzie AK, Andrzej Ropelewski, Warszawa 1986 r.
- Powiat Jędrzejowski, Współczesność i tradycje historyczne, Jędrzejów 2004 r.
Zobacz też
Linki zewnętrzne