Chanat Kara Kitajów
Chanat Kara KitajówPaństwo Karakitanów ok. roku 1200 Chanat Kara Kitajów (albo Karakitajów, Karakitanów) (
mong.
Хар Хятад - Czarni Kitanowie) albo Zachodnia dynastia Liao (
chin.
(w
transkrypcji
hanyu pinyin
) Xī Liáo) – państwo w
Turkiestanie
z ośrodkiem w dolinie rzeki
Czu
i
Siedmiorzeczu
[1], istniejące w latach ok.
1130
do
1218
, założone przez
Kitanów
, którzy uciekli na zachód po upadku
dynastii Liao
. Nazwa Czarni Kitanowie była używana przez kronikarzy muzułmańskich i została następnie przejęta przez
Mongołów
. Natomiast dla
Chińczyków
państwo Kara Kitajów było Zachodnią dynastią Liao, kontynuacją pierwotnej, "wschodniej", dynastii Liao[2]. PowstanieDo roku
1124
właściwie całe państwo dynastii Liao zostało opanowane przez
Dżurdżenów
. Większość pozostałych przy życiu Kitanów poddała się nowym zdobywcom, jednakże ich część, pod wodzą jednego z członków panującego rodu cesarskiego,
Yelü Dashi
(
1130
-
1143
), udała się na zachód, w kierunku zachodniej
Mongolii
. Po sześciu latach Yelü Dashi zrozumiał, że jego siły są zbyt słabe by zagrozić Dżurdżenom i zwrócił się jeszcze dalej na zachód, w stronę
Wschodniego Turkiestanu
[2]. Opierał się on przy tym na tradycyjnie podlegających Kitanom
Ujgurach
, którzy zajmowali wschodnią połowę Wschodniego Turkiestanu i teraz życzliwie przyjęli uchodźców[3]. We współpracy z nimi zaatakował on zajmujących resztę regionu
Karachanidów
. Już w roku
1128
pewien odłam Kitanów zaatakował
Kaszgar
, został jednak wtedy odparty przez jego władcę. W roku
1131
Yelü Dashi założył miasto Imil w pobliżu dzisiejszego
Tachengu
w
Xinjiangu
. W roku
1134
zagrożony przez
tureckie
plemiona Karłuków i Kangły chan Bałasagunu poprosił Kara Kitajów o pomoc przeciwko nim. Kara Kitajowie pokonali wrogów Karachanidy, ale zajęli także Bałasagun, gdzie ustanowili swoją stolicę, przenosząc chana jako swojego
wasala
do Kaszgaru i pozbawiając go jego tytułu. W roku
1137
Kara Kitajowie pokonali wojska chana zachodnich Karachanidów Mahmud-chana w bitwie w pobliżu
Chudżandu
, również z niego czyniąc swojego wasala. Ten ostatni zwrócił się o pomoc do swojego dotychczasowego zwierzchnika,
sułtana
Wielkich Seldżuków
Ahmada Sandżara
. Kara Kitajowie odnieśli jednak całkowite zwycięstwo nad ich połączonymi siłami w bitwie na równinie Katwańskiej w pobliżu
Samarkandy
w roku
1141
. Mahmud-chan uciekł do
Chorasanu
, zaś Kara Kitajowie ustanowili posłusznego sobie chana zachodnich Karachanidów, kończąc tym samym proces tworzenia swojego nowego państwa[4][5]. Niejasne wieści o zwycięstwie wrogiego muzułmanom władcy nad sułtanem Sandżarem dotarły także do Europy, będąc jednym ze źródeł opowieści o chrześcijańskim
Księdzu Janie
władającym gdzieś w sercu
Azji
[6]. Wykorzystując swoje powodzenie Kara Kitajowie najechali także państwo
chorezmszaha
Atsiza (
1128
-
1156
), zmuszając go do płacenia trybutu[7]. Charakter państwa Kara KitajówWładcy Kara Kitajów używali
środkowoazjatyckiego
tytułu gurchan, oznaczającego chana chanów, albo chana uniwersalnego, który przyjął Yelü Dashi, ale używano w stosunku do nich także tytułu chińskich cesarzy[8]. Organizacja państwa Kara Kitajów bardzo różniła się od organizacji muzułmańskich państw, na których terytoriach ono powstało. W znacznym stopniu
zsinizowani
Kara Kitajowie przenieśli do Azji Środkowej chińskie techniki administracyjne. W przeciwieństwie do muzułmanów nie rozdzielali oni terytorium państwa na należące do krewnych władcy
apanaże
. W sposób bezpośredni Kara Kitajom podlegało jedynie Siedmiorzecze, ze stolicą w Bałasagunie w dolinie rzeki Czu. Poza tym sprawowali oni luźną kontrolę nad swoimi wasalami, takimi jak Karachanidzi, Ujgurowie, Karłucy i Chorezmszahowie, która wyrażała się przede wszystkim w obowiązku płacenia trybutu. W miastach obecni byli przedstawiciele gurchana,
baskakowie
, których zadaniem było ściąganie podatku w wysokości jednego
dinara
od każdego gospodarstwa domowego i pewnej zryczałtowanej kwoty od danego terytorium wiejskiego. Niektórzy podlegli gurchanowi władcy pośredniczyli w przekazywaniu trybutu, analogicznie jak to się działo później na podległej
Złotej Ordzie
Rusi, której system fiskalny był rozwinięciem tutaj opisywanego[9]. Poza tym wasale Kara Kitajów prowadzili w zasadzie swobodnie własną politykę wewnętrzną i zagraniczną, z toczeniem wojen włącznie, w związku z czym dokładna liczba i terytorium podległych gurchanowi państw była zmienna. Interweniował on jedynie wtedy gdy zagrożone były jego interesy. Chorezmszah płacił wprawdzie trybut, nie był jednak w pełni podporządkowany Kara Kitajom[10]. Kara Kitajowie dowodzili wojskiem w skład którego obok nich samych wchodziły odłamy różnych tureckich ludów, jednak do końca zachowali oni odrębność w stosunku do swoich poddanych, przede wszystkim dlatego ponieważ nie nawrócili się na islam. Wśród samych Kitanów dominował
buddyzm
[11], prowadzili oni jednak politykę religijnej tolerancji. W ich czasach w Turkiestanie doszło do względnego rozkwitu buddyzmu,
manicheizmu
i
nestoriańskiego
chrześcijaństwa
. Patriarcha nestorian Elias III (
1176
-
1190
) utworzył nawet
biskupstwo
w Kaszgarze[12]. Monety Kara Kitajów miały charakter chiński - były podobne do monet bitych przez dynastię Liao. Chiński był prawdopodobnie głównym językiem administracji, chociaż wydaje się że używano także
perskiego
,
arabskiego
i
ujgurskiej odmiany tureckiego
, jak również
języka samych Kitanów
[13][14]. Losy państwa po śmierci Yelü Dashi i jego upadekPo śmierci Yelü Dashi w roku
1143
władza przeszła w ręce wdowy po nim, Xiao Tabuyan, która rządziła jako regentka w imieniu swojego syna, Yelü Yiliu (
1150
-
1163
), do roku
1150
. Po śmierci Yelü Yiliu rządy przeszły w ręce jego siostry, Yelü Pusuwan. Rządziła ona aż do roku
1178
, kiedy władzę przejął jej syn, Yelü Zhilugu (
1178
-
1213
). Najważniejsze wydarzenia późniejszej historii Kara Kitajów związane są ze wzrastającą potęgą ich coraz bardziej nominalnych tylko wasali, chorezmszahów. Już w roku
1158
Il Arslan
(
1156
-
1172
) interweniował na swoją korzyść w sporach pomiędzy Karachanidami, próbując usadowić się w
Mawarannahrze
, a w roku
1170
lub
1171
odmówił płacenia trybutu. Kara Kitaje byli jednak na tyle silni że w roku
1165
za pomocą interwencji zbrojnej przywrócili swoje wpływy wśród Karachanidów, a ich inwazję na
Chorezm
po odmowie płacenia trybutu Il Arslan odparł tylko dzięki przerwaniu tamy na
Syr-Darii
[15][16]. Kolejny chorezmszah,
Tekesz
(
1172
-
1200
), zawdzięczał swoje wstąpienie na tron w roku
1172
interwencji Kara Kitajów przeciwko jego bratu
Sułtanszahowi
, jednak kiedy umocnił swoją pozycję to odmówił płacenia trybutu i zabił posła gurchana. W tej sytuacji Kara Kitajowie poparli Sułtanszaha przeciwko Tekeszowi, ten jednak podobnie jak jego ojciec spowodował powódź, która zatrzymała pochód armii gurchana, poza tym zawiodły nadzieje na poparcie Sułtanszaha przez ludność Chorezmu[17]. Niemniej w późniejszym okresie swojego panowania Tekesz uznał zwierzchnictwo gurchana i status jego wasala odziedziczył po nim jego syn i następca,
Muhammad II
(
1200
-
1220
), któremu w roku
1206
dzięki pomocy armii Kara Kitajów udało się odeprzeć atak Ghurydów[18]. To wzmocnienie swojej pozycji Muhammad wykorzystał dla przeciwstawienia się swoim wybawcom. Okolicznością sprzyjającą zamierzeniom Muhammada były bunty, które wybuchały w państwie Kara Kitajów z powodu nadmiernego ucisku fiskalnego, wywołanego m.in. ściąganiem przez niektórych wasali sumy większej niż tego wymagał gurchan, w celu zatrzymania nadwyżki dla siebie. W roku
1204
zbuntowały się Kaszgar i Chudżand. Powstanie stłumiono, a na miejsce dotychczasowego Karachanidzkiego chana Kaszgaru nie wyznaczono następcy[19]. W roku
1206
zbuntowała się
Buchara
, niemiłosiernie wyzyskiwana przez swoich władców, Sadrów, tłumaczących się koniecznością ściągnięcia podatku dla gurchana. Sadrowie zwrócili się o pomoc do Kara Kitajów, uprzedził ich jednak Muhammad, który w roku
1207
stłumił powstanie i oddał Sadrom władzę jako swoim wasalom. Teraz zaczął on spiskować z Karachanidzkim chanem Samarkandy, chcąc stworzyć antykitańską koalicję z muzułmanów niezadowolonych z rządów gurchana. To doprowadziło w roku
1210
do wybuchu wojny pomiędzy Kara Kitajami a Chorezmszahem, której pierwszym aktem było zajęcie przez wojska gurchana Samarkandy. Kara Kitajowie musieli się jednak z niej wycofać ze względu na wydarzenia we wschodniej części swojego państwa[20]. Jeszcze w roku
1208
do państwa Kara Kitajów przybyła część pokonanych przez
Czyngis-chana
Najmanów pod wodzą następcy tronu Güczülüka (
1213
-
1218
). Yelü Zhilugu oddał mu swoją córkę za żonę oraz pozwolił Najmanom zorganizować jednostkę wojskową. Wzrastająca potęga Czyngis-chana (
1206
-
1227
) zaczęła być odczuwana przez gurchana kiedy w roku
1209
pod jego opiekę oddali się dotychczas mu podlegający Ujgurzy. W roku
1211
za ich przykładem mieli pójść także wódz Karłuków Arslan i Turcy znad górnego biegu rzeki
Ili
. Ważniejsze były jednak wydarzenia roku
1210
, kiedy to wykorzystując inwazję Chorezmszaha Güczülük zbuntował się przeciwko swojemu teściowi. Zaatakowany z dwóch stron Yelü Zhilugu próbował wycofać się do swojej stolicy, Bałasagunu, jednak muzułmańscy mieszkańcy miasta zamknęli przed nim bramy. W tej sytuacji armia Kara Kitajów została rozbita przez Muhammada w bitwie nad rzeką
Tałas
. W roku
1211
Yelü Zhilugu został schwytany przez Güczülüka, który pozwalał używać mu tytułu gurchana aż do śmierci w roku
1213
, chociaż cała realna władza znajdowała się w tym momencie w ręku Najmana. Mimo że Güczülük nie był Kitanem to można mówić o kontynuacji ich państwa, przejął on bowiem większość ich terytoriów wraz z tytułem gurchana i specyficznym systemem rządów, a nawet pod wpływem swojej kitańskiej żony przeszedł z nestorianizmu na buddyzm. Wkrótce przymierze pomiędzy nim a Muhammadem, który zajął Mawarannahr, uległo zerwaniu, i doszło do wojny, która trwała nie przynosząc decydującego rozstrzygnięcia[21]. Walcząc z muzułmańskim władcą Güczülük zerwał z tolerancyjną polityką Kara Kitajów i zaczął brutalnie prześladować islam. Jego muzułmańscy poddani wezwali na pomoc Czyngis-chana. Ten wysłał przeciwko Güczülükowi armię pod wodzą
Dżebego
, który pokonał swojego przeciwnika i w roku
1218
doprowadził do jego egzekucji. Zwolennicy Güczülüka zostali zabici przez muzułmanów, zaś pozostali przy życiu Kitanowie uznali zwierzchność Mongołów, którzy zajmując terytorium ich dawnego państwa doprowadzili do jego ostatecznego unicestwienia[22]. Lista władcówPrzypisy- ↑ Denis Sinor History of Inner Asia w: Encyclopaedia Britannica, 15th edition, Macropaedia, Encyclopaedia Britannica Inc., William Benton, Publisher, 1943-1973, Helen Hemingway Benton, Publisher, tom IX, s. 598.
- ↑ 2,0 2,1 Michal Biran
The Empire of The Qara Khitay in Eurasian History: Between China and Islamic World, Cambridge University Press, s. 1.
- ↑ Witold Rodziński, Historia Chin, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław - Warszawa - Kraków, 1992, s. 222; René Grousset
The Empire of the Steppes. A History of Central Asia, Rutgers University Press, New Brunswick, NJ, s. 164.
- ↑ René Grousset
The Empire of the Steppes. A History of Central Asia, Rutgers University Press, New Brunswick, NJ, s. 164 - 165.
- ↑ Michal Biran:
ILAK-KHANIDS
(
ang.
). Encyclopædia Iranica. [dostęp 9 sierpnia 2004].
- ↑ Jean-Paul Roux, Historia Turków, Wydawnictwo Marabut, Gdańsk 2003, s. 135.
- ↑ C. E. Bosworth:
ATSÏZ ḠARČAʾĪ
(
ang.
). Encyclopædia Iranica. [dostęp 12 października 2010].
- ↑ Michal Biran
The Empire of The Qara Khitay in Eurasian History: Between China and Islamic World, Cambridge University Press, s. 1.
; S. Frederick Starr
Xinjiang: China's Muslim Borderland, M.E. Sharpe, s. 43.
- ↑ Judith Kolbas
The Mongols in Iran: Chingiz Khan to Uljaytu 1220-1309, Routledge, s. 44-45
- ↑ S. Frederick Starr
Xinjiang: China's Muslim Borderland, M.E. Sharpe, s. 43.
- ↑ Jack Weatherford, Czyngis Chan, Świat Książki, Warszawa 2006, s. 157.
- ↑ Isenbike Togan:
CHINESE TURKESTAN III. From the Advent of Islam to the Mongols
(
ang.
). Encyclopædia Iranica. [dostęp 12 października 2010].
- ↑ Isenbike Togan:
CHINESE TURKESTAN III. From the Advent of Islam to the Mongols
(
ang.
). Encyclopædia Iranica. [dostęp 12 października 2010].
- ↑ David Morgan
The Mongols, Blackwell Publishing, Second Edition, s. 43
- ↑ C. Edmund Bosworth:
IL-ARSLĀN
(
ang.
). Encyclopædia Iranica. [dostęp 12 października 2010].
- ↑ Bobodżan Gafurow, Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978, s. 429.
- ↑ Bobodżan Gafurow, Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978, s. 429 - 430.
- ↑ C. E. Bosworth:
ʿALĀʾ-AL-DĪN MOḤAMMAD
(
ang.
). Encyclopædia Iranica. [dostęp 12 października 2010].
- ↑ Michal Biran:
ILAK-KHANIDS
(
ang.
). Encyclopædia Iranica. [dostęp 9 sierpnia 2004].
- ↑ Bobodżan Gafurow, Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978, s. 432 - 433; Leo de Hartog
Genghis Khan: Conqueror of the World, Tauris Parke Paperbacks, s. 81
- ↑ Leo de Hartog
Genghis Khan: Conqueror of the World, Tauris Parke Paperbacks, s. 82 - 84
; Ludwik Bazylow, Historia Mongolii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk, 1981, s. 86 - 87.
- ↑ Ludwik Bazylow, Historia Mongolii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk, 1981, s. 87 - 88; Jack Weatherford, Czyngis Chan, Świat Książki, Warszawa 2006, s. 157 - 158.
Bibliografia-
Ludwik Bazylow
, Historia Mongolii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk, 1981,
-
Bobodżan Gafurow
, Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1978.
- Bogdan Składanek, Historia Persji. Tom II, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2003,
- Witold Rodziński, Historia Chin, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław - Warszawa - Kraków, 1992,
- Jean-Paul Roux, Historia Turków, Wydawnictwo Marabut, Gdańsk 2003,
- Denis Sinor, History of Inner Asia w: Encyclopaedia Britannica, 15th edition, Macropaedia, Encyclopaedia Britannica Inc., William Benton, Publisher, 1943-1973, Helen Hemingway Benton, Publisher.
- Jack Weatherford, Czyngis Chan, Świat Książki, Warszawa 2006,
Inne hasła zawierające informacje o "Chanat Kara Kitajów":
Iwan IV Groźny
...
Kara
...
Dezercja
...
Benedykt Dybowski
...
Zdrada stanu
...
Karma
...
1745
...
Bitwa pod Wiedniem (1683)
...
Baku
...
1947
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Chanat Kara Kitajów":
010a. Rzym (plansza 11)
...
228 Polska w okresie utrwalania się rządów komunistycznych (plansza 10)
...
Różne oblicza racji. O tragicznych wyborach. (plansza 12)
...
|