Awantura w Niekłaju – powieść przygodowa dla młodzieży autorstwa Edmunda Niziurskiego , wydana w 1962 .

Fabuła

Akcja rozgrywa się około 1960 w fikcyjnym miasteczku Niekłaj. Jego lokalizacja nie jest bliżej określona, ale z luźnych aluzji w tekście można się domyślić, że znajduje się ono na Kielecczyźnie. Bohaterami są uczniowie szkoły podstawowej, którzy podzieleni na kilka band, rywalizują o kontrolę nad "Starym Ogrodem", w rzeczywistości zapuszczonym parkiem przy fabryce. Owe bandy to

• "Piraci" pod wodzą Zenona skupiający "tubylców" tj. rdzennych mieszkańców Niekłaja
• "Koloniści" (właściwie Federacja Astronautów), skupiający młodzież z rodzin napływowych, przybyłych do Niekłaja w związku z rozbudową fabryki maszyn
• "Zielone Jaszczurki" – banda żeńska, pod wodzą Anki Ankwicz, sprzymierzona z Piratami.

Akcja rozgrywa się latem, w lipcu, w przededniu Święta 22 lipca , podczas którego ma być wystawiona inscenizacja bitwy pod Grunwaldem . Bohaterowie, uczniowie szkoły podstawowej, przedpołudniami w ramach półkolonii biorą udział w próbach inscenizacji, a w wolnym czasie penetrują Stary Ogród, walcząc między sobą o kontrolę nad nim. "Piratów" szczególnie motywuje plotka, jakoby na terenie Ogrodu ukryty był "skarb Szwajsa" – skrzynie ze złotem zakopane pod koniec wojny przez niemieckiego właściciela fabryki. Jednocześnie wiceadmirał (zastępca wodza) "Piratów" Michał, przywódca "Kolonistów" Andrzej Kszyk i przywódczyni "Zielonych Jaszczurek" Anka Ankwicz dochodzą do wniosku, że wokół fabryki dzieją się niepokojące rzeczy – jakaś banda usiłuje wykraść pilnie strzeżony wynalazek "silnik beztłokowy". Ponieważ dorośli nie wierzą w ich ostrzeżenia, postanawiają działać na własną rękę i ponad "podziałami plemiennymi" i zdemaskować szajkę.

Bohaterowie

• Zenon – "admirał", wódz Piratów, o silnych cechach przywódczych, chytry, władczy, owładnięty chęcią zdobycia skarbu.
• Michał – "wiceadmirał" Piratów, syn inżyniera z fabryki, "szlachetny pirat", uznający tylko rycerskie metody walki, potrafiący się zdobyć na współdziałanie z przeciwnikiem w imię wyższych celów.
• Andrzej Kszyk – przywódca "Kolonistów", syn aparatczyka partyjnego .
• Anka Ankwicz – przywódczyni "Zielonych Jaszczurek".
• Światek Dauer zwany "Uszatkiem" – syn inżyniera z Wybrzeża, który przyjechał z ojcem do Niekłaja, młodszy od większości składu "Piratów", usiłuje się dostać do ich grona.
• Susuł – sympatyczny grubas, jeden z "Piratów", będący obiektem kpin, ale potrafiący zdobyć się na odwagę.
• Mułła – stróż Abdulewicz, dozorujący Stary Ogród Szwajsa.

Kontekst

Powieść jest dość reprezentatywna dla wczesnego okresu twórczości Niziurskiego. Narracja jest w dużym stopniu prowadzona oczami chłopców i oddaje ich wyobrażenia i wiedzę o świecie. Powieść przedstawia klimat małego miasteczka środkowej Polski w epoce gomułkowskiej , które zostaje wciągnięte w rytm powolnych, ale nieubłaganych przemian. Niziurski w znacznym stopniu sympatyzuje z odchodzącym światem drobnomieszczaństwa, tradycji rzemieślniczych, lokalnych legend np. związanych z "Bosmanem" Reją, miejscową barwną postacią marynarza, który za młodu pływał na statkach z Gdyni i przeżył niebezpieczne przygody na Karaibach . Reprezentujący miejscową, zakorzenioną społeczność "Piraci" są odmalowani z dużą dozą sympatii, a rzeczywistość jest przedstawiana ich oczami, mimo że ich działania są "obiektywnie reakcyjne", a motywy działań często niskie (chciwość). Natomiast wódz "Kolonistów" Andrzej Kszyk, syn komunistycznego działacza, jest postacią lekko karykaturalną.

W Awanturze w Niekłaju można tez dopatrzyć się zakamuflowanych aluzji politycznych. W epizodzie rozgrywającym się na zamieszkanej przez emerytów ulicy Zapłotkowej, Zenon (nota bene postać o przewadze cech negatywnych) mówi z zadumą o biednych emerytach z tej uliczki, że "nie ma już tego kraju, gdzie chcieliby wyjechać" – najprawdopodobniej ma na myśli Polskę międzywojenną .

Inspiracje

Powieść opiera się na podobnym schemacie fabularnym, co Chłopcy z Placu Broni Ferenca Molnára . Dwie chłopięce bandy walczą o kontrolę nad terytorium. Nazwy band są inspirowane współczesną kulturą masową i polityką, chłopcy chcą naśladować bohaterów walczących w słusznej sprawie. U Molnára inspiracją była Wiosna Ludów i włoskie Risorgimento , u Niziurskiego jest to dekolonizacja Afryki i kosmonautyka . Podobnie jak "Plac Broni", tak samo "Stary Ogród" w zakończeniu powieści przestaje istnieć – ma zostać zagospodarowany i straci romantykę. Zakończenie Awantury jest jednak o wiele bardziej pogodne.

W Awanturze pojawiają się też elementy powtarzane w późniejszej twórczości Niziurskiego – np. postać Światka Dauera, który wędruje po Polsce z ojcem w ślad za "wielkimi budowami socjalizmu", znajdzie później rozwinięcie w głównym bohaterze powieści Siódme wtajemniczenie .

Ciekawostki

W Awanturze w Niekłaju jest stosunkowo mało humoru słownego charakterystycznego dla Niziurskiego, niewiele jest np. groteskowo brzmiących nazwisk. Nazwisko Anki Ankwicz jest jednak nazwiskiem historycznym, prawdopodobnie zapożyczonym od jednego z przywódców Targowicy , Józefa Ankwicza , powieszonego podczas insurekcji kościuszkowskiej .

Kontynuacje

Do Awantury w Niekłaju nawiązuje kilka opowiadań Niziurskiego, zamieszczonych w zbiorach Trzynasty występek oraz Jutro klasówka. Akcja ich rozgrywa się w tym samym miasteczku, choć jak wynika z fabuły, około roku później. Bohaterami są częściowo te same postacie.

Ekranizacja

W 1984 weszła na ekrany ekranizacja książki pod tytułem Tajemnica starego ogrodu .