Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie

Stanisław August Poniatowski

Stanisław August Poniatowski

Stanisław II August Poniatowski
Z Bożej łaski i woli narodu król Polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, kijowski, wołyński, podolski, podlaski, inflancki, smoleński, siewierski i czernihowski etc. etc.
Król Polski
Okres panowaniaod 1764
do 1795
Poprzednik August III Sas
Dane biograficzne
Urodzony 17 stycznia 1732
Wołczyn
Zmarł 12 lutego 1798
Petersburg
Ojciec Stanisław Poniatowski
Matka Konstancja z Czartoryskich Poniatowska
Teksty na Wikiźródłach
Stanisław August Poniatowski w stroju koronacyjnym, obraz Marcello Bacciarellego z 1768
Szkoła Rycerska , akwarela pędzla Zygmunta Vogla , 1785
Apoteoza Stanisława Augusta na Zamku Królewskim w Warszawie

Stanisław August Poniatowski (właściwie Stanisław Antoni Poniatowski) herbu Ciołek (ur. 17 stycznia 1732 w Wołczynie , zm. 12 lutego 1798 w Petersburgu ) – ostatni władca Rzeczypospolitej Obojga Narodów , król Polski i wielki książę litewski w latach 17641795 , jako Stanisław II August; przedtem stolnik wielki litewski od 1755 , starosta przemyski od 1753 . Od 1777 należał do masonerii .

Był synem Stanisława Poniatowskiego [1][2], kasztelana krakowskiego , i Konstancji z Czartoryskich , bratem podkomorzego nadwornego koronnego Kazimierza , feldmarszałka austriackiego Andrzeja , prymasa Michała Jerzego , Aleksandra , Franciszka , Ludwiki Marii i Izabelli .

Spis treści

Młodość

Dzieciństwo spędził wraz z rodzicami w Gdańsku (do 1739 ). Tam też pobierał nauki u wybitnego historyka Gotfryda Lengnicha , który był osobistym preceptorem młodych Poniatowskich. Po powrocie z Gdańska do Warszawy, kształcił się w kolegium teatynów . Później lekcji logiki udzielał mu przyszły poseł rosyjski w Rzeczypospolitej, Herman Karl von Keyserling . W czasie wojny o sukcesję austriacką w 1748 wziął udział w wyprawie rosyjskiego korpusu interwencyjnego nad Ren .

Starannie wykształcony, w młodości wiele podróżował po krajach Europy Zachodniej. Podczas pobytu w Wielkiej Brytanii zapoznał się z systemem rządów parlamentarnych. W 1752 został wybrany posłem na Sejm i mianowany pułkownikiem regimentu łanowego . W 1755 , dzięki staraniom Familii , przybył do Petersburga jako prywatny sekretarz brytyjskiego ambasadora, Charlesa Hanbury Williamsa , którego poznał wcześniej w Berlinie. W czerwcu 1755 został przedstawiony przez ambasadora Sophie Friederike Auguste księżnej von Anhalt-Zerbst , przyszłej cesarzowej Rosji Katarzynie II , zaś w grudniu tego samego roku nawiązał z nią niebezpieczny romans. Williams , chcąc ochronić swego sekretarza, odesłał go w sierpniu 1756 do Polski, skąd miał wrócić do Petersburga chroniony immunitetem dyplomatycznym jako reprezentant Saksonii[3]. W końcu 1756 rzeczywiście został posłem saskim w Petersburgu , gdzie kontynuował romans z przyszłą carycą, którego owocem była ich córka Anna Piotrowna .

5 października 1762 jako poseł na Sejm zaatakował w imieniu Familii Czartoryskich mandat poselski hrabiego Alojzego Fryderyka von Brühla , który nie będąc szlachcicem polskim bezprawnie zasiadał w izbie poselskiej . Wywołało to ostrą reakcję jego ojca Henryka von Brühla , zaufanego ministra Augusta III , który wobec takiego obrotu rzeczy zmuszony został zerwać obrady sejmu.

Już 2 sierpnia 1762 Katarzyna II zapewniała Poniatowskiego, że wysyła do Polski hrabiego Keyserlinga, by uczynił Cię królem natychmiast po śmierci obecnego (Augusta III)[4].

Zamach stanu Czartoryskich i elekcja

W kraju dużą rolę odgrywały wówczas wielkie stronnictwa magnackie , a coraz więcej do powiedzenia miały mocarstwa ościenne: Prusy , Austria , a szczególnie Rosja , zainteresowane narzuceniem Rzeczypospolitej ograniczonych reform ustrojowych, podważających demokrację szlachecką .

Jeszcze za życia Augusta III , w 1763 , stronnictwo Czartoryskich ( Familia ) przygotowywało zamach stanu i wprowadzenie na tron polski przedstawiciela swojego obozu z pomocą wojsk rosyjskich . 11 kwietnia 1764 nastąpiło podpisanie porozumienie pomiędzy Rosją i Prusami odnośnie przeprowadzenia w Rzeczypospolitej elekcji wspólnego kandydata. Wybór padł na stolnika litewskiego Stanisława Antoniego Poniatowskiego, który jako były kochanek Katarzyny II i niepierwszoplanowa postać Familii, gwarantował uległość wobec Rosji. Jak pisała wówczas caryca: Jest rzeczą nieodzowną, abyśmy wprowadzili na tron Polski Piasta dla nas dogodnego, użytecznego dla naszych rzeczywistych interesów, jednym słowem człowieka, który by wyłącznie nam zawdzięczał swoje wyniesienie. W osobie hrabiego Poniatowskiego, stolnika litewskiego, znajdujemy wszystkie warunki niezbędne dla dogodzenia nam i skutkiem tego postanowiliśmy wynieść go na tron Polski.[5]

Na prośbę przywódców Familii Andrzeja Zamoyskiego i Augusta Aleksandra Czartoryskiego w granice Rzeczypospolitej wkroczyły wojska rosyjskie. Katarzyna II wydała specjalną deklarację, w której zaznaczyła, że działanie to ma na celu dbałość o wszystkie swobody Rzeczypospolitej. 7 maja w Warszawie obrady rozpoczął sejm konwokacyjny , który działając pod węzłem konfederacji i wykorzystując absencję konserwatywnych posłów opozycji, przeprowadził ograniczone reformy ustrojowe.

7 września 1764 , przy nielicznym udziale szlachty i zdecydowanym poparciu wojsk rosyjskich (7 tysięcy), w wyniku de facto zamachu stanu został wybrany królem Polski. Jego elekcję podpisało jedynie 5320 osób[6], co było w tym wypadku liczbą niezwykle niską. 13 września król zaprzysiągł pacta conventa .

25 listopada 1764 , w dniu imienin carycy, arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski Władysław Łubieński koronował go na króla Polski w kolegiacie św. Jana w Warszawie .

Pod koniec listopada na sejmie koronacyjnym poseł rosyjski Nikołaj Repnin zażądał od Rzeczypospolitej wprowadzenia równouprawnienia dla wyznawców prawosławia i protestantyzmu , jednak Stanisław August nie poparł otwarcie tych roszczeń. Starał się zachować neutralność, nie chcąc zrazić do siebie większości szlachty katolickiej.

Król Polski

Próba reform

Pragnąc wzmocnić system obronny państwa, król założył 15 marca 1765 Szkołę Rycerską , która w swym założeniu miała być elitarną uczelnią wojskową, kształcącą przyszłe kadry dla armii Rzeczypospolitej. Sam został szefem Korpusu Kadetów tej placówki.

Stanisław August przeznaczył na ten cel 1,5 miliona zł z własnej kiesy, później na utrzymanie jej złożył 600 000 zł rocznie (200 000 złotych polskich ze szkatuły królewskiej i 400 000 ze skarbu Rzeczypospolitej). Pozwoliło to na wychowanie w ciągu roku 200 kadetów. Oddał też na użytek Szkoły Rycerskiej swój Pałac Kazimierzowski w Warszawie.

W 1765 władca podjął próbę wzmocnienia miast, powołując we wszystkich województwach Komisje Dobrego Porządku . Zajęły się one uporządkowaniem praw własności na terenach miejskich, rewindykując bezprawnie zagarniętą własność magistratów. Zlikwidowały też wiele jurydyk magnackich, a poprzez usprawnienie zbierania podatków miejskich miasta zyskały nowe fundusze, przeznaczane teraz m.in. na wybrukowanie ulic.

Wypełniając artykuł 45 swoich zobowiązań podpisanych w pacta conventa, Stanisław August rozpoczął przeprowadzanie reformy monetarnej. Powołana przez króla komisja mennicza zajęła się projektem wprowadzenia nowych stóp monetarnych. Jeszcze w 1765 otwarto zamknięte w Rzeczypospolitej od trzech pokoleń mennice. 10 lutego 1766 podskarbi wielki koronny Teodor Wessel wydał uniwersał o monecie, mocą którego wprowadzał nową stopę złotego. Z grzywny kolońskiej miano odtąd wybijać 80 złotych, a złoty dzielił się na 4 grosze srebrne lub 30 miedzianych. Talar równy był 6 złotym, a dukat 16,75 złotego. Z obiegu wycofano wszystkie monety obce, a także tzw. efraimiki – bite stemplami Augusta III w Saksonii przez okupacyjne wojska pruskie.

W marcu 1765 król wraz z Ignacym Krasickim i Franciszkiem Bohomolcem założył tygodnik Monitor . Artykuły w nim zamieszczone traktowały m.in. o potrzebie poprawy doli chłopskiej i tolerancji religijnej.

Traktat wieczystej przyjaźni pomiędzy Rosją a Rzecząpospolitą

Protektorat rosyjski

Projekt równouprawnienia innowierców był na tyle rewolucyjnym zerwaniem z tradycją ustrojową Rzeczypospolitej, że na sejmie Czaplica przestał go popierać nawet obóz Familii Czartoryskich. Odtąd osamotniony Stanisław August mógł liczyć jedynie na wsparcie rosyjskie.

Dla poparcia równouprawnienia innowierców, zwanych również dysydentami (co zresztą było tylko pretekstem dla nietolerancyjnej prawosławnej Katarzyny II), wkroczył czterdziestotysięczny korpus wojsk rosyjskich. Pod jego ochroną Nikołaj Repnin zawiązał 20 marca 1767 dwie konfederacje innowiercze: konfederację słucką dla Litwy i konfederację toruńską dla Korony. Poseł rosyjski powołał też do życia w czerwcu w Radomiu ogólnokrajową konfederację radomską w obronie zagrożonego katolicyzmu oraz szlacheckich wolności[7], przeciwko "Ciołkowi", jak zwali króla jego przeciwnicy. Wsparły ją wydatnie Prusy, pragnące umniejszenia wpływów i siły Rosji.

Repnin wykorzystał niezadowolenie konserwatywnej szlachty katolickiej , umiejętnie kierując jego ostrze przeciwko osobie króla, dodatkowo tym samym szachując Poniatowskiego i zmuszając do wypełnienia woli Katarzyny II.

Zawiązany pod węzłem konfederacji radomskiej tzw. Sejm Repninowski w Warszawie zajął się rewizją reform przeprowadzonych przez sejm konwokacyjny w 1764. Kością niezgody pozostała nadal sprawa równouprawnienia innowierców, popierana przez Poniatowskiego.

Stanisław August Poniatowski, portret autorstwa Marcello Bacciarellego

Repnin postanowił sterroryzować posłów, porywając 14 października przywódców konfederacji radomskiej: biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka , biskupa kijowskiego Józefa Andrzeja Załuskiego , hetmana polnego koronnego Wacława Rzewuskiego i jego syna Seweryna . Rola Stanisława Augusta w tych wydarzeniach do dzisiaj pozostaje niejasna. Współcześni oskarżali go, że sam doniósł Repninowi o przygotowaniach czynionych przez spiskowców[8]. Porwanie to wywarło spodziewany skutek na posłach. 24 lutego 1768 Rzeczpospolita podpisała z Rosją Traktat wieczystej przyjaźni , mocą którego stawała się protektoratem rosyjskim. Katarzyna II gwarantowała ze swojej strony nienaruszalność granic i ustroju wewnętrznego tego państwa.

26 lutego uchwalono prawa kardynalne (m.in. liberum veto, wolną elekcję , prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, wyłączne prawo szlachty do sprawowania urzędów, całkowitą władzę szlachty nad chłopami) wraz z nienaruszalnym prawem równouprawnienia dysydentów. Uchwała przyczyniła się do utrwalenia starego porządku ustrojowego (z wyjątkiem stosunku do innowierców), którego gwarantem stała się Rosja. Skomplikowało to znacznie szansę szerszych reform ustroju[7].

Porwanie Stanisława Augusta
Rzeczpospolita w 1772 roku

Konfederacja barska

Część szlachty, przeciwna faktycznemu uzależnieniu od Rosji, zorganizowała 29 lutego 1768 konfederację barską , która wszczęła wojnę przeciwko Rosji w obronie niepodległości Rzeczypospolitej i wiary katolickiej.

24 marca 1768 na Radzie Senatu , nawet wbrew większości senatorów gotów był podpisać uchwałę o wezwaniu wojsk rosyjskich w celu stłumienia konfederacji barskiej, aby tym okazać swą gorliwość i niewzruszoną wierność ku Rosji[9]. 13 października 1770 w Preszowie Generalność konfederacji barskiej wydała akt detronizacji Stanisława Augusta Poniatowskiego i ogłosiła bezkrólewie . 3 listopada 1771 w Warszawie król w niejasnych do dziś okolicznościach został porwany, lecz następnego dnia odzyskał wolność. Propaganda królewska starała się to przypisać konfederatom ( Pułaskiemu i Krasińskiemu ).

I rozbiór Polski

Konfederacja barska upadła po czterech latach walk i nastąpił wtedy I rozbiór Rzeczypospolitej ( 1772 ), w którym ok. 1/4 terytorium Rzeczypospolitej ze Lwowem , Pomorzem Gdańskim i Inflantami Polskimi zostało zagarnięte przez Prusy, Austrię i Rosję. Cesję terytorium zatwierdził Sejm Rozbiorowy 1773-1775 , zwołany w kwietniu 1773 w Warszawie. Powołano na nim Radę Nieustającą przy królu – pierwowzór gabinetu ministrów. W wyniku zatwierdzenia traktatu rozbiorowego, król uzyskał spłatę swoich długów, których wysokość w znacznej mierze podał fikcyjną. Pieniądze te zostały wypłacone podstawionym przez niego fikcyjnym wierzycielom, którzy w dużej mierze byli jego zausznikami. Uzyskał także wysoką indemnizację za wyrzeczenie się prawa dystrybucji starostw [10]. W czasie przeprowadzania rozbioru Stanisław August wziął z kasy wspólnej dworów Rosji, Austrii i Prus, utworzonej na przekupienie posłów sejmu delegacyjnego sumę 6000 dukatów .[11]

Herb Rzeczypospolitej z czasów stanisławowskich na poznańskim odwachu , na środkowym polu Ciołek , herb Poniatowskich

System rządów królewsko-ambasadorskich 1775-1788

Po narzuceniu Rzeczypospolitej gwarancji ustrojowych w 1775 roku, ambasador rosyjski Otto Magnus von Stackelberg stał się faktycznym współrządcą państwa. Wszystkie decyzje monarchy były uprzednio z nim konsultowane i przez niego zatwierdzane. Dyplomata rosyjski miał przemożny wpływ na rozdawanie urzędów, od jego decyzji zależało m.in. nadanie orderów Orła Białego i Świętego Stanisława [12].

Finanse i gospodarka

W 1766 otwarto w Warszawie mennicę państwową. Reformy monetarne przeprowadzono jeszcze dwukrotnie w 1788 i 1794 . Wprowadzono wówczas urzędowe miary i wagi. W 1766 zlikwidowano cła wewnętrzne, w 1775 wprowadzono jednolite cło generalne . Wybudowano wiele manufaktur włókienniczych, sukienniczych, skórzanych, hut szkła, garbarni, młynów, browarów, cegielni, fabryk powozów, mebli, fajansów, broni. W 1783 Prot Potocki założył Kompanię Handlu Czarnomorskiego , która wobec blokady pruskiej zajęła się eksportem polskich towarów przez Morze Czarne . Powstała wówczas także rządowa kompania manufaktur wełnianych. W 1787 brat króla, prymas Michał Poniatowski , założył Fabrykę Krajową Płócienną. Największymi inwestycjami były budowy Kanału Ogińskiego , łączącego rzeki Dniepr i Niemen oraz Kanału Królewskiego , łączącego Prypeć z Bugiem . Nastąpiło też szybkie uprzemysłowienie okolic Grodna przez podskarbiego litewskiego Tyzenhauza . Warszawa wzbogaciła się o zbudowany w stylu klasycystycznym Pałac Łazienkowski , Oś Stanisławowską , Królikarnię , przebudowany został Zamek Królewski . Powstały pałace w Szczekocinach , Natolinie . Niektórzy magnaci dobrowolnie likwidowali pańszczyznę , zamieniając ją na oczynszowanie ( Andrzej Zamoyski ).

Konstelacja Ciołek Poniatowskiego

Nauka i oświata

W 1765 król założył pierwszą polską uczelnię świecką, Szkołę Rycerską , kształcącą przyszłe kadry dla armii Rzeczypospolitej. W 1766 z jego inicjatywy powstała Szkoła Języków Orientalnych w Stambule , kształcąca kadry polskiej dyplomacji[13]. W 1773 powstała Komisja Edukacji Narodowej – pierwsza na świecie centralna instytucja zajmująca się edukacją, która przejęła kadrę i budynki skasowanych szkół jezuickich . W 1775 roku powstało zaś Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych , zajmujące się opracowywaniem podręczników. W 1777 polski astronom Marcin Poczobutt-Odlanicki dla uczczenia króla nazwał nowoodkryty gwiazdozbiór Ciołkiem Poniatowskiego .

Kultura i sztuka

W nauce i kulturze rozkwitała epoka Oświecenia . Król był wielkim mecenasem nauki, sztuki i literatury, organizował obiady czwartkowe , na które zapraszał uczonych, pisarzy, poetów. Nad królewskimi zbiorami sztuki pieczę sprawował malarz Marcello Bacciarelli . Częstymi gośćmi króla byli: poeta i historyk Adam Naruszewicz , poeta Stanisław Trembecki , satyryk i komediopisarz Franciszek Zabłocki , twórca teatru narodowego Wojciech Bogusławski i inni. Do najwybitniejszych przedstawicieli epoki oświecenia należeli: biskup Ignacy Krasicki , ksiądz Stanisław Staszic , Hugo Kołłątaj , Stanisław Konarski .

Stanisław August po abdykacji, w 1797 , na piersiach widoczny emblemat masoński , obraz Élisabeth Vigée-Lebrun

Działalność masońska

Już od września 1768 brał udział w posiedzeniach loży Cnotliwy Sarmata . 24 czerwca 1770 złożył 2000 złp na uroczystość oficjalnego otwarcia siedziby tej loży ( instalacji ) w jurydyce Bielino . Dopiero jednak w 1777 został formalnie przyjęty do masonerii rytu Ścisłej Obserwy w loży Karola pod Trzema Hełmami [14]. Uzyskał od razu wszystkie stopnie wtajemniczenia z najwyższym, ósmym włącznie, za co zapłacił 66 i pół talara w złocie[15]. Przyjął imię zakonne Salsinatus ( anagram od Stanislaus) Eques a Corona vindicata. Jego akces do masonerii był zachowywany w ścisłej tajemnicy, wiedziało o nim w Rzeczypospolitej jedynie kilku wolnomularzy siódmego i ósmego stopnia. Król podpisał m.in. zobowiązanie do posłuszeństwa zwierzchnikowi Ścisłej Obserwy, księciu Ferdynandowi Brunszwickiemu [16]. Władca brał także aktywny udział w pracach warszawskiego kółka Różokrzyżowców [17]. 8 maja 1788 loża Katarzyny pod Gwiazdą Północną na jego cześć zmieniła nazwę na Stanisława Augusta pod Gwiazdą Północną [18].

Zjazd kaniowski

W 1780 wojska rosyjskie opuściły terytorium Rzeczypospolitej, został jedynie ambasador Otto Magnus von Stackelberg . Magnateria pozostawała nadal w ostrej opozycji do króla. Król wysłał do Katarzyny II opracowany przez siebie projekt przymierza polsko-rosyjskiego, ujęty w formę tzw. Souhaits du Roi (Życzeń króla). Zakładał on wspólne wystąpienie Rzeczypospolitej i Rosji przeciwko Turcji. Rekompensatą dla RP za udział w wojnie miały być nabytki terytorialne w postaci Besarabii i jakiegoś portu nad Morzem Czarnym . W celu podjęcia bezpośrednich negocjacji król rozpoczął starania o spotkanie z Katarzyną. Niebawem nadarzyła się okazja, gdy cesarzowa udała się na spotkanie z cesarzem Józefem II w Chersoniu . Po drodze zatrzymała się na Ukrainie . Upokorzony władca musiał jednak czekać na krótkie spotkanie z cesarzową Rosji aż 7 tygodni, gdy ta w międzyczasie konferowała w Kijowie z przywódcami malkontentów magnackich, którym przewodził Stanisław Szczęsny Potocki . W czasie spotkania z carycą Katarzyną II 6 maja 1787 w Kaniowie na galerze zacumowanej na Dnieprze król zaproponował ścisły sojusz obu państw w wojnie z Turcją. Miało w niej wziąć udział 45 tys. wojska Rzeczypospolitej, dozbrojonego przez Rosję. Katarzyna zgodziła się częściowo. Po pewnym czasie powstał dwunastotysięczny korpus polsko-litewski pod wodzą hetmana wielkiego koronnego Franciszka Ksawerego Branickiego .

Jan Bogumił Plersch Odjazd Katarzyny II z Kaniowa w 1787 roku

Sejm Czteroletni i Konstytucja 3 maja

6 października 1788 zwołany został za zgodą Rosji w Warszawie sejm, zwany później Sejmem Wielkim . Rozpoczął on gruntowne dzieło reformy ustroju. Król opracował wstępny projekt sojuszu polsko-rosyjskiego na życzenie Stackelberga, licząc, że dzięki wspólnemu z Rosją wystąpieniu przeciwko Turcji uzyska od Katarzyny II margines swobody w decydowaniu o sprawach wewnętrznych Rzeczypospolitej. Rosji nie zależało jednak na drażnieniu Prus w chwili, gdy prowadziła wojny z Turcją i Szwecją , niewątpliwie sprzeczne z interesami imperium rosyjskiego było też uaktywnienie Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej. Już 28 września 1788 ambasador rosyjski zawiadomił Stanisława Augusta, że projekt przymierza polsko-rosyjskiego jest w obecnej sytuacji nierealny.

13 października odczytano na posiedzeniu sejmu deklarację posła pruskiego Ludwiga Heinricha Buchholtza , w której przestrzegał on zgromadzonych przed wiązaniem się sojuszem wojskowym z Rosją przeciwko Turcji, ofiarując w zamian przymierze polsko-pruskie, gwarantujące całość i niepodległość Rzeczypospolitej, wyrażając formalną zgodę na reformy wewnętrzne kraju.

Wobec ostrego sprzeciwu posłów, król zmuszony był wycofać swój projekt sojuszu z laski marszałkowskiej.

Posłowie Stronnictwa Patriotycznego , wspierani przez dyplomację pruską, rozpoczęli likwidację instrumentów panowania rosyjskiego nad Rzecząpospolitą. 19 stycznia 1789 sejm zniósł Radę Nieustającą . Stanisław August Poniatowski stracił tym samym realny wpływ na władzę wykonawczą w Rzeczypospolitej, jaką sprawował w porozumieniu z ambasadorem rosyjskim za pośrednictwem tego organu. Król próbował jeszcze ratować resztki wpływów rosyjskich, proponując Rosji i Austrii zawarcie przymierza wojskowego. Katarzyna II nie była jeszcze zainteresowana wojną z Prusami, a Austria chciała przez zawarcie takiego sojuszu zabezpieczyć jedynie posiadanie Galicji .

Jan Matejko Uchwalenie Konstytucji 3 maja król wchodzi do kolegiaty św. Jana

W marcu 1790 podpisano przymierze polsko-pruskie wymierzone w Rosję. Rezultatem tego było zbliżenie króla z obozem Stronnictwa Patriotycznego i podjęcie wspólnych prac nad ustawą zasadniczą.

W dniu 3 maja 1791 sejm uchwalił nową konstytucję państwową. Przeciwko zamierzonej w konstytucji reformie państwa 14 maja 1792 zawiązana została przez nieliczną grupę magnatów koronnych i litewskich konfederacja targowicka , która wezwała do obalenia monarchicznego ustroju Rzeczypospolitej, wprowadzonego postanowieniami konstytucji 3 maja. Konfederaci zwrócili się o pomoc wojskową do Katarzyny II, która traktując nadal państwo polskie jako protektorat rosyjski, zdecydowała 18 maja o wkroczeniu wojsk rosyjskich w granice Rzeczypospolitej bez wypowiedzenia wojny. Stanisław August był głównym autorem tekstu Konstytucji 3 maja .

Wojna polsko-rosyjska 1792

Rozpoczęła się wojna polsko-rosyjska 1792 , która trwała od maja do prawie końca lipca. Król Stanisław August Poniatowski został Wielkim Mistrzem ustanowionego przez siebie Orderu Virtuti Militari i z mocy prawa kawalerem Krzyża Wielkiego tego orderu[19]. Wojska koronne i litewskie, zmagając się z ogromną przewagą przeciwnika, odniosły kilka sukcesów, zwłaszcza na froncie ukraińskim, gdzie dowodził bratanek królewski ks. Józef Poniatowski , ale wszystkie szanse kampanii obronnej zostały zaprzepaszczone przedwczesną kapitulacją króla (który był jednocześnie wodzem naczelnym) i jego przystąpieniem do konfederacji 23 lipca 1792 .

Decyzję swoją Stanisław August przedstawił na posiedzeniu Straży Praw , co spotkało się z akceptacją siedmiu i sprzeciwem pięciu ministrów. W korespondencji prywatnej z Katarzyną II władca miał na uwadze, że dalsze kontynuowanie oporu zbrojnego może spowodować zażądanie przez carycę spłaty długów prywatnych króla w wysokości ok. 30 mln złp, wpłacone przez imperatorową do prywatnej szkatuły monarchy. Pozbawiony pomocy zbrojnej swojego pruskiego alianta, król zwrócił się listownie do Katarzyny II, proponując jej wieczyste przymierze i ewentualną swą abdykację na rzecz wnuka carycy, Konstantego . W odpowiedzi cesarzowa podtrzymała swe poparcie dla konfederatów targowickich i zażądała przystąpienia króla do konfederacji. 24 lipca władca złożył na ręce posła rosyjskiego Jakowa Bułhakowa żądany akces do konfederacji targowickiej.

Akces króla do konfederacji targowickiej 24 lipca 1792

Decyzja monarchy spotkała się ze sprzeciwem i wzburzyła mieszkańców Warszawy . 24 i 25 lipca w Ogrodzie Saskim miały miejsce manifestacje patriotycznego mieszczaństwa i szlachty, na których wznoszono okrzyki Konstytucja nawet bez króla! 25 lipca marszałkowie sejmu Stanisław Małachowski i Kazimierz Nestor Sapieha złożyli do akt ziemskich na Zamku Królewskim w Warszawie uroczyste protesty przeciwko uznaniu przez króla konfederacji targowickiej za legalną władzę Rzeczypospolitej.

W tym samym czasie król nawiązał korespondencję z generałami rosyjskimi Michaiłem Kachowskim i Michaiłem Kreczetnikowem , prosząc ich usilnie o jak najszybsze zajęcie Warszawy. Obawiając się oporu garnizonu warszawskiego przeciwko wkraczającym wojskom rosyjskim i oddziałom targowiczan, 1 sierpnia król rozkazał Eustachemu Sanguszce zamknięcie broni ciężkiej w Arsenale Warszawskim .

Konfederaci targowiccy zajęli wówczas wszystkie województwa Rzeczypospolitej. Prusacy łamiąc przymierze wkroczyli do Wielkopolski w styczniu 1793 .

Marcello Bacciarelli Portret Stanisława Augusta z klepsydrą 1793

II rozbiór Polski

Jeszcze przed II rozbiorem cała Rzeczpospolita była okupowana: Wielkopolska została zajęta przez Prusy, Warszawa przez Rosję. Okupacja wojskowa obcych mocarstw i rządy targowiczan (głównie przedstawiciele stronnictwa hetmańskiego na Sejmie Wielkim ) były bardzo uciążliwe, toteż wśród ludności szybko narastało niezadowolenie i bunt. Zawiązywały się spiski przeciwko okupantom.

23 stycznia 1793 roku podpisany został w Petersburgu przez Prusy i Rosję II rozbiór Rzeczypospolitej . Austria nie brała udziału w II rozbiorze Polski, gdyż była zajęta wojną ze swymi sąsiadami (szczególnie ogarniętą rewolucją Francją). Prusy chciały wynagrodzić sobie straty poniesione w walkach z Francją, natomiast Rosja w walkach z Turcją. W czerwcu 1793 roku został zwołany ostatni sejm w Grodnie [20]. Postanowienia weszły w życie, gdyż protestacyjne milczenie posłów uznano za zgodę na rozbiór. W celu sprawnego przeprowadzenia traktatów podziałowych, 15 września 1793 z inicjatywy posła rosyjskiego Jakoba Sieversa zawiązano konfederację grodzieńską przy majestacie Stanisława Augusta[21]. 7 stycznia 1794 pod presją Katarzyny II król wydał uniwersał , w którym wprowadził zakaz noszenia odznak Orderu Virtuti Militari , nakazując posiadaczom ich zwrot wraz z dyplomami do Rady Nieustającej. Jednocześnie zapowiedział wysłanie do carycy poselstwa z wyrazami najgłębszego żalu, iż mogło przystąpić choć na moment najnieszczęśliwsze Polski posądzenie o sentymentach żadnej odmianie niepodległych, którym towarzyszy najdokładniejsza ufność w spaniałości i opiece Wielkiej Katarzyny[22].

Insurekcja kościuszkowska 1794

W marcu 1794 wybuchło powstanie narodowe przeciwko Rosji i Prusom, kierowane przez gen. Tadeusza Kościuszkę , który w latach 17751783 był uczestnikiem wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych , a w 1792 dowodził w bitwie pod Dubienką .

2 kwietnia król podpisał uniwersał przeciwko powstaniu, przygotowany przez Departament Sprawiedliwości Rady Nieustającej[23]. Po insurekcji warszawskiej , gdy zdobyto ambasadę rosyjską w Warszawie i przejęto dokumenty świadczące o pobieraniu przez otoczenie Stanisława Augusta stałej pensji rosyjskiej – król stał się faktycznie zakładnikiem powstańców i zamknął się w zamku .

8 maja 1794 król udał się na Pragę , by obejrzeć roboty fortyfikacyjne. W tym samym czasie rozpuszczono w Warszawie pogłoskę, że król ucieka ze stolicy oraz o nadciąganiu wojsk rosyjskich i pruskich pod miasto. Tłum opanował Arsenał i zdobył broń. Obawiano się, że Stanisław August wzorem Ludwika XVI przygotowuje ucieczkę do wroga. Ostrzeżony władca powrócił do zamku, jednak przed wejściem spotkał się ze wzburzeniem tłumu. Wśród okrzyków Niech żyje król, ale niech nie ucieka! i Niech ginie zdrajca! ktoś wystrzelił niecelnie do monarchy. W ostatniej chwili Onufry Kicki podbił strzelbę. Od tej pory przydzielono władcy asystę składającą się z mieszczan. Pod presją ulicy zdarzenie to przyspieszyło osądzenie targowiczan i ich egzekucję 9 maja [24].

III rozbiór Polski

Po upadku powstania, nastąpił w 1795 III rozbiór Rzeczypospolitej przez Rosję, Austrię i Prusy. I Rzeczpospolita przestała istnieć jako państwo. Król Stanisław August Poniatowski opuścił wtedy Warszawę i udał się w asyście 120 dragonów rosyjskich do Grodna pod opiekę i nadzór namiestnika rosyjskiego, po czym abdykował na rzecz Rosji[25] 25 listopada 1795 (w dniu imienin Katarzyny II) i w 31 rocznicę swojej koronacji. Otrzymywał od carycy stałą pensję. 15 stycznia 1797 mocarstwa rozbiorowe zawarły konwencję, w myśl której Rosja i Austria przejęły po 2/5 a Prusy 1/5 długu króla w wysokości 40 milionów złotych polskich [26]. Po jej śmierci mógł zamieszkać w Petersburgu . Zmarł tam 12 lutego 1798 nagłą śmiercią po wypiciu zawartości filiżanki. W chwili śmierci był bardzo zadłużony. Został pochowany w Kościele św. Katarzyny Petersburgu, gdzie jego sarkofag znajdował się do czasu zamknięcia świątyni w 1938 . Wówczas przekazany został przez władze sowieckie Polsce i pochowany w tajemnicy w lipcu tego samego roku w krypcie kaplicy Św.Trójcy w rodzinnym Wołczynie . Miejsce to, znajdujące się obecnie na terytorium Białorusi , wybrano ze względu na fakt, że tam właśnie przyszły monarcha został ochrzczony. Fakt złożenia sarkofagu w wołczyńskiej kaplicy został wkrótce upubliczniony, gdyż o przekazaniu ciała stronie polskiej oficjalnie poinformowały władze sowieckie. Wkrótce, we wrześniu 1939 po wkroczeniu do miasteczka Armii Czerwonej grobowiec został splądrowany a sarkofag zniszczony. W takim pogarszającym się ciągle stanie pozostawał do 1987 , kiedy to miejscowi konserwatorzy dokonali uporządkowania ruin. W 1988 domniemane fragmenty szczątków Stanisława Augusta zebrane w kaplicy władze sowieckie po raz kolejny przekazały do Polski, gdzie umieszczono je na Zamku Królewskim w Warszawie.

Ostatni jego symboliczny pogrzeb nastąpił 14 lutego 1995 w archikatedrze św. Jana w Warszawie .

Próba oceny

Popiersie Stanisława Augusta Poniatowskiego przed muzeum w Kozienicach , odsłonięte w 2005
Grobowiec Stanisława Augusta Poniatowskiego w podziemiach katedry warszawskiej

Stanisław August Poniatowski jest postacią bardzo kontrowersyjną. Niektórzy historycy twierdzą, że mógł zatrzymać upadek państwa polskiego, co wymagało jednak silnego charakteru i dużej determinacji, których to cech niewątpliwe mu brakowało. W tym zakresie był władcą bardzo nieudolnym, całkowicie uzależnionym od woli carycy Katarzyny II. Jego przeciwnicy zwracają także uwagę, że sam doprowadził do interwencji wojsk rosyjskich przeciwko konfederacji barskiej, przedwcześnie skapitulował w czasie wojny polsko-rosyjskiej 1792, przystąpił do Targowicy i dobrowolnie abdykował na rzecz głównego rozbiorcy (w zamian za obietnicę spłacenia swoich czterdziestomilionowych długów). Na niekorzyść władcy przemawia też brak realizmu politycznego – Stanisław August do końca swojego panowania łudził się, że ma realny wpływ na bieg spraw państwowych.

Niepodważalne są jego zasługi w zakresie edukacji oraz mecenat nad sztuką (zdaniem niektórych historyków jego wkład w polską kulturę i naukę stał się podstawą obrony wartości narodowych w czasie zaborów[27]), jednak nie da się ukryć, że przez swoją słabość doprowadził w 1768 do utraty przez Rzeczpospolitą suwerenności, gdy stała się ona de iure protektoratem rosyjskim, a król stał się tylko marionetką w rękach wszechwładnych ambasadorów cesarzowej Katarzyny II . Miał światły umysł, trudno zarzucić mu brak chęci do reform państwa, nie miał jednak siły charakteru na miarę tego zadania. Współcześni mówili o królu Stanisławie – król Staś, co było w równej mierze określeniem pieszczotliwym, jak i lekceważącym. Jak podaje Marian Brandys w "Strażniku królewskiego grobu", w latach międzywojennych na określenie kogoś, kto się "zeszmacił" politycznie, mówiło się, że się "zestanisławoauguścił".

Małżeństwo i potomstwo

W 1784 roku Stanisław August Poniatowski zawarł morganatyczne małżeństwo z Elżbietą z Szydłowskich Grabowską. Synami naturalnymi Stanisława Augusta ze związku z Elżbietą byli: Stanisław Grabowski [28], urodzony 29 października 1780 roku, który otrzymał tytuł hrabiowski w 1836 roku, Michał Grabowski [29], urodzony w 1773 , późniejszy generał wojsk polskich Księstwa Warszawskiego oraz Kazimierz, marszałek wołkowyski . Ze związku z nią miał także dwie córki: Aleksandrę i Izabelę .

Genealogia

FranciszekPoniatowski
ur. 1640/50
zm. 1691/95
HelenaNiewiarowska
ur. 1656
zm. 1732
KazimierzCzartoryskiur . 1674
zm. 31 VIII 1741
Izabela ElżbietaMorsztynur . 26 VIII 1671
zm. 24 II 1758
     
   
  StanisławPoniatowski
ur. 15 IX 1676
zm. 30 VIII 1762
KonstancjaCzartoryska
ur. 1700
zm. 27 X 1757
   
  
1
Elżbieta z SzydłowskichGrabowska ur. 1748
zm. 1810
OO   1784 ( zw. morg. )
2
Katarzyna II
ur. 21 IV 1729
zm. 6 XI 1796
OO   1755
Stanisław August
Poniatowski

ur. 17 I 1732
zm. 12 II 1798
3
Magdalena AgnieszkaLubomirska
ur. 1739
zm. 1780
OO   XVIII w. (konkubinat)
          
  1  1  2  3  3   
StanisławGrabowski
 ur. 28 X 1780
 zm. 3 XI 1845
 
MichałGrabowski
 ur. 1773
 zm. 17 VIII 1812
 
AnnaPiotrowna
 ur. 20 XII 1757
 zm. 19 III 1759
 
Konstancja
Zwanowa
 ur. 1768
 zm. ?
 
MichałCichocki
 ur. 1770
 zm. 1828
 


Zobacz też

Przypisy

  1. Według niechętnej mu, lecz niepozbawionej podstaw opinii współczesnych, jego ojciec Stanisław miał być w rzeczywistości nieślubnym synem hetmana wielkiego litewskiego Kazimierza Jana Sapiehy i pewnej Żydówki , a adoptował go Franciszek Poniatowski , żonaty z Heleną Niewiarowską .
  2. Jerzy Łojek Dzieje zdrajcy, Katowice 1988 s. 189.
  3. Tony Brenton. The Ambassador, the Grand Duke, his Wife and her Lover . „History Today”. 58 (9), ss. 14-19 (September 2008). ISSN 00182753 ( ang. ). 
  4. Simon Sebag Montefiore, Potiomkin. Książę książąt, Warszawa 2006 , , s. 66.
  5. Saturnin Sobol, Tajemnice polskich rodów arystokratycznych Poznań 2004 s.134.
  6. Jerzy Dunin-Borkowski i Mieczysław Dunin-Wąsowicz, Elektorowie królów Władysława IV., Michała Korybuta, Stanisława Leszczyńskiego i spis stronników Augusta III. Lwów 1910, s. VI.
  7. 7,0 7,1 Mariusz Trąba, Lech Bielski: Poczet królów i książąt polskich. Bielsko-Biała: PPU "Park" Sp. z o.o. 2003. str.577
  8. Adam Moszczeński Pamiętnik do historyi polskiej w ostatnich latach panowania Augusta III i pierwszych Stanisława Poniatowskiego Warszawa , Kraków 1905
  9. Władysław Konopczyński , Konfederacja barska, t. I, Warszawa 1991 , s. 46.
  10. Szymon Askenazy , Korespondent Stanisława Augusta, w: Wczasy historyczne, Warszawa 1902 , s. 18.
  11. Tadeusz Korzon , Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta, 1897 , t. III, s. 61-62..
  12. Jerzy Łojek , Stanisław August z dzisiejszej perspektywy, w: Tenże, Wokół sporów i polemik, Lublin 1991 , s. 181; Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, wydał Walerian Kalinka , Poznań 1868 , s. CXCVI-CXCVII.
  13. Antoni Trębicki Opisanie Sejmu ekstraordynaryjnego podziałowego roku 1793 w Grodnie. O rewolucji roku 1794, opracował i wstępem poprzedził Jerzy Kowecki, Warszawa 1967 , s. 514–515.
  14. Stanisław Małachowski-Łempicki, Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738–1821 poprzedzony zarysem historji wolnomularstwa polskiego i ustroju Wielkiego Wschodu Narodowego Polskiego, Kraków 1929 , s. 42
  15. Walerian Kalinka Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta: dokumenta do drugiego i trzeciego podziału. Poznań 1868 t. I s. LXI
  16. Ludwik Hass Wolnomularstwo w Europie środkowo-wschodniej w XVIII i XIX wieku s. 130–131
  17. Ibidem s. 136
  18. Stanisław Małachowski-Łempicki, Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738–1821 poprzedzony zarysem historji wolnomularstwa polskiego i ustroju Wielkiego Wschodu Narodowego Polskiego, Kraków 1929 , s. 52-53.
  19. Krzysztof Filipow, Order Virtuti Militari 1792-1945, s. 7-18.
  20. Łukasz Kądziela, Między zdrada a służbą Rzeczypospolitej, Fryderyk Moszyński w latach 1792–1793, Warszawa 1993 , s. 142.
  21. Łukasz Kądziela, Między zdrada a służbą Rzeczypospolitej, Fryderyk Moszyński w latach 1792–1793, Warszawa 1993 , s. 204–216.
  22. Zbigniew Góralski, Stanisław August w insurekcji kościuszkowskiej, Warszawa 1988 , s. 21-22.
  23. Zbigniew Góralski, op. cit., s.43.
  24. Zbigniew Góralski, op. cit., s. 97-101; Władysław Zajewski, Józef Wybicki, Warszawa 1983 , s. 129–131.
  25. ROZBIORY POLSKI
  26. Tadeusz Korzon, op. cit., s. 98.
  27. Mariusz Trąba, Lech Bielski: Poczet królów i książąt polskich. Bielsko-Biała: PPU "Park" Sp. z o.o. 2003. str.582
  28. R. T. Prinke, Poradnik genealoga-amatora, Warszawa 1992, s. 60-61 (tablica 14: Rodowód potomków króla Stanisława Augusta Poniatowskiego), Encyklopedyczny słownik sławnych Polaków pod red. Jerzego Borowca, Warszawa 1996, s. 106.
  29. Adam Skałkowski Michał Grabowski w: PSB t. VIII s. 503

Bibliografia

Linki zewnętrzne


Poprzednik
August III Sas
król Polskii wielki książę Litwy
1764-1795
Następca
brak


Inne hasła zawierające informacje o "Stanisław August Poniatowski":

Oddychanie komórkowe ...

I wiek ...

Wiktor Sukiennicki ...

XVI wiek ...

1972 ...

Stanisław Narutowicz ...

Wittenberga ...

1749 ...

1884 ...

Karl Philipp Schwarzenberg ...


Inne lekcje zawierające informacje o "Stanisław August Poniatowski":

219 Kultura, nauka i oświata w okresie II wojny światowej (plansza 3) ...

213 Polska kultura, sztuka i nauka dwudziestolecia międzywojennego (plansza 12) ...

Tworzenie wyrażeń algebraicznych (plansza 1) ...





Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie