Ciemiernik czerwonawy
Systematyka [1]
Domena :	eukarionty
Królestwo :	rośliny
Klad :	rośliny naczyniowe
Klad :	Euphyllophyta
Klad :	rośliny nasienne
Klasa :	okrytonasienne
Rząd :	jaskrowce
Rodzina :	jaskrowate
Rodzaj :	ciemiernik
Gatunek :	ciemiernik czerwonawy
Nazwa systematyczna
Helleborus purpurascens Waldst. & Kit. Pl. Rar. Hung. ii. 105. t. 101.
Kategoria zagrożenia
Kategoria zagrożenia w Polsce ( CzK ) EX EW CR EN VU LR Kategoria: niższego ryzyka

Gatunek trujący

Ciemiernik czerwonawy, ciemiernik purpurowy (Helleborus purpurascens Waldst. & Kit.) – gatunek rosliny należący do rodziny jaskrowatych. W Polsce dziko występuje tylko w Bieszczadach na kilku stanowiskach: Małe Jasło , Hyrlata , Okrąglik , Rypi Wierch ^[2].

Rozmieszczenie geograficzne

W zasięgu ogólnym ciemiernik purpurowy uważany był, niezbyt precyzyjnie, za gatunek endemiczny dla Karpat lub Karpat Wschodnich^[3][4]. Ściślej uznać go należy za subendemit dacki^[5][6] z głównymi ośrodkami występowania w Karpatach Południowych i Wschodnich, Górach Bihorskich, na Wyżynie Transylwańskiej, Pogórzu Północno-Węgierskim oraz Podolu Zachodnim. Natomiast w Górach Dynarskich i na Bałkanach , skąd podawany jest przez różnych autorów^[7][5][8][9], występują raczej zbliżone do niego morfologicznie gatunki sympatryczne jak np.: H. atrorubens (Góry Dynarskie), H. serbicus ( Góry Wschodnioserbskie ), H. odorus f. purpureiformis (Bałkany). Zgodne jest to z postulatem iż południowa granica zasięgu ciemiernika purpurowego przebiega w Karpatach Południowych^[6]. Zagadnienie to wymaga jednak szczegółowych badań.

Morfologia

Łodyga

Gruba, wzniesiona, o wysokości 15-30 cm. Kłącze ma długowieczne, masywne – pojedyncza rameta (kępa) może osiągnąć średnicę kilkudziesięciu centymetrów. Część podziemna stanowi główną jego biomasę, wobec stosunkowo niewielkiego pędu generatywnego i liści odziomkowych.

Liście

Liście odziomkowe długoogonkowe o blaszce dłoniasto złożonej generalnie z pięciu piłkowanych na krawędziach odcinków, ciemnozielone, o silnej, grubej nerwacji, nieco skórzaste lecz nie zimotrwałe, spodem na nerwach rzadko owłosione. Liście odziomkowe rozpoczynają wzrost mniej więcej w okresie zawiązywania się owoców (maj), a ich parametry: średnica blaszki liściowej, długość ogonka liściowego oraz kształt, zależą od wieku rośliny oraz warunków środowiskowych; w warunkach optymalnych najdłuższy segment osiąga długość 20-25 cm. Górne liście łodygowe są siedzące z reguły trójklapowe, czasami wtórnie powcinane, długości do 10 cm, choć bywają też zredukowane do jednocentymetrowego błoniastego rąbka.

Kwiaty

Od 1 do kilkunastu na łodydze, zwykle 2-5. Listki okwiatu z zewnątrz są podbarwione fioletowo, wewnątrz liliowosine, w wyższych położeniach górskich wyraźnie ciemniejsze niż w dolinach.. Okwiat 5-działkowy, liczne pręciki, słupków zwykle 5, słupkowie apokarpijne. Liczba kwiatów na pędzie oraz liczba słupków i miodników w słupkowiu zmienna osobniczo i populacyjnie, nawet w obrębie klasy wiekowej, czy też wielkościowej.

Owoce , nasiona

Mieszki bez dzióbka z kilkunastoma czarnymi błyszczącymi nasionami, wysypującymi się pod koniec czerwca, nasiona bez elajosomów .

Gatunki podobne

W ogrodach często mylony z ciemiernikiem kaukaskim i ciemiernikiem rdzawoczerwonym oraz ich ozdobnymi hybrydami.

Biologia i ekologia

• Bylina , hemikryptofit . Jest rośliną o budowie polikormonicznej, stąd w praktyce nie można ustalić granic pojedynczego osobnika (genety). Pęd generatywny rozpoczyna wzrost wczesną wiosną bezpośrednio po ustąpieniu śniegu (marzec-kwiecień). Rozwijające się kwiaty zasadniczo są odporne na przymrozki, które wstrzymują jedynie ich wzrost, natomiast uszkodzenia może powodować marznący deszcz. Kwitnie od lutego do kwietnia.
• Biotop , wymagania. Spotykany jest zarówno na ubogich, płytkich glebach szkieletowych, jak i na głębokich, bogatych w próchnicę. Preferuje miejsca zasobniejsze w wilgoć, chociaż zdecydowanie unika miejsc silnie wilgotnych. Spotykany jest również na siedliskach ciepłych i nasłonecznionych, lecz tam zazwyczaj nie wytrzymuje konkurencji z roślinnością trawiastą. Występowanie ciemiernika w zbiorowiskach łąkowych związane jest zazwyczaj z umiarkowanym zaburzeniem (np. działalność kretów czy też gryzoni). Rośnie również na dawnych zrębach, gdzie jego trwanie wynika z dużej żywotności i długowieczności. Ciemiernik znosi ocienienie, lecz rosnąc na dnie lasu wykazuje oznaki obniżonej żywotności, słabo kwitnie i owocuje. W ogólnym zasięgu ciemiernik nie jest związany z jakimś określonym zespołem lub piętrem roślinnym. W górach występuje najczęściej w piętrze buczyny, zajmując raczej miejsca prześwietlone – stare osuwiska, skraje zabagnionych polanek, części przygrzbietowe. Spotykany jest też na połoninach, lecz tylko w sąsiedztwie lasu (w ekotonie). Nigdy nie występuje w lasach iglastych, co związane może być z niewystarczającą ilością światła docierającego do dna lasu, brakiem owadów zapylających lub/i znacznym przesuszeniem i zakwaszeniem ściółki, co uniemożliwia kiełkowanie nasion.
• Roślina trująca . Ze względu na zawartość alkaloidów w większych ilościach ciemiernik cała roślina jest silnie trująca. Po doustnym spożyciu powoduje duszności, niepokój, skurcze i paraliż^[10]. Śmierć następuje w wyniku paraliżu mięśni oddechowych^[10].
• Liczba chromosomów 2n =32^[11].

Zagrożenia i ochrona

Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową . Na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (2006) jest umieszczona w grupie gatunków rzadkich, potencjalnie zagrożonych (kategoria zagrożenia R)^[12]. W opracowaniu Polska Czerwona Księga Roślin nadano mu kategorię zagrożenia LR, czyli niższego ryzyka. Polskie populacje są pod stałą kontrolą. Na najbogatszym w Polsce jego stanowisko w Małym Jaśle liczba osobników ulega zmniejszaniu wskutek zaniechania użytkowania gospodarczego torfowisk, na których on występuje, co powoduje ich zarastanie łanami maliny ^[2]. Z nasion pobranych z naturalnych stanowisk podjęto uprawę tego gatunku w ogródku przy Bieszczadzkim Parku Narodowym , w Arboretum w Bolestraszycach i w kilku ogrodach botanicznych^[2].

Zastosowanie

Ze względu na zawartość alkaloidów (helleboryna i helleborydyna) wyciąg z kłączy był stosowany w medycynie pod nazwą „Rhizoma Hellebori” jako lek przeciwko pasożytom oraz lek nasercowy (działanie zbliżone do digitaliny).

Przypisy

Bibliografia