Mikołaj z Kuzy, Mikołaj Kuzańczyk (
łac.
Nicolaus Cusanus), właśc. Nicolaus Krebs (ur. ok. 1400, zm.
11 sierpnia
1464
w
Todi
) –
filozof
,
teolog
,
matematyk
,
dyplomata
i
kardynał
.
Życie
Mikołaj, którego nazwisko rodowe brzmiało Krebs, urodził się między sierpniem 1400 a sierpniem 1401 w miasteczku Kues (Kuza) nad Mozelą. Jego ojciec był zamożnym powroźnikiem. Syn nie przejawiał zainteresowania tym rzemiosłem, ojciec wysłał go więc na dwór księcia Teodoryka z Manderscheid.
Studiował początkowo w
Uniwersytecie w Heidelbergu
, najprawdopodobniej prawo. Jego obecność w Heidelbergu, znanym wtedy szeroko w Europie dzięki działalności filozoficznej
nominalisty
i
koncyliarysty
Marsiliusza z Inghem, jest poświadczona dla 1416. Następnie, w latach
1417
-
1423
, studiował w
Uniwersytecie Padewskim
, sławnym w XV w. przede wszystkim dzięki uprawianym tam badaniom matematycznym, medycznym i prawniczym. W 1423 roku Mikołaj uzyskał w Padwie tytuł doktora
prawa kanonicznego
. Jego zainteresowania obejmowały także
astronomię
,
medycynę
i
matematykę
. Wtedy również zetknął się z
awerroizmem
i
humanizmem
. W Padwie Kuzańczyk zawarł wieloletnią przyjaźń z uczonymi
Julianem Cesarinim
(1398-1444) i
Pawłem Toscanellim
(1397-1482). Paweł Toscanelli był jednym z najważniejszych matematyków, fizyków i astronomów XV w., rozmówcą Kuzańczyka w dialogach matematycznych i świadkiem jego śmierci. Od kwietnia 1425 Mikołaj krótko studiował w
Uniwersytecie w Kolonii
filozofię i teologię. Uniwersytet Koloński był wtedy zdominowany przez albertynizm, którego głównym reprezentantem był nauczyciel Mikołaja Heimaric de Campo.
Po krótkich studiach w Kolonii Mikołaj rozpoczął działalność prawniczą - właśnie jako prawnik ściągnął na siebie uwagę
Giordano Orsiniego
, legata papieskiego w Niemczech. Orsini mianował go swoim sekretarzem - w tym czasie Mikołaj kontynuował rozległe studia. Badał wtedy przede wszystkim rękopisy, odkrył dwanaście nieznanych komedii
Plauta
. W 1431 został dziekanem koblenckiego Kościoła św. Floriana. Jako dziekan brał udział w
Soborze w Bazylei
w latach 1431-1437, a jego napisane w 1433 dzieło De concordantia catholica stało się ważnym zapisem działalności koncyliarystów działających na soborze, a także jednym z najważniejszych późnośredniowiecznych pism politycznych. To pismo i działalność na soborze przyniosły mu sławę prawnika, uczonego i teoretyka koncyliaryzmu. W następnych latach Mikołaj z nieznanych powodów odszedł jednak od koncyliaryzmu i związał się ze stronnictwem papieskim. Główną postacią stronnictwa papieskiego był w latach życia Kuzańczyka jego przyjaciel Julian Cesarini.
W
1438
roku
papież
Eugeniusz IV
wysłał Mikołaja z Kuzy w charakterze
legata
do
Konstantynopola
, aby zaprosił
patriarchów
Kościoła Wschodniego
i
cesarza
Jana VIII Paleologa
na
Sobór w Ferrarze
, a następnie we Florencji powołany w celu przygotowania unii Kościołów. Mikołaj wyruszył w tę podróż z dwoma towarzyszami. Misja Kuzańczyka była udana, ale nie wziął on bardzo czynnego udziału w obradach soboru zjednoczeniowego. Jednocześnie pobyt w Konstantynopolu był bardzo ważny dla działalności naukowej Kuzańczyka - mógł on tam bowiem prowadzić szeroko zakrojone poszukiwania rękopisów greckich. Przywiózł z Bizancjum na Zachód wiele cennych tekstów, z którym jednym z najważniejszych była kopia Teologii Platońskiej.
Prawdopodobnie między rokiem
1436
a
1440
Kuzańczyk przyjął święcenia kapłańskie. Lata 1438-1448 spędził w Niemczech, gdzie był legatem papieskim i towarzyszącym
Eneaszowi Sylwiuszowi Piccolominiemu
, późniejszemu papieżowi
Piusowi II
. Działalność Kuzańczyka i Piccolominiego w Niemczech miała także charakter polityczny, a jej najważniejszym skutkiem był podpisany 17 lutego 1448 w Wenecji konkordat między królem Niemiec
Fryderykiem III
a papieżem Eugeniuszem IV, w którym król niemiecki uznał zwierzchność papieską w sprawach religijnych. Tego samego roku papież
Mikołaj V
wyniósł Mikołaja do godności kardynała z kościołem tytularnym św. Piotra w Okowach i przydzielił biskupstwo Brixen w
Tyrolu
.
Nim Kuzańczyk objął biskupstwo, papież Mikołaj V powierzył mu nową misję. Jako legat miał przygotować Niemcy i Czechy do Roku Jubileuszowego 1450, mającego stanowić święto pokoju, który zapanować miał w całym świecie chrześcijańskim. Kuzańczyk potraktował to zadanie nie tylko jako misję polityczną, ale także duchową i religijną - wszędzie, gdzie się znajdował w czasie jej pełnienia, głosił konieczność duchowej odnowy życia świeckich, duchowieństwa i całego Kościoła. W działalności tej spotykał się przeważnie z obojętnością, czy nawet z wrogością - niektórych jednak poruszała jego pobożność i żarliwość religijna, co miało miejsce np. w klasztorze benedyktyńskim w Tagernsee. W czasie podróży Kuzańczyk prowadził stałe negocjacje pokojowe z
husytami
, które nie zakończyły się jednak sukcesem, choć spotkał się nawet z przywódcą
kalikstynów
Jerzym z Podiebradu
.
Biskupstwo Brixen kuzańczyk objął w 1452. Od razu przystąpił do reformy miejscowych stosunków kościelnych, co szybko przysporzyło mu wielu wrogów. Popadł też w ostry spór z lokalnym władcą
Zygmuntem Tyrolskim
. W roku 1459 na polecenie papieża Piusa II opuścił
Brixen
i udał się do Rzymu, gdzie przebywał do następnego roku. Jego nieobecność wykorzystał książę Zygmunt, który utworzył opozycję przeciw biskupowi i nie pozwolił mu powrócić w 1460 do Brixen. Uwięził Mikołaja i zmusił do obietnicy ustępstw oraz starań o absolucję papieską za swój czyn. Po uwolnieniu Mikołaj udał się do
Ampezzo
, nie miał jednak zamiaru spełnić obietnic danych pod przymusem księciu. Historia ta odbiła stała się głośna i przysporzyła Kuzańczykowi wielu zwolenników, dzięki czemu papież Pius II mógł przy pomocy cesarza Fryderyka III przejąć administrację w diecezji Brixen i nałożyć na księcia Zygmunta ekskomunikę.
Mikołaj jednak, powodowany żalem za nadmierne zaangażowanie w sprawy świata, nie powrócił już do swojej diecezji i osiadł na stałe w Rzymie. Okazjonalnie służył jako doradca papieża. Żył w ubóstwie i oddając się kontemplacji wraz z nielicznymi przyjaciółmi, do których należał wtedy Paweł Tocanelli. Mikołaj zmarł w
Todi
11 sierpnia 1464. Zgodnie z jego życzeniem ciało Mikołaja pochowano w jego kościele tytularnym św. Piotra w okowach, a serce w rodzinnym Kues.
Biblioteka w Kues
Świadectwem wielkiej erudycji Mikołaja jest wielka biblioteka, którą założył w rodzinnym mieście razem ze szpitalem i kaplicą, w której pochowane jest jego serce. Fundusze na budowę szpitala Kuzańczyk uzyskał w 1450 z beneficjów papieskich, a w 1459 objął nad nim patronat dzięki wydanej specjalnie w tym celu bulli Piusa II. W bibliotece znajdowało się co najmniej 270 manuskryptów, przede wszystkim filozoficznych i teologicznych, z których wiele Kuzańczyk zgromadził w czasie swoich podróży. Z dzieł starożytnych biblioteka posiadała pisma Cyryla z Aleksandrii, Grzegorza z Nazjanzu, Bazylego, Orygenesa, Tertuliana, Hieronima, Cypriana, oraz Ambrożego. Liczne były w niej pisma św. Augustyna, biblioteka posiadała także pisma Pseudo-Dionizego O Teologii Mistycznej i O Hierarchii Niebieskiej w tłumaczeniu Roberta Grosseteste. Z pism filozofów pogańskich w zbiorach Kuzańczyka znajdowały się dzieła platońskie - komentarz Chalcydiusza do Timajosa, przekład Elementow Teologii Proklosa, tłumaczone przez Wilhelma z Moerbecke komentarze do Parmenidesa i Timajosa. Bogaty był także zbiór pism Arystotelesa, obejmujący cały Corpus w przekładzie Ambrożego Travesari oraz tłumaczenia najnowsze - Retorykę Filelfa i Metafizykę Bessariona. Spośród dzieł średniowiecznych w bibliotece znajdowały się pisma Eriugeny (przynajmniej pierwsza księga Periphyseonu), Teodoryka z Chartres, Sentencje Piotra Lombarda, komentarze św. Bonawentury, pisma Dunsa Szkota i innych autorów franciszkańskich, dzieła mistyczne Hildegardy z Bingen i Mistrza Eckharta. Nieobca Kuzańczykowi była także myśl tomistyczna, posiadał bowiem kopie Sumy teologicznej i Summa contra gentiles. Zaskakuje natomiast w bibliotece Kuzańczyka niemal całkowity brak pism współczesnych autorów scholastycznych, prócz polemiki heidelberskiego teologa Jana Wencka z De docta ignorantia. Mikołaj nie był związany z kręgiem scholastyki niemieckiej, współdziałał natomiast z humanistami Rzymu i Florencji, którym patronował papież Mikołaj V - takimi jak Bessarion, Filelfo, Alberti, Brunelleschi, Jerzy z Trapezuntu, a zwłaszcza Toscanelli, jego główny współpracownik w studiach nad matematyką starożytną.
Ogólna charakterystyka myśli Mikołaja z Kuzy
Mikołaj z Kuzy był myślicielem stojącym na przełomie
średniowiecza
i czasów nowożytnych, filozofem i teologiem, który czerpał z tradycji platońskiej, mistycznej, scholastycznej i humanistycznej. Był też wytrawnym dyplomatą i głosicielem potrzeby reformy duchowej Kościoła. Wśród filozofów, którzy wywarli największy wpływ na jego poglądy wymienia się
Plotyna
,
Proklosa
,
Pseudo-Dionizego Aeropagitę
,
Jana Szkota Eriugenę
i
Eckharta
.
U podstaw jego filozofii leży przekonanie o radykalnej transcendencji ontycznej i poznawczej
Boga
. Cały zaś wysiłek jego filozofii polega na uzyskaniu możliwości poznania Boga, do czego służy mu teoria "uczonej niewiedzy" (docta ignorantia). Najgłębszą prawdą, którą otrzymujemy na podstawie "uczonej niewiedzy" jest twierdzenie, iż Bóg jest "zbieżnością przeciwieństw" (coincidentia oppositorum), jest to zarazem największe
metafizyczne
odkrycie Mikołaja z Kuzy. Zgodnie z inną jego formułą Bóg jest równocześnie tym, co największe (maximum) i najmniejsze (minimum), ponieważ poza Bogiem nie ma niczego większego ani mniejszego. Jest miarą wszelkiej skończonej wielkości. Dzieki umysłowi (mens) człowiek poznaje świat i nadaje mu nowe znaczenie. Tak jak Bóg jest twórcą rzeczywistych
bytów
i form naturalnych, tak człowiek w procesie poznawczym tworzy byty myślowe i formy sztuczne.
Poglądy
Koncepcja Boga
Bóg w przekonaniu Mikołaja z Kuzy jest całkowicie transcendentny, niedostępny jakiemukolwiek poznaniu intelektualnemu. Mamy wprawdzie wiedzę o tym, że Bóg istnieje, nie mamy jednak żadnej wiedzy o tym, czym jest. Wszelkie przypisywane Bogu imiona (jak Dobro, Piękno, Miłość itp.) mają jedynie charakter metafory, bo nie potrafią oddać w pełni przekraczającej poznanie i byt natury Boga. Za szczególnie interesujące filozoficznie imię Boga Kuzańczyk uznaje imię Maksimum (które jest przy tym absolutne i bezwzględne - Maximum simpliciter et absolute). Określenie to nawiązuje do zawartych w Proslogionie myśli
Anzelma z Canterbury
, który określa Boga jako to, od czego nie da się pomyśleć nic większego. Absolutnie i bezwzględne Maksimum może być określone jako nieskończoność lub jako doskonała Równość (Aequalitas precisa). Maksimum jako nieskończoność przekracza bytowo i poznawczo wszystkie inne byty, które są skończone - między tym, co skończone, a tym, co nieskończone nie zachodzi żadna proporcja. Jako doskonała Równość Bóg nie podlega stopniowaniu - dlatego też jest zasadą tożsamości rzeczy.
Maksimum jako nieskończoność i doskonała równość jest wszystkim, czym może być - jest doskonale w
akcie
. Rzeczy stworzone są natomiast częściowo w akcie, częściowo w
potencji
- swojej potencji nie będą jednak nigdy w stanie całkowicie zaktualizować. Bóg jest jedynym bytem w pełni zaktualizowanym - dlatego w pracy De Posset Kuzańczyk określa go nowym obok Maksimum imieniem - imieniem Posset, będącym zbitką łacińskich słów posse (móc) i est (jest), znaczącym więc "to, co jest możliwe - jest". W swoim ostatnim dziele De apice theoriae Kuzańczyk określa Boga jeszcze innym imieniem, Ipsum Posse - czysta, absolutna możliwość. Bóg jako czysta możliwość jest zasadą poznania i bytu wszystkich rzeczy.
Bóg jest nie tylko Maksimum, największą ze wszystkich rzeczy, ale też Minimum, najmniejszą ze wszystkich rzeczy. Nie pozostaje w żadnym stosunku do skończonych rzeczy nie tylko jako doskonale Maksimum, ale też jako doskonałe Minimum. Jako połączenie Maksimum i Minimum, najmniejszego i największego, Bóg jest zarazem granicą wszystkich rzeczy skończonych i i znajduje się we wszystkich rzeczach stworzonych.
Mikołaj jednoznacznie odcina sie od wszelkich poglądów
panteistycznych
, które mogłyby sugerować jego formuły, że Bóg jest nie inny od świata (non aliud a), choć jednocześnie nie jest z nim tożsamy (no aliud quam). To, że wszystkie rzeczy są bogiem znaczy dla Kuzańczyka tyle, że są obecne w Bogu jako swojej przyczynie jeszcze zanim zrealizują się w skutkach.
Drogą do cząstkowego zrozumienia natury Boga są według Kuzańczyka przede wszystkim analogie i metafory matematyczne - szczególne miejsce wśród przypisywanych przez niego Bogu imion zajmuje także imię
Jedność
. Jedynka nie jest według Kuzańczyka (który nie rozważa także zera i ułamków) liczbą, ale zasadą liczb. Jako najmniejsza z liczb jedynka jest początkiem ciągu wszystkich liczb, jako zarazem największa liczba granicą ciągu liczb. Analogicznie Bóg jako Jedność absolutna jest zasadą wszystkich rzeczy, choć nie jest tożsamy z rzeczami. Bóg jako absolutna Jedność na podobieństwo jedynki jest granicą rzeczy - udziela im formy (forma essendi), udziela im bytu i jest ich istotą (essentia).
Jedynie Bóg jest prawdziwym Bytem (entitas), gdyż tylko on jako jedyna rzecz istniejąca całkowicie w akcie jest
bytem koniecznym
. Według niektórych interpretatorów Kuzańczyk tak silnie podkreślił zależność rzeczy od Boga, że odmówił im substancjalności.
Matematyk
Jako matematyk podał przybliżone sposoby
kwadratury koła
oraz
rektyfikacji okręgu
. Zajmował się także reformą
kalendarza
oraz
geometrią
.
Bibliografia
- Agnieszka Kijewska, Wprowadzenie, W: Mikołaj z Kuzy, O oświeconej niewiedzy, Kraków 1997
- Andrzej Małachowski, Jedność i mnogość jako kategorie modelu trynitarnego w ujęciu Mikołaja z Kuzy, Wrocław 2005
Linki zewnętrzne
