Forma sonatowa (popularnie, lecz niepoprawnie nazywana: allegro sonatowe, od nazwy pierwszej części cyklu sonatowego , w której zwykle występuje (nazywana "allegro sonatowe" TYLKO w pierwszej części cyklu sonatowego, JEŻELI jest utrzymana w tempie allegro <<z włoskiego "wesoło, prędko">>)) - jedna z podstawowych form muzycznych , wykształcona i typowa dla epoki klasycyzmu . Występuje m. in. w: symfoniach , sonatach , koncertach . Istotą formy sonatowej jest dualizm tematyczny.

Składa się z trzech zasadniczych odcinków:

1. Ekspozycja - prezentacja dwóch kontrastujących tematów, zwykle połączonych łącznikiem . Pierwszy temat (w tonacji głównej) jest żywy, dynamiczny, w tempie allegro; odpowiedzią jest drugi – stonowany i bardziej melodyjny, skomponowany w tonacji pokrewnej, dominancie lub tonice paralelnej durowej (w przypadku sonaty w tonacji moll). Pomiędzy tematami występuje łącznik, który ma za zadanie przygotować wejście tematu 2, co najczęściej oznacza modulację tonacji. Ekspozycję kończy epilog. Przeważnie ekspozycja (zwłaszcza w większych dziełach) jest powtórzona.
2. Przetworzenie - najbardziej dowolna część formy sonatowej. Następuje tu przeróbka tematów, pod względem melodycznym rytmicznym , harmonicznym , fakturalnym : spotykana jest forma polifoniczna , oparta na prostej imitacji , kanonie lub fudze . Wykorzystuje ona materiały muzyczne: obu tematów (w całości lub we fragmentach), tylko jednego tematu, łącznika, epilogu lub wprowadza nowe myśli. Istotą przetworzenia jest kulminacja napięcia. Przetworzenie najlepiej ukazuje kunszt kompozytora. Nie występuje w nim w całości żaden temat, jedynie ich fragmenty, lub części łącznika i epilogu. Część ta jest pełna napięć harmonicznych spowodowanych dużą ilością modulacji czasem do odległych tonacji.
3. Repryza , zwana też reekspozycją - występują w niej tematy 1 i 2 (oba zaczerpnięte z ekspozycji). Temat 2 występuje w tonacji głównej i co ważne są w nim drobne zmiany. Zakończona jest zwykle codą . W koncertach, przed repryzą lub między repryzą a codą często występuje kadencja wirtuozowska dla solisty.

Forma sonatowa często porównywana jest z trzyaktowym dramatem klasycznym.