Fuga ( łac . ucieczka) – jedna z najbardziej kunsztownych form muzycznych , oparta na ścisłej polifonii . Dwa lub więcej głosów wymaganych. Od momentu powstania w XVII wieku była swoistym sprawdzianem warsztatu kompozytorskiego twórcy. Występują fugi instrumentalne (na instrument solowy, zespół instrumentalny) i chóralne. Może stanowić samodzielny utwór muzyczny lub część większej formy ( mszy , sonaty , opery itd.). Ze względu na ścisłość reguł panujących podczas jej pisania, często porównywana jest do jednej z najbardziej kunsztownych form literackich – sonetu . Na przestrzeni wieków – od momentu powstania, aż do współczesności trudno znaleźć kompozytora, który chociaż raz nie zmierzyłby się z fugą.

Historia

Pod pojęciem fugi rozumiano w średniowieczu kontrapunkt , szczególnie w postaci kanonu . W okresie renesansu pod tą nazwą rozumiano wszelkie utwory pisane techniką imitacyjną. Ostatecznie zasady fugi zostały skodyfikowane w XVII wieku.

Budowa fugi

Temat

Ze względu na budowę i często wysoki stopień skomplikowania fugi, temat jest jednym z najważniejszych czynników decydujących o jej ostatecznym kształcie. Budowa tematu decyduje o kształcie wszystkich kontrapunktów, łączników i wszelkiego rodzaju motywów , jakie można znaleźć w fudze. Oprócz tego temat jest pewnego rodzaju odnośnikiem, punktem orientacyjnym, pozwalającym usystematyzować makroformę konkretnej fugi.

Temat fugi można zaklasyfikować w jedną z trzech zasadniczych grup:

• "Attaca" – temat składający się z kilku zaledwie nut i w większości przypadków odznaczający się wyrazistą rytmiką .
• "Andamente" – temat długi, najczęściej w spokojnym tempie , zawierający się w przynajmniej 2-3 taktach .
• "Sogetto" – wszystkie inne typy, liczące zwykle od półtora do kilku taktów – jest to najczęściej spotykany typ tematu.

Tematy andamente i sogetto posiadają swoją własną mikroformę – w wypadku tematu attaca nie można charakteryzować mikroformy ze względu na zbyt małe rozmiary tematu.

Motyw czołowy

Motyw czołowy to kilka pierwszych dźwięków tematu, ale również i kilka pierwszych dźwięków fugi. W trakcie utworu, przy dużym zagęszczeniu głosów, motyw czołowy pomaga oddzielić temat, od pozostałej materii muzycznej. Z tego powodu powinien być to najbardziej charakterystyczny motyw spośród wszystkich, jakie kompozytor wykorzystuje w fudze. Tę charakterystyczność można osiągnąć na dwa sposoby:

• Poprzez zastosowanie odpowiedniej figury rytmicznej takiej jak synkopa , przedtakt , triola – w wypadku kiedy większość wartości rytmicznych w fudze stanowią wartości o podziale dwójkowym.
• Poprzez wprowadzenie charakterystycznego interwału – może to być zarówno konsonans , jak i dysonans .

Rozwinięcie tematu

Jest to najmniej charakterystyczna część tematu. Nie ma jasnych zasad określających, co powinna zawierać, często zdarza się, że niemożliwe jest rozróżnienie motywu czołowego od rozwinięcia tematu. W wielu przypadkach druga część tematu jest rozwinięciem motywu czołowego, jego swego rodzaju wariacją, ale nie jest to ścisłą regułą.

Koda

Jest to zakończenie tematu mające na celu przygotowanie pierwszego wejścia kontrapunktu i modulacje do tonacji comes. Z tych względów koda często oparta jest o materiał jaki wystąpi w kontrapunkcie – czy to materiał rytmiczny (co zdarza się częściej), czy melodyczny. Ze względu na to, że po kodzie następuje dalsza część utworu, koda nie jest zakończeniem tematu jeśli wziąć pod uwagę melodykę – koda doprowadza do kontrapunktu, więc nie można tutaj powiedzieć o zakończeniu w ścisłym tego słowa znaczeniu – jest to tylko ostatnia część tematu.

Ekspozycja

Ekspozycją nazywamy pierwsze przeprowadzenie tematu. Ekspozycja w fudze rządzi się szczególnymi prawami od których nie ma wyjątku (w przypadku fugi barokowej ) i dlatego używa się określenia ekspozycja a nie Pierwsze przeprowadzenie.

Główna różnica pomiędzy ekspozycją a innymi przeprowadzeniami polega na innym planie tonacji . W ekspozycji pierwszy pokaz tematu musi wystąpić w zasadniczej tonacji fugi – w tonacji dux. Kolejny pokaz musi występować w relacji kwinty czystej w górę lub w dół, albo kwarty czystej w górę lub w dół. Tonacja w jakiej występuje drugi pokaz tematu, nazywana jest comes. Wszystkie pokazy tematu (lub tematów – w wypadku fugi podwójnej) muszą występować naprzemiennie – dux, comes, dux, comes. Od tej reguły nie ma wyjątków – chociaż odstępstwa oczywiście się zdarzają.

Ekspozycję rozpoczyna pokaz tematu solo, w tonacji dux. Po nim głos który prowadził temat przechodzi w kontrapunkt, a temat pojawia się w kolejnym głosie – jednak tym razem w tonacji comes. Następnie sytuacja się powtarza – drugi z głosów przechodzi w kontrapunkt, a temat pojawia się w trzecim z głosów – w tonacji dux. Schemat ten powtarza się, w zależności od ilości głosów.

Odpowiedź realna a odpowiedź tonalna

Drugi i każdy kolejny pokaz tematu w ekspozycji może wystąpić w jednym z dwóch wyżej wymienionych wariantów. Jeżeli w drugim pokazie tematu zostały zachowane wszystkie interwały występujące w temacie pierwszym – jest to odpowiedź realna. Jeżeli jednak kompozytor zmienił chociaż jeden interwał w celu dostosowania melodii tematu do tonacji comes – mówimy wtedy o odpowiedzi tonalnej.

Kontrapunkt

Kontrapunkt jest to materia muzyczna towarzysząca tematowi – za każdym razem gdy w jednym z głosów pojawia się temat w pozostałych głosach pojawia się kontrapunkt – temat może istnieć bez kontrapunktu tylko raz – sytuacja taka występuje w pierwszym pokazie tematu ekspozycji gdy temat występuje solo. W fudze rozróżnić można dwa rodzaje kontrapunktu:

• Kontrapunkt stały – jest to melodia która zawsze występuje z tematem – gdy w jednym z głosów pojawia się temat, w którymś z pozostałych musi pojawić się kontrapunkt stały.
• Kontrapunkt zmienny lub swobodny – jest to melodia która występuje równocześnie z tematem, jednak nie jest ona za każdym razem identyczna. Mogą bowiem występować jej wariacje, przekształcenia, kompozytor może również wprowadzić nowy materiał muzyczny.

W ramach jednej fugi może wystąpić kilka kontrapunktów swobodnych, a kontrapunkt stały tylko jeden – lub tyle ile w fudze tematów.

Łączniki – wewnętrzny i zewnętrzny

Oprócz ekspozycji, przeprowadzeń tematu w skład fugi wchodzą także łączniki – wewnętrzne i zewnętrzne. Różnica pomiędzy nimi polega na położeniu łącznika w fudze. Gdy ma on miejsce w ramach ekspozycji lub kolejnych przeprowadzeń – mówimy że jest to łącznik wewnętrzny – zwykle jest on krótszy od łącznika zewnętrznego (zawiera się w 1-2 taktach). Gdy łącznik występuje pomiędzy przeprowadzeniami – jest to łącznik zewnętrzny. Jego długość jest różna – od ok. 2 do nawet 20-30 taktów. Materiał muzyczny wykorzystany w łącznikach jest całkowicie zależny od kompozytora – nie ma ścisłych reguł na czym powinien być on oparty. Może być to fragment jednego z kontrapunktów, fragment tematu, ale kompozytor może tu także wprowadzić całkowicie nową myśl muzyczną.

Koda

Cały utwór wieńczy koda , która jest podsumowaniem wszystkiego, co wydarzyło się w jego trakcie – tak więc zawiera fragmenty kontrapunktów, tematu – lub też cały temat. Częstym zjawiskiem w codzie fugi barokowej jest wykorzystanie nuty pedałowej na przestrzeni ostatnich kilku taktów.

Przykładowe kompozycje w formie fugi (wybór)

• Johann Sebastian Bach – Das Wohltemperierte Klavier – BWV 846-893 – zbiór 24 preludiów i fug w dwóch tomach.
• Johann Sebastian Bach – Kunst der Fuge – BWV 1080
• Robert Schumann – 6 fug na temat B-A-C-H na organy lub fortepian z pedałem.
• Max Reger – Fantazja i fuga na temat B-A-C-H z 5-głosową fugą podwójną, Introdukcja, passacagalia i fuga op. 127
• Dymitr Szostakowicz – 24 preludia i fugi op. 87

Zobacz też

Bibliografia

• Manfred Bukofzer: Muzyka w epoce baroku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970

Linki zewnętrzne

• Artykuł dotyczący fugi