Exemplum, także egzemplum ( łac. przykład) - średniowieczna forma literacka przywołująca pewne przeszłe zdarzenie o charakterze fikcyjnym lub autentycznym w celu przekonania odbiorców o prawdziwości jakiejś sprawy. Egzempla spisywano w zbiory dla wykorzystywania ich przez kaznodziejów do wzbogacania kazań. Jednym z bardziej znanych autorów takich zbiorów był Jacques de Vitry .

Charakterystycznymi cechami tej formy jest alegoryczne przedstawienie omawianej kwestii w ramach narracji przedstawiającej określone wydarzenie, po którym następuje moralizatorskie objaśnienie wcześniejszego opowiadania. Podobne do exemplum cechy wykazuje przypowieść . Zasadniczą cechą rozróżniającą te dwa gatunki jest stosunek części moralizatorskiej do narracji. W wypadku przypowieści wykładnia moralizatorska jest trwale związana z opowieścią. W wypadku exemplum stanowi element w jawny sposób dodany do opowieści. Realizowane jest to przez dodanie morału do wcześniej odrębnie funkcjonującej historii lub przez nadanie wydarzeniom zaskakującej interpretacji moralnej – nieoczywistej, sprzecznej z wcześniejszymi interpretacjami lub w inny sposób zaskakującej.

Formę tę wykorzystał Geoffrey Chaucer w swoich Opowieściach kanterberyjskich . W Polsce były one uprawiane m.in. przez Michała z Kleparza, Jakuba z Paradyża , Mikołaja z Błonia i Wincentego Kadłubka .

Nazwę exemplum nosi także retoryczny środek stylistyczny o wyżej opisanych cechach będący częścią innej, większej wypowiedzi, najczęściej kazania .

Bibliografia

• ks. Jan Kracik, Średniowieczne zwierciadło masowej kultury religijnej, portal Opoka.org.pl, dostępne w Internecie, dostęp 2008-01-21, 18:53
• Paweł Kozioł, Exemplum i alegoria a gatunkowa struktura kroniki, portal Mediewistyka.net, dostępne w Internecie, dostęp 2008-01-21, 18:53