Wielka Morawa (
serb.-chorw.
Велика Морава – Velika Morava,
łac.
Margus) – rzeka w środkowej
Serbii
, prawy dopływ
Dunaju
. Długość – 185 km (493 km od źródeł
Zachodniej Morawy
), powierzchnia
zlewni
– 6126 km² (37 444 km² razem z
Zachodnią
i
Południową
Morawą), średni roczny przepływ u ujścia – 255 m³/s.
Wielka Morawa powstaje z połączenia dwóch dużych rzek:
Zachodniej Morawy
i
Południowej Morawy
koło miasteczka Stalać w środkowej Serbii. Stamtąd płynie na północ mocno
meandrując
. Dolina Wielkiej Morawy oddziela
Góry Wschodnioserbskie
na wschodzie od
Gór Dynarskich
na zachodzie. W połowie długości Wielka Morawa przełamuje się przez widowiskowy wąwóz bagrdański (Bagrdanska klisura). Uchodzi do Dunaju między wsiami Kulič i Dubravica. Przed ujściem oddziela się od niej zachodnie ramię Jezava (47 km długości), które uchodzi do Dunaju w
Smederewie
. Szerokość koryta rzeki wynosi 80 do 200 m, głębokość sięga 10 m. W wyniku powodzi rzeka często zmieniała bieg, pozostawiając bezodpływowe martwe ramiona – moravište. Wielka Morawa przyjmuje wiele krótkich dopływów, z których najdłuższe to Jasenica (L, 79 km),
Resava
(P, 65 km), Lugomir (L, 57 km), Resavica (P, 51 km), Ralja (wpada do Jezavy, 51 km).
Podział hydrograficzny Serbii
Stopień zmeandrowania Wielkiej Morawy był jednym z najwyższych w Europie. Od jej początku do ujścia w linii prostej jest tylko 118 km, jednak nurt rzeki liczył aż 245 km. Wszystkie trzy Morawy uległy znacznemu skróceniu w wyniku sztucznego prostowania, jednak do dziś system rzeczny trzech Moraw pozostaje najdłuższy na
Półwyspie Bałkańskim
– ponad 550 km (Wielka Morawa z Zachodnią Morawą i jej najdłuższym dopływem
Ibarem
. Połączone zlewnie Wielkiej, Zachodniej i Południowej Morawy liczą obejmują 42,38% obszaru Serbii oraz niewielki obszar
Bułgarii
i skrawek
Macedonii
.
Wielka Morawa stanowi najważniejszą oś osadniczą i komunikacyjną środkowej Serbii. Wzdłuż całej jej doliny biegną autostrada i linia kolejowa łączące dwa największe miasta kraju –
Belgrad
i
Nisz
, stanowiące część połączenia komunikacyjnego Zachodniej Europy z
Bliskim Wschodem
. Dolina Wielkiej Morawy – Pomoravlje – stanowi najbardziej urodzajny i najgęściej zaludniony teren tego państwa. Była to także kolebka nowożytnej serbskiej państwowości. Jednakże, ze względu na częste powodzie i zmienność biegu rzeki, osiedla ludzkie sytuowały się w niejakim oddaleniu od niej. Tak są położone
Paraćin
,
Jagodina
, Batočina,
Lapovo
,
Svilajnac
,
Velika Plana
,
Pożarewac
i
Smederewo
. Tylko
Ćuprija
leży na samym brzegu Wielkiej Morawy.
Powodzie w basenie Morawy są obecnie regularne i obfite. Basen ten obejmuje przeważnie tereny górskie, a jeszcze w czasach historycznych był niemal w całości zalesiony. Po wycięciu lasów wahania poziomu wody Moraw i ich dopływów oraz erozja ich koryt nabrały katastrofalnego rozmiaru. Wiele rzek, niosących w ciągu roku bardzo niewiele wody, wylewa podczas wiosennych deszczów, a wyże te kumulują się w powodzie na głównych rzekach. Oprócz tego górskie rzeki, szczególnie Południowa Morawa, niezwykle szybko niszczą swoje koryta, znosząc masy osadów do Wielkiej Morawy, co prowadzi do jej spłycenia i wyniesienia łożyska rzeki ponad dno doliny.
W
1966
w basenie trzech Moraw rozpoczęto wielkie prace melioracyjne, zmierzające do zapobieżenia powodziom i do ponownego umożliwienia żeglugi na całej Wielkiej Morawie – od ujścia do początku (niegdyś rzeka ta była żeglowna na około 3/4 długości – do miasta Ćuprija). Zalesiono spore tereny, zbudowano kilkanaście zbiorników retencyjnych i wyprostowano rzeki poprzez przekopanie meandrów – Wielką Morawę z 245 do 185 km (planowano do 152 km). Prace zostały przerwane pod koniec lat 80. XX wieku wskutek wewnętrznego kryzysu Jugosławii. Powodzie pozostały częste mimo intensywnego pogłębiania Wielkiej Morawy, zaś żeglowny odcinek rzeki to 3 km u ujścia.
