Pastorał (
łac
. baculus pastoralis, dosł. "kij pasterski" ) to w
Kościołach chrześcijańskich
atrybut
biskupów
,
opatów
i
infułatów
uprzywilejowanych (we wschodnim chrześcijaństwie:
archimandrytów
); długa, zdobiona laska o ślimakowato zwiniętym zakończeniu, nazywanym krzywaśnią lub z łac. kurwaturą. Pierwotnie był to po prostu krótki, zakrzywiony kij służący do podpierania się.
W Kościele łacińskim krzywaśń zwija się w formie ślimaka do środka; często też wewnątrz ślimaka znajdują się wyobrażenia świętych.
Od pastorału biskupa wcześniejsza była laska opata. Pierwszym opatem który jej używał, był
święty Kolumban
(+615). Odtąd szybko się rozpowszechniała. Poza klasztorem używali jej biskupi, królowie i książęta - jako znaku władzy. Do liturgicznych insygniów biskupa pastorał zalicza się od XI wieku. Od XVI w. biskupi zwyczajowo noszą pastorał krzywaśnią na zewnątrz.
Opaci używają pastorału z krzywaśnią osłoniętą przezroczystym welonem, gdyż nie mają władzy pro foro externo, to znaczy poza ściśle określoną wspólnotą (na ogół klasztoru bądź zakonu). Pastorały opatów są znacznie skromniej zdobione, a noszą je oni krzywaśnią do wewnątrz.
Pastorał papieski, zwany też "ferula", jest zakończony krzyżem.
Biskup może używać pastorału tylko na terenie diecezji, do której jest przypisany. Metropolita - na terenie metropolii. W pozostałych przypadkach muszą na to uzyskać zgodę ordynariusza miejscowego. Kardynał może używać pastorału wszędzie, nie pytając nikogo o zgodę (podobnie jak ze spowiadaniem).
Ciekawostką jest fakt, że w czasie pielgrzymki Jana Pawła II do Polski 1999, kiedy ten był chory, zastępujący go
kardynał
Angelo Sodano
podczas mszy na Błoniach używał papieskiego pastorału.
Symbolika
Zakrzywienie u góry oznacza troskę pasterską biskupa, którym ma odciągać wiernych od zła.
Środkowa część pastorału oznacza podporę i symbolizuję służbę ludowi oraz umacnianie jego wiary.
Dolna część pastorału, ostro zakończona, oznacza troskę pasterza w zachęcaniu, napominaniu, a nawet karceniu.
W dawniejszych czasach biskupi nie używali pastorału w czasie mszy św. żałobnych, co tłumaczyło się tym, że biskup nie ma władzy nad zmarłymi. Obecnie zasada ta nie wiadomo dlaczego (być może wskutek
desuetudo
) nie jest przestrzegana.
Pastorał w kościołach wschodnich
W kościołach wschodnich pastorał funkcjonuje w dwóch odmianach:
Pastorał wschodni starszego typu
- liturgicznej (
gr
. πατερίτσα, paterissa,
słow
. żezł) - używanej podczas nabożeństw. Jest to długa laska zakończona poprzeczną głowicą zwieńczoną kulą i krzyżem. Pierwotna forma, znana od VI w., miała głowicę w kształcie greckiej litery Tau, z dwoma prostymi ramionami wygiętymi w dół, oszczędnie zdobioną. Obecnie pastorałów o tym kształcie używają zwierzchnicy prawosławnych monasterów (
archimandryci
i
ihumeni
). Od XVI-XVII w. głowica pastorału przybiera kształt dwóch węży wyginających się w górę i patrzących na krzyż, co ma wyrażać nakaz
Chrystusa
: Bądźcie roztropni jak węże! Tej formy pastorału powszechnie używają obecnie prawosławni biskupi.
- pozaliturgicznej (
gr
. ράβδος, rabdos,
słow
. posoch) - używanej przez biskupów przy oficjalnych wystąpieniach. Jest to znacznie krótsza laska zakończona rozszerzającą się ku górze ozdobną głowicą i gałką.
Nazw "żezł" i "posoch" często jednak używa się zamiennie.
Specyficznym elementem pastorałów biskupów rosyjskich (oraz w cerkwiach będących pod wpływem ruskiej tradycji) jest tak zwany sułok. Jest to przybranie składające się z dwóch płatów tkaniny nałożonych jeden na drugi i umocowanych pod głowicą. Ma on znaczenie praktyczne związane z chłodnym klimatem; górny płat chronił dłonie biskupa od mroźnego powietrza, dolny - od zimnego metalu pastorału.
W
kościołach przedchalcedońskich
pastorały mają różne formy. Pastorały
koptyjskie
,
jakobickie
i
etiopskie
mają formę grecką,
ormiańskie
- łacińską, a
asyryjskie
- łacińską lub grecką w zależności od lokalnych zwyczajów.
Zobacz też