Pojęcie myślenia postformalnego charakterystyczne jest dla neo- i postpiagetowskich koncepcji rozwoju poznawczego, powstałych w nurcie life-span psychology .

Zostało ono wprowadzone w wyniku krytyki wobec poglądów Piageta – przede wszystkim tych, które dotyczyły adaptacyjnego charakteru operacji formalnych oraz rozwoju moralnego obejmującego przedział czasowy: od narodzin do okresu dorastania włącznie. Później zmiany miały mieć już charakter tylko ilościowy. Z jednej strony, wyniki badań wskazywały bowiem, że ludzie dorośli (a więc ta grupa wiekowa, która w koncepcji piagetowskiej miała już osiągnąć formalne stadium rozwoju poznawczego) od pewnego wieku osiągają coraz gorsze wyniki w testach myślenia formalnego; ich sądy logiczne wydawały się być uzależnione od treści argumentów. Z drugiej, dokonano teoretycznej krytyki stanowiska Piageta, mówiącego o tym, że myślenie formalne jest najbardziej przystosowawcze, czyli najlepiej spośród wszystkich służy adaptacji do świata.

Istnienie myślenia postformalnego miało być hipotezą zarówno wyjaśniającą niezgodne z koncepcją Piageta wyniki badań, jak i uzupełniającą teoretyczne rozważania o tym, jak człowiek dorosły postrzega swoją rzeczywistość i w jaki sposób w niej funkcjonuje. Ten rodzaj myślenia miałby bowiem ułatwiać poruszanie się w świecie relacji społecznych dzięki relatywizacji logiki, dokonującej się przez uwzględnianie kontekstu występowania danych treści. Ludzie dorośli mieliby więc posiadać zdolność myślenia abstrakcyjnego, ale nie w pełni stosować ją na co dzień ze względu na jej nieadekwatność do rzeczywistości społecznej. Twórcy teorii neo- i postpiagetowskich podkreślali, że świat człowieka dorosłego składa się w dużej mierze z relacji interpersonalnych. Sprawia to, że występują w nim przede wszystkim problemy otwarte, czyli takie, do których zdefiniowania potrzeba nieskończonej liczby zmiennych i jednocześnie trudno jest oddzielić dane niezbędne do rozwiązania danego problemu od danych mniej istotnych. Co więcej, rzeczywistość ma charakter kontekstualno-dialektyczny, tzn. podlega nieustannym zmianom, można ją poznać tylko z pewnego punktu widzenia (tzn. nigdy obiektywnie), wiedza na jej temat jest ze swej natury wewnętrznie sprzeczna.

Badacze należący do nurtów neo- i postpiagetowskich to np. Labouvie-Vief, Commons i Richards , Arlin, Sinnott, Basseches, Pascual-Leone, a na gruncie polskim: Gurba, Olejnik, Niemczyński. Spośród koncepcji spoza tradycji Piagetowskiej wartą odnotowania jest ta stworzona przez Kincheloe. Jest ona oparta przede wszystkim na teoretycznych rozstrzygnięciach Deweya i Gadamera . Myślenie postformalne nazywa Kincheloe hermeneutyką krytyczną i wskazuje na cztery grupy jego cech: etymologię (etymology), wzór (pattern), proces (process), kontekstualizacja (contextualization).