Les Misérables – musical Claude-Michela Schönberga (nazywany również w skrócie Les Mis lub Les Miz), powstały na podstawie powieści Wiktora Hugo Nędznicy . Musical składa się z dwóch aktów z epilogiem i jest dość wierną adaptacją książki.

Spis treści 1 Historia spektaklu 1.1 Paryż 1.2 Londyn 1.2.1 25 rocznica 1.3 Broadway 1.4 Polska 1.4.1 Gdynia 1.4.1.1 Obsada 1.4.2 Warszawa 1.4.2.1 Obsada 1.5 Inne inscenizacje 2 Akcja 2.1 Akt I 2.2 Akt II 3 Postaci 4 Utwory 5 Nagrania 5.1 Muzyczne 5.2 Filmowe 6 Bibliografia 7 Odnośniki

Historia spektaklu

Paryż

Pierwsza wersja musicalu powstała w języku francuskim. Twórcą oryginalnego libretta francuskiego był Alain Boublil – autor prawie wszystkich tekstów do musicali Claude-Michela Schönberga . Premiera miała miejsce we wrześniu 1980 w Pałacu Sportów w Paryżu . Spektakl cieszył się olbrzymim zainteresowaniem, lecz po około 100 przedstawieniach zszedł z afisza z powodu innych zobowiązań właścicieli Pałacu (zakontraktowane wcześniej występy cyrkowe). Około 40000 zawiedzionych widzów nie obejrzało spektaklu.

Londyn

W roku 1982 rozpoczęły się prace nad angielską wersją spektaklu. Angielskie libretto stworzył Herbert Kretzmer^[1] , brytyjski dziennikarz i tekściarz. Około 1/3 tekstu było dosłownym tłumaczeniem wersji francuskiej, kolejne 1/3 było jego interpretacją, pozostała 1/3 materiału była nowym, oryginalnym tekstem (spektakl uległ bowiem znacznym zmianom i poszerzeniu, również w warstwie muzycznej). Premiera miała miejsce w dniu 8 października 1985 roku w Barbican Centre. Mimo początkowych złych recenzji spektakl od początku podbił serca publiczności i osiągnął oszałamiający sukces – jest grany w Londynie bez przerwy do dnia dzisiejszego. W międzyczasie spektakl przeprowadzał się dwa razy (w 1985 i 2004) i obecnie grany jest w Queen's Theatre. Londyńskie przedstawienie pobiło 2 światowe rekordy długości grania spektaklu musicalowego:

• jest grane bez przerwy prawie 25 lat
• 5 stycznia 2010 odbyło się dziesięciotysięczne przedstawienie^[2]

25 rocznica

W październiku 2010 minęło 25 lat od chwili londyńskiej premiery spektaklu. Z tej okazji przygotowano następujące przedsięwzięcia:

• w dniach 14 września – 2 października spektakl był wystawiany w zmienionej aranżacji na scenie Barbican Center, zagrano 22 spektakle^[3]
• w dniu 3 października 2010 odbyły się 2 koncerty galowe w O2 Dome ^[4]. Koncert był transmitowany na żywo i z poślizgiem m.in. w kinach Wielkiej Brytanii, Irlandii, Kanady, Niemiec i Danii. Pod koniec listopada 2010 planowane jest ukazanie się zapisu tych koncertów na DVD i Blu-Ray.

Broadway

Premiera nowojorska miała miejsce w dniu 12 marca 1987 , gdzie odbyło się 6680 spektakli do momentu zdjęcia z afisza 18 maja 2003 (3 najdłużej grany spektakl w historii Broadwayu ). Spektakl po przearanżowaniu i reorkiestracji wszedł na deski ponownie 9 listopada 2006 i był grany do stycznia 2008 roku. Łączna ilość spektaklów na Broadwayu wyniosła 7143^[5].

Polska

Gdynia

W latach 1989-2000 spektakl w reżyserii Jerzego Gruzy i w przekładzie libretta Andrzeja Jareckiego i Gustawa Gottesmana był wystawiany w gdyńskim Teatrze Muzycznym im. Danuty Baduszkowej (wersja non-replica, scenografia: Łucja i Bruno Sobczakowie). Premiera miała miejsce 30 czerwca 1989 roku.

Obsada

• Jean Valjean – Zenon Bester, Krzysztof Stasierowski , Jerzy Jeszke
• Javert – Andrzej Słabiak, Andrzej Śledź
• Fantyna - Katarzyna Chałasińska, Anna Dauksza, Elżbieta Rakowska
• Cosette – Ewa Świątek, Anna Widera
• Eponina – Katarzyna Cygan, Magdalena Woźniak
• Marius – Edmund Jabłoński, Dariusz Siastacz
• Madame Thenardier – Ewa Kuculis, Urszula Polanowska
• Thenardier – Wojciech Cygan, Piotr Gulbierz
• Enjolras – Maciej Dunal
• Gavroche – Kacper Kuszewski
• Mała Cosette – Edyta Kowalska, Agata Rachwał

Warszawa

We wrześniu 2009 rozpoczęły się przesłuchania do inscenizacji w warszawskim Teatrze Muzycznym Roma w reżyserii Wojciecha Kępczyńskiego ^[6]. Premiera odbyła się 25 września 2010 ^[7] , natomiast pierwsze przedstawienie biletowane zagrano 26 września. W spektaklu warszawskim jest wykorzystane nowe tłumaczenie libretta autorstwa Daniela Wyszogrodzkiego . Jest to wersja non-replica (scenografia: Grzegorz Policiński, kostiumy: Magdalena Tesławska i Paweł Grabarczyk, projekty projekcji: Adam Keller), w przedstawieniu wykorzystano inne, nowocześniejsze rozwiązania techniczne niż w oryginale londyńskim – najpoważniejszą zmianą jest rezygnacja ze sceny obrotowej, ruch dekoracji rozwiązano poprzez zdalnie sterowane platformy sceniczne (produkcji szwedzkiej firmy Visual Act) pozycjonowane laserowo.

Obsada

^[8]

• Jean Valjean – Janusz Kruciński , Damian Aleksander
• Javert – Łukasz Dziedzic , Jakub Szydłowski
• Fantyna – Edyta Krzemień , Anna Gigiel
• Cosette – Paulina Janczak , Kaja Mianowana
• Eponine – Ewa Lachowicz, Malwina Kusior
• Marius – Marcin Mroziński , Rafał Drozd , Marcin Wortmann
• Madame Thenardier – Anna Dzionek, Anna Sztejner
• Thenardier – Tomasz Steciuk , Grzegorz Pierczyński
• Enjolras – Łukasz Zagrobelny , Jan Bzdawka
• Gavroche – Tomasz Chodorowski, Jan Cięciara, Miłosz Konkel, Aleksander Kubiak, Jan Rotowski
• Mała Cosette – Alicja Armata, Maja Kwiatkowska, Magda Kusa, Roksana Rybicka, Julia Siechowicz, Monika Walczak

Inne inscenizacje

Spektakl do chwili obecnej był wystawiany w 43 krajach i 292 miastach. Powstały 22 wersje językowe. Łączna ilość profesjonalnych spektakli przekracza 38 000, które obejrzało ponad 55 milionów widzów^[9][10].

Akcja

Akt I

Tulon/Digne 1815 Jean Valjean opuszcza galery w Tulonie po odbyciu 19 lat więzienia za kradzież chleba i wielokrotne usiłowanie ucieczki. Wypuszczający go na wolność inspektor policji Javert wręcza mu żółty paszport byłego galernika (Work Song). Valjean początkowo cieszy się z odzyskanej swobody, jednak szybko przekonuje się, że posiadanie paszportu wyjawia wszystkim jego przeszłość i tym samym skazuje na wykluczenie ze społeczeństwa. Załamanemu Valjeanowi z pomocą przychodzi biskup miasta Digne , który zaprasza byłego więźnia do siebie na nocleg i kolację. W nocy Valjean ucieka zabierając srebrne naczynia. Zostaje złapany przez żandarmów i przyprowadzony na konfrontację do domu biskupa, który oznajmia, że naczynia zostały przez niego podarowane włóczędze. Po uwolnieniu Valjeana i wyjściu żandarmów biskup obdarowuje go jeszcze srebrnymi lichtarzami prosząc, by za pieniądze ze sprzedaży stał się dobrym człowiekiem. (Valjean Arrested/Valjean Forgiven) Valjean przechodzi przemianę duchową i postanawia zmienić swoje życie (What Have I Done?).

Montreuil-sur-Mer 1822 Przed fabryką w mieście Montreuil gromadzi się tłum biedaków i robotników. Jedna z robotnic, Fantyna zajęta jest czytaniem listu, co wzbudza powszechne zainteresowanie. Inna z kobiet wyrywa Fantynie list z ręki i obwieszcza wszystkim wynikający z jego treści fakt, że adresatka ma nieślubne dziecko. Fakt natychmiast dochodzi do zarządzającego fabryką, który wyrzuca dziewczynę z pracy (At the End of the Day). Fantyna sprzedaje swoje włosy i zęby, lecz realną szansą zarobienia na utrzymanie córeczki staje się dla niej prostytucja (Lovely Ladies). Nieprzyzwyczajona do życia marginesu Fantyna wdaje się w bójkę z potencjalnym klientem. Interweniuje Javert, grożąc dziewczynie więzieniem. Zapobiega temu jednak mer miasta Madeleine, który po wysłuchaniu historii Fantyny każe wysłać ją do szpitala.

Na ulicy powstaje zamieszanie, gdy wóz konny przygniata jednego z mieszkańców Montreuil (Cart Crash). Madeleine ratuje mu życie podnosząc wóz. Ten pokaz siły fizycznej zwraca uwagę Javerta, który opowiada merowi historię o Jeanie Valjean – nadludzko mocarnym galerniku z Tulonu, który przez wiele lat ukrywał się przed policją, lecz został niedawno schwytany w Arras. Madeleine jest wstrząśnięty, ktoś inny ma zapłacić za jego winy (Who Am I?). Postanawia nawet kosztem przyszłości całego miasta wyjawić przed sądem prawdę, co też czyni.

Niearesztowany w ogólnym zdumieniu, Valjean wraca do szpitala, by pomóc Fantynie, jest już jednak za późno na interwencję lekarską. Umierająca kobieta (Fantine's Death: Come To Me) prosi Valjeana o to, by zaopiekował się jej córeczką Cosette , Valjean obiecuje to zrobić. Po chwili wpada Javert, jednak Valjean rozbija krzesło, zadaje mu cios i ucieka.

Montfermeil 1822

Ośmioletnia Cosette, która nie mogła mieszkać z matką, przebywa w karczmie karczmarza Thenardiera i jego żony. Wykorzystywana jako służąca i zmuszana do pracy ponad siły, jest też ofiarą ciągłych szyderstw ze strony Thenardierowej (Castle on a Cloud) i jej córeczki, swojej rówieśnicy, Eponiny . W nocy mała Cosette zostaje wypędzona po wodę ze studni w lesie. W tym czasie w karczmie odbywa się hulanka (Master of the House). Ludyczną atmosferę przerywa pojawienie się Valjeana z Cosette. Mężczyzna proponuje Thenardierom wykup dziecka, na co ci po wytargowaniu 1500 franków się zgadzają (Thénardier Waltz). Cosette odchodzi z nowym przybranym ojcem do Paryża.

Paryż, 1832 Na paryskiej ulicy zbierają się mieszkańcy najbiedniejszej dzielnicy miasta, Saint-Denis – prostytutki, żebracy, ulicznicy i złodzieje (Look Down). Nastoletni ulicznik Gavroche opowiada o urokach życia na ulicy, prostytutka kłoci się ze starą żebraczką, zaś studenci sympatyzujący z radykalnymi ideami, Enjolras i Mariusz Pontmercy , obserwują nastroje tłumu. Z grupy przestępców wyłaniają się Thenardierowie i siedemnastoletnia już Eponina , usiłująca bezskutecznie zwrócić na siebie uwagę przystojnego Mariusza. Cała rodzina szykuje napad na znanego filantropa. Rychle pojawia się też ten ostatni, a jest nim Valjean w towarzystwie Cosette. Wybucha bójka, ale pojawienie się patrolu policji z Javertem rozjaśnia sytuację. Napadnięty Valjean ucieka, jednak złapany Thenardier go denuncjuje. Mariusz jest od pierwszego wejrzenia oczarowany Cosette. Prosi Eponinę o to, by znalazła dla niego jej adres. Choć sama zakochana w Pontmercym, Eponina zgadza się.

Mariusz udaje się na spotkanie polityczne radykalnego koła republikańskiego pod wodzą Enjolrasa (ABC Cafe / Red and Black), jest jednak rozkojarzony swoją miłością. Z mieszanymi uczuciami słucha przemów Enjolrasa , ustalającego termin wybuchu powstania zbrojnego na 5 czerwca, a także pijackich wygłupów innego studenta – Grantaire'a. Ulega jednak powszechnemu entuzjazmowi (Do You Hear the People Sing?) i obiecuje dołączyć do przyjaciół na barykadach.

Cosette w swoim ogrodzie usiłuje dowiedzieć się od Valjeana, dlaczego tak niewiele wie o swojej przeszłości. Ten jednak uparcie milczy. Dziewczyna zastanawia się też, co znaczą jej uczucia dla nieznanego jej jeszcze Mariusza. Mariusz pojawia się wieczorem w ogrodzie przyprowadzony przez Eponinę. Cosette i Mariusz wyznają sobie miłość (I Saw Him Once/In My Life/A Heart Full of Love), Eponina wpada w rozpacz. Randkę przerywa gang Thenardiera, który postanowił napaść Valjeana w jego własnym domu (Plumet Attack). Napastników płoszy jednak krzykiem Eponina. Mariusz ucieka, a Valjean dochodzi do wniosku, że został wyśledzony przez Javerta i pora uciekać z Francji do Londynu. Akt kończy scena zbiorowa, każda z głównych postaci śpiewając własny motyw muzyczny w kontrapunkcie przewiduje dalsze losy (One Day More).

Akt II

5-6 czerwca 1832 – barykady Studenci budują barykadę na ulicy Villette (At the Barricade <Upon These Stones>). Dowodzi Enjolras, w szeregach powstańców są Gavroche, Mariusz i Eponina. Chcąc ratować życie tej ostatniej, Mariusz wysyła ją z listem pożegnalnym do Cosette (On My Own). Eponina spotyka jednak na ulicy Valjeana i oddaje mu pismo, a potem słucha, jak ten głośno odczytuje treść listu. Zrozpaczona jego treścią, postanawia wrócić na barykadę. W trakcie powrotu zostaje postrzelona w pierś i kona w ramionach Mariusza (A Little Fall of Rain). Powstańcy odpierają pierwszy atak na barykadę (Night of Anguish). W międzyczasie demaskują w swoich szeregach prowokatora – to Javert, wysłany przez prefekta policji, by siać zwątpienie wśród buntowników (Little People). Egzekucja schwytanego zostaje odłożona. Javert jest uwięziony w pobliskiej karczmie. Tymczasem do walczących dołącza Valjean, od razu włączając się do boju i zabijając snajpera celującego w Enjolrasa. Jako nagrodę za ten czyn prosi o możliwość zastrzelenia Javerta, na co wszyscy się zgadzają; jednak kiedy zostaje z policjantem sam na sam wypuszcza go wolno oddając strzał w powietrze. Zapada noc, wszyscy obrońcy barykady wspominają przy winie minione dni (Drink with Me), a następnie udają się na spoczynek. Tylko Valjean wśród ciemności modli się o zachowanie życia Mariuszowi (Bring Him Home). Następnego dnia w czasie kolejnego szturmu ginie Gavroche wysłany poza barykadę po naboje (The Second Attack <Death of Gavroche>), a w czasie kolejnego uderzenia wojska cała barykada zostaje zniszczona wybuchem (The Final Attack). Giną wszyscy, ratuje się tylko Valjean i ciężko ranny Mariusz (instrumentalny Sewers).

Po stłumieniu powstania Valjean ucieka kanałami razem z nieprzytomnym Mariuszem na plecach. W kanałach spotyka najpierw Thenardiera (który obdziera ze złotych zębów i zegarków zabite ofiary zamieszek – Dog Eat Dog <The Sewers>), a następnie Javerta. Błaga go o możliwość odwiezienia Mariusza do domu i deklaruje dobrowolny powrót do więzienia, kiedy tylko zapewni już przyszłość Cosette. Javert zgadza się, a następnie wstrząśnięty postawą Valjeana popełnia samobójstwo rzucając się do Sekwany (Javert's Suicide).

Mariusz wraca do zdrowia pod opieką Cosette. Przed ślubem obojga młodych (Wedding Chorale) Valjean wyjawia Mariuszowi, że jest byłym galernikiem i postanawia usunąć się w cień, by jego przeszłość nigdy nie zmąciła wizerunku i szczęścia przybranej córki. Na weselu pojawiają się nuworysze Thenardier z żoną (Beggars at the Feast), żądając od Mariusza pieniędzy w zamian za wyjawienie rodzinnej tajemnicy. Thenardier oznajmia, że widział Valjeana w kanałach w noc upadku ostatniej barykady i pokazuje zegarek, z którego okradł wtedy Mariusza. W ten sposób Pontmercy dowiaduje się, że to Valjean uratował mu życie wynosząc z kanałów.

Epilog Mariusz i Cosette biegną do domu Valjeana, by zaprosić go z powrotem do swojego domu. Jest już jednak za późno – starzec umiera, błogosławiąc przybraną córkę. Pojawiają się duchy Fantyny i Eponiny, by zabrać jego duszę do nieba (Valjean's Death), a po chwili dołączają do nich także widma wszystkich zabitych na barykadach, by wspólnie zaśpiewać finałową pieśń nadziei na lepszą przyszłość (Finale).

Postaci

Postaci występujące w musicalu w kolejności pojawiania się na scenie.

Postać	Głos [11]	Opis postaci
Jean Valjean	tenor	Więzień, zwolniony warunkowo z więzienia po 19 latach. Łamie warunki zwolnienia, ukrywa się zmieniając nazwisko. Adoptuje Cosette, córkę Fantyny
Javert	baryton lub bas-baryton	Policjant, jego obsesją jest rygorystyczne stosowanie prawa. Nieustępliwie ściga zbiega Valjeana.
Biskup Myriel	baryton	Gości Valjeana w swym domu. Obdarowuje go srebrami, zapoczątkowując tym jego przemianę moralną.
Fantyna	mezzosopran	Uwiedziona, pozostawiona z małym dzieckiem. Traci pracę, staje się prostytutką by utrzymać swoje dziecko oddane w opiekę Thénardierom.
Cosette – dziecko	mezzosopran	Córka Fantyny, 8 lat. Ciężko pracuje fizycznie w karczmie Thénardierów.
Madame Thénardier	mezzosopran	Wulgarna żona Thénardiera.
Éponine dziecko	rola niema	Ośmioletnia rozpieszczana córka Thénardierów. Wychowuje się z Cosette.
Thénardier	baryton lub tenor	Mały złodziejaszek, prowadzi karczmę.
Gavroche	sopran chłopięcy	Uliczny paryski łobuziak.
Enjolras	baryton lub tenor	Przywódca ruchu studenckiego.
Mariusz Pontmercy	tenor	Student, bliski Éponine, lecz zakochany w Cosette.
Éponine	mezzosopran	Dorosła córka Thénardierów, w łachmanach. Zakochana bez wzajemności w Mariuszu.
Cosette	sopran	Zakochuje się z wzajemnością w Mariuszu.
Grantaire	baryton	Grantaire – alkoholik, darzący uwielbieniem Enjolrasa.

Utwory

Nagrania

Muzyczne

Musical doczekał się kilkudziesięciu nagrań płytowych w wielu językach – angielskim, niemieckim, niemieckim austriackim, rosyjskim, francuskim, duńskim, szwedzkim, hiszpańskim, węgierskim, czeskim, hiszpańskim argentyńskim, norweskim i japońskim

Za najbardziej znaczące uważa się:

• London Original Cast Recording – premierowa obsada z West Endu ( 1985 )
• Broadway Original Cast Recording – premierowa obsada z Broadwayu ( 1986 )
• Complete Symphonic Recording – album studyjny na bazie ówczesnej obsady ( 1988 ),
  • australijskiej
  • londyńskiej
  • nowojorskiej
• The Dream Cast in Concert z okazji dziesięciolecia angielskojęzycznej premiery musicalu ( 1995 ).

Istnieją dwie wersje francuskojęzyczne:

• Original French Version – zapis premierowego spektaklu paryskiego (z 1980 ) roku z pierwotnymi tekstami, nie zawiera później dokomponowanych utworów. Niektóre utwory mają inne tytuły.
• Parisian Revival Version – zapis z paryskiego wznowienia (w roku 1991 ), libretto jest tłumaczone z wersji angielskiej

Pełnym zapisem całości spektaklu jest trzypłytowy Complete Symphonic Recording zawierającym również recytatywy . Nie zawiera 2 utworów z oryginalnej wersji londyńskiej z 1985 (Little People /wersja wcześniejsza/ oraz I Saw Him Once), które zostały usunięte z libretta i nie są obecnie wykonywane na scenie.

Tabela poniżej zawiera zestawienie utworów na poszczególnych wydaniach płytowych.

Song	London Original Cast (1985)	Broadway Original Cast (1987)	The Dream Cast in Concert (1995)	Complete Symphonic Recording (1988)	Original French Version (1980)	Parisian Revival Version (1991)
Overture / Work Song					No
On Parole	No	No	Partially		No	No
Valjean Arrested, Valjean Forgiven	Partially	Partially			No	Partially
Valjean's Soliloquy (What Have I Done?)					No
At the End of the Day
I Dreamed a Dream
Lovely Ladies			Partially		Partially
Fantine's Arrest	No	No				No
The Runaway Cart	No	No	Partially		No	No
Who Am I? – The Trial					No
Come to Me (Fantine's Death)					No
The Confrontation					No
Castle on a Cloud	Partially	Partially	Partially			Partially
Master of the House	Partially	Partially	Partially		Partially	Partially
The Bargain	No	No	Partially			No
The Waltz of Treachery
Look Down	Partially
The Robbery	No	No	No		Partially	No
Javert's Intervention	No	No	No		No	No
Stars					No
Little People (Former) *		No	Partially	No		No
Éponine's Errand	No	No	No		No	No
The ABC Café / Red and Black	Partially	Partially			Partially	Partially
Do You Hear the People Sing?
I Saw Him Once *		No	No	No	No	No
In My Life	Partially		Partially		Partially
A Heart Full of Love	Partially				Partially
The Attack on Rue Plumet	Partially	Partially	Partially		Partially	Partially
One Day More!
At the Barricade (Upon These Stones)	No	Partially	No		No	Partially
On My Own					No
Building the Barricade	Partially				No
Javert's Arrival	No				No
Little People	No	Partially			No	Partially
A Little Fall of Rain
Night of Anguish	No					No
The First Attack	No	Partially			Partially	Partially
Drink With Me
Bring Him Home					No
Dawn of Anguish	No	No	No		No	No
The Second Attack (Death of Gavroche)	No	No	No			No
The Final Battle	No	No			No	No
The Sewers	No	No			No	No
Dog Eats Dog					No
Javert's Suicide	Partially	Partially			Partially
Turning					No
Empty Chairs at Empty Tables					No
Every Day (Marius and Cosette)	No	No			No	No
Valjean's Confession	No	No	No			No
The Wedding Chorale	Partially	Partially	Partially			Partially
Beggars at the Feast			Partially		No
Valjean's Death	Partially	Partially			Partially	Partially
Finale					No

= cały utwór na płycie

Partially

= część utworu na płycie

No

= brak utworu na płycie

* = te utwory po premierze londyńskiej w 1985 zostały usunięte z musicalu

Filmowe

Jedynym istniejącym do tej pory wizualnym zapisem musicalu jest The Dream Cast in Concert ( 1995 ) zapis koncertu z okazji dziesięciolecia angielskiej wersji musicalu^[12]. Jest to jednak wersja galowa pozbawiona ruchu scenicznego, aktorzy śpiewają do mikrofonów.

Pod koniec listopada 2010 planowane jest wydanie na DVD i Blu-ray zapisu koncertu z okazji 25 rocznicy londyńskiej premiery, który odbył się 3 października 2010 w Londynie w hali O2 Dome ^[13]

Bibliografia

• E.Behr, Les Misérables. History in the making, London 1989, Jonathan Cape Ltd,
• Stage by Stage: Les Misérables DVD (1988)

Odnośniki

1. ↑ Strona Herberta Kretzmera ( ang. )
2. ↑ 10 000 przedstawień LesMiz ( ang. )
3. ↑ Les Miz w Barbican ( ang. )
4. ↑ Koncerty galowe w O2 Dome ( ang. )
5. ↑ Les Miserables w bazie IBDB ( ang. )
6. ↑ Informacja ze stromy Teatru Muzycznego Roma
7. ↑ Informacja o sprzedaży biletów
8. ↑ Obsada w Romie
9. ↑ Strona oficjalna spektaklu ( ang. )
10. ↑ Strona polskiego spektaklu
11. ↑ Partie Les Miserables ( ang. )
12. ↑ Dream Cast in Concert w bazie IMdB ( ang. )
13. ↑ Informacja o przedsprzedaży płyt