Plac Konstytucji 3-go Maja
Bartoszyce (dawniej Barsztyn[1],
niem.
Bartenstein, lit. Barštynas,
prus.
Bartanstabs[]) –
miasto i gmina
w
województwie warmińsko-mazurskim
, w
powiecie bartoszyckim
leżące na
Nizinie Sępopolskiej
w dolinie rzeki
Łyny
, w historycznej krainie
Barcji
. Bartoszyce to miasto o wielowiekowej historii i tradycji, łączące w sobie wpływy polskie, niemieckie i wschodnie.
W latach 1975-1998
Bartoszyce administracyjnie należały do
województwa olsztyńskiego
. Dzisiaj to ważny węzeł komunikacyjny oraz ośrodek administracyjny, usługowy i kulturalny województwa. Według danych
GUS
z 31 grudnia 2008 roku miasto miało 25 007 mieszkańców[2].
Położenie i lokalizacja
Bartoszyce położone są w północnej części
województwa warmińsko-mazurskiego
po obu stronach rzeki
Łyny
. Geograficznie znajdują się w mezoregionie Równina Sępopolska, która jest częścią makroregionu
Nizina Staropruska
. Ta z kolei wchodzi w skład podprowincji
Pobrzeża Wschodniobałtyckie
i prowincji
Niżu Wschodniobałtycko-Białoruskiego
. Bartoszyce leżą na równinie, która na swych obrzeżach wznosi się na wysokość 80-100 m n.p.m.i obniża się ku środkowi do 40-50 m n.p.m.[3]
Miasto położone jest (odległości drogowe wg
Google Maps
): 71 km od
Olsztyna
, 256 km od
Warszawy
, 177 km od
Gdańska
, 17 km od granicy z
Rosją
i 58 km od
Kaliningradu
.
Środowisko naturalne
Według danych z 2005 roku, Bartoszyce mają obszar 11 km² (0,84% powierzchni powiatu)[4] w tym[5]:
- tereny zabudowane 27,9%
- użytki rolne 27,9%
- lasy 6,0%
- wody 2,6%
Geologia i rzeźba terenu
Bartoszyce leżą na
platformie wschodnioeuropejskiej
w regionie obniżenia nadbałtyckiego (czasami nazywanego też synekizą perybałtycką)[6]. Miasto położone jest w obniżeniu wysoczyzny morenowej płaskiej co powoduje, że na terenie miasta rzeźba terenu jest raczej płaska. Natomiast dookoła Bartoszyc dominują tereny pagórkowate z licznymi oczkami wodnymi w miejscowych obniżeniach terenu[6].
Gleby
Na terenie miasta znajduje się 307 ha użytków rolnych. Na jego obrzeżach dominują gleby urodzajne, kompleksu pszennego dobrego. Wykształcone głównie na glinach lekkich, lokalnie zalegających na glinach średnich. W północnych częściach miasta lokalnie występują
iły
pylaste. Są to gleby III i IV klasy gleby bonitacyjnej[6]. W dolinie Łyny występują mady i gleby pochodzenia organicznego. Gleby na terenie całego miasta wykazują naturalną zawartość
metali ciężkich
oraz niską, naturalną ilość siarki siarczanowej[5]. Na terenie miasta nie rozpoznano żadnych złóż
surowców mineralnych
.
Warunki klimatyczne
Miasto znajduje się w dzielnicy klimatycznej pomiędzy dzielnicą gdańską, która jest nieco cieplejsza oraz dzielnicą mazurską-chłodniejszą[3]. W Bartoszycach średnia roczna temperatura w
skali Celsjusza
wynosi 6,9°. Z kolei okres wegetacyjny trwa około 170-190 dni, podczas którego średnia temperatura wynosi 12 °C[7]. Wilgotność względna na terenie miasta to 82%. Zachmurzenie średnie roczne jest jedną z niższych wartości na terenie województwa i kraju a całkowite zachmurzenie występuje tu średnio przez około 100 dni w roku[7]. Średnie dobowe nasłonecznienie wynosi około 4 godzin na dobę[7] a sam teren miasta jest nasłoneczniony stosunkowo jednorodnie. Miasto charakteryzuje się roczną sumą opadów wynoszącą średnio 538 mm. Liczba dni mroźnych w ciągu roku wynosi 38-43, z przymrozkami 110-125, a dni z pokrywą śnieżną 60-65[3]. W rejonie miasta przeważają wiatry o kierunku: południowo-zachodnim (18,9% udziału w ciągu roku[3])i zachodnim (15,2%[3])[6]. Udział wiatrów południowo-zachodnich wzrasta szczególnie w okresie jesienno-zimowym[3].
Wody powierzchniowe
Teren Bartoszyc i okolic leży nad rzeką
Łyną
i jej dopływach. Jest to największa rzeka
województwa Warmińsko-Mazurskiego
i główny element sieci hydrograficznej regionu[6]. Cały teren związany z doliną Łyny,
rozporządzeniem
wojewody, został uznany za obszar chronionego krajobrazu ochrony wzmożonej[3]. Dolina ta wyróżnia się dynamicznymi zmianami rzeźby terenu, które prowadzą do okresowych wezbrań wody i wylewania się rzeki z koryta do wysokości 40 m n.p.m.Największym dopływem Łyny na terenie Bartoszyc jest jej prawobrzeżny dopływ – rzeka Suszyca. Jest to rzeka hydrologicznie związana z pobliskim jeziorem Kinkajmskim. Na niej zbudowany jest betonowy
jaz
, który piętrzy wodę na wysokości 1,4 m w wyniku czego gromadzone jest maksymalnie 66,5 tys. m³[5]. Woda ta tworzy Jeziorko Miejskie, tzw. Mleczarskie, na którym usytuowane jest kąpielisko miejskie. Innym zbiornikiem wód stojących na terenie miasta jest tzw. Jeziorko Bartbetowskie.
Przyroda
Według podziału geobotaniczno- regionalnego Bartoszyce leżą w Dziale Pomorskim[5]i charakteryzują się zróżnicowaną szatą roślinną w miejscach niedostępnych do wykorzystania dla człowieka. Natomiast na terenie miasta roślinność przeważa roślinność pochodzenia antropogenicznego – wprowadzona przez człowieka.
Lasy na terenie miasta zajmują powierzchnię 66ha[5]. Największym kompleksem leśnym jest las miejski położony we wschodniej części w pobliżu rzeki
Łyny
. Przeważa tam drzewostan świeży mieszany z dominacją
sosny
,
dębu
,
olchy
i
brzozy
[6]. Według regionalizacji przyrodniczo- leśnej bartoszyckie lasy nalezą do Krainy Mazursko-Podlaskiej. Poza lasami na terenie miasta 6,3% (68,9 ha)[5] jego ogólnej powierzchni zajmują tereny zieleni miejskiej jak parki i zieleńce. Tereny zielone i lasy znajdują się również na zboczach rzeki Łyny i Suszycy. Pełnią jednak one funkcje ochrony gleb przed
erozją
, więc ruch turystyczny na ich terenie jest kanalizowany[3]. Łącznie z powierzchnią lasów w granicach administracyjnych Bartoszyc tereny zielone stanowią 12,3% całkowitej powierzchni miasta.
Przy ul. Kętrzyńskiej 18 w ogrodzie znajduje się jedyny bartoszycki
pomnik przyrody
,
jesion wyniosły
o obwodzie 355 cm i wysokości 30 m[8]. W latach wcześniejszych w mieście znajdował się również inny pomnik przyrody-
dąb szypułkowy
, jednak wskutek uderzenia pioruna został uszkodzony i ze względów bezpieczeństwa ścięty.
Świat zwierzęcy zdominowany jest przez gatunki przystosowane do życia w mieście jak ptaki środowiska miejskiego i parkowego oraz drobne ssaki. Wyjątkiem, jest licznie występująca w dolinie rzeki Łyny – populacja
bobra
.
Demografia
Według danych
GUS
z 1 stycznia 2007, Bartoszyce mają 25 164 mieszkańców (9 m-ce w
województwie warmińsko-mazurskim
i 176 w
Polsce
), powierzchnię 11 km² (494 m-ce w kraju)i gęstość zaludnienia 2288 os./km².[9] .
Liczba ludności miasta na przestrzeni wieków była nierównomierna. Według dostępnych danych w 1852 wynosiła 3600, natomiast w 1880 wzrosła do 6 500[10]. Było to prawdopodonie spowodowane ogólnym gwałtownym rozwojem miasta, oraz uzyskaniem przez Bartoszyce w 1866 połączenia kolejowego, w tym ze stolicą
Prus Wschodnich
Królewcem
, co spowodowało liczną migrację do miasta.
Liczba gospodarstw domowych w mieście wynosi 9 461[5].
Według danych z roku 2002[11] średni dochód na mieszkańca wynosił 1313,93 zł
Historia
Krzyżacy
wybudowali tu w
1240
r. jeden z pierwszych zamków warownych w
Prusach
(obok zamku w
Reszlu
i Wissenburg koło
Sępopola
), przy którym na brzegu Łyny powstało osiedle. Jego założycielami byli najprawdopodobniej osadnicy pochodzący z
Hesji
lub z
Brandenburgii
, do których w późniejszym czasie dołączyli liczni osadnicy z Mazowsza[3]. Najpierw wzniesiono drewniana strażnicę, a murowany zamek wybudowano po 1274. W 1326 nadano miastu przywilej lokacyjny i nazwę Rosenthal. W 1332 miasto lokowano ponownie, nadając mu nową nazwę Bartenstein. Tutejszy zamek był w wieku XIV i XV siedzibą prokuratora i należał do komturii w
Bałdze
. Zniszczony przez mieszczan na początku wojny trzynastoletniej nigdy nie został już odbudowany. Na miejscu zamku wybudowano w
1902
r. gmach starostwa. Miasto rozwinęło się z przyzamkowej "liszki' czyli osady targowej. Przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim wystawił wielki mistrz
Luther von Braunschweig
(
1332
)[12]. W przywileju przeznaczono dotację na kościół, ale proboszcz pojawia się w dokumentach dopiero w
1345
r. Miasto szybko się rozwijało, w
1356
r. istniał już dom kupiecki, w
1359
r. wybudowano mury obronne, w
1361
r. były już dwa kościoły. W XIV wymieniane są już trzy bramy: Królewiecka, Sąteczeńska (Młyńska) i
Lidzbarska
.
Zacieśnienie więzów z
Polską
wskutek wasalizacji lennej
Prus Książęcych
w
1525
r., dobrze wpłynęło na rozwój miasta i okolic. Ożywił się handel zbożem, futrami, drewnem, chmielem, bursztynem. Złotym wiekiem w historii Bartoszyc był wiek XVI, jak również XVII. Miasto zaznaczyło rozwój we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i społecznego. Zyskało miano drugiego miasta po
Królewcu
w
Prusach Książęcych
.
W
1432
r. liczba mieszkańców wynosiła 1 500, w sto lat później jest już 4 000. Świadectwem znaczenia miasta jest fakt, że w 1656 zjechali się tutaj król szwedzki
Gustaw Adolf
oraz książę pruski
Fryderyk Wilhelm I
[10], natomiast w 1661 w Bartoszycach obradował Sejm Pruski. W
1680
roku miasto zostało sklasyfikowane jako pierwsze pod względem rozwoju gospodarczego wśród 48 miast
pruskich
[13]. W Bartoszycach i okolicach do 1945 roku posługiwano się dialektem
języka dolnoniemieckiego
-
dialektem dolnopruskim
z jego lokalną odmianą, gwarą Natangisch-Bartisch.
Zmierzch potęgi Rzeczypospolitej
XVIII wieku
odbił się bardzo niekorzystnie na sytuacji gospodarczej Bartoszyc. W latach 1788 i 1850 miasto nawiedziły duże pożary.
W 1742 w mieście utworzono
superintendenturę
Kościoła Ewangelickiego
, która następnie w połowie XIX została połączona z superintendenturą frydlandzką[14]. Zadaniem superintendenta z Bartoszyc był nadzór podlegających mu parafii oraz szkół.
Podczas
wojen napoleońskich
w
1807
r. Bartoszyce znajdowały się w centrum politycznych wydarzeń, gdyż spotkał się tu król
Prus
Fryderyk Wilhelm III Pruski
z
cesarzem Aleksandrem I
. Cesarz chcąc utrzymać Prusy, w wojnie przeciwko
Napoleonowi
, po swojej stronie, zagwarantował im zatrzymanie polskich nabytków terytorialnych. Efektem spotkania było podpisanie 26 kwietnia
1807
[15]. Traktatu Bartoszyckiego, który był układem sojuszniczym przeciwko Napoleonowi[16][17].
W wyniku pruskiej reformy administracyjnej z
1818
r[18]. Bartoszyce trafiają do okręgu – powiatu ziemskiego (landkreis), którego stolicą jest
Frydland
.
Bartoszyce dość wcześnie uzyskały bezpośrednie połączenia kolejowe z innymi miastami
Prus Wschodnich
.
- linia Bartoszyce –
Głomno
–
Iława Pruska
–
Królewiec
o długości 58,36 km, otwarta: 24.09.
1866
[19] r. (eksploatowana przez: Wschodniopruską Kolej Południową -Ostpreussische Südbahn)
- linia Bartoszyce –
Wiatrowiec
–
Korsze
–
Kętrzyn
o długości 45,25 km, otwarta: 1.11.
1867
r. (eksploatowana przez: Wschodniopruską Kolej Południową- Ostpreussische Südbahn)
- linia Bartoszyce – Postehnen (węzeł kolejowy koło
Frydlandu
) o długości 29,60 km, otwarta: 1.07.
1911
r. (eksploatowana przez: Pruskie Koleje Państwowe (Preussische Staatsbahnen)).
- linia Bartoszyce –
Szwaruny
o długości 7,0 km, otwarta: 10.08.
1916
r. (eksploatowana przez: Pruskie Koleje Państwowe (Preussische Staatsbahnen)[20].
Poza koleją żelazną Bartoszyce uzyskały również połączenie telegraficzne w
1881
r. i telefoniczne w
1899
r[21] . W tym czasie wymienia się już, iż miasto posiadało gimnazjum (dzisiejsze Liceum Ogólnokształcące im. S.Żeromskeigo) oraz 7 jarmarków[10].
Dopiero koniec
XIX wieku
i początek
XX wieku
spowodował podniesienie miasta z upadku i wzrost zamożności. W 1902 do Bartoszyc przeniesiono siedzibę
okręgu (powiatu) frydlandzkiego
(nazwę na bartoszycki zmieniono dopiero w
1927
r.). Samo miasto zaczęło zmieniać charakter z rzemieślniczo-kupieckiego na urzędniczo-wojskowe. Według dostępnych danych w 1912 w Bartoszycach i okolicach działało 5 szkół[22].
Podczas
I wojny światowej
mieściła się tu siedziba niemieckiego feldmarszałlka
Paula von Hindenburga
[23] .
Bartoszyce w
1933
roku liczyło 8717 mieszkańców, natomiast w roku
1939
liczyło 11 268, a wraz z garnizonem wojskowym 12 912[24] .
Na przełomie stycznia i lutego 1945 przez kilka dni prowadzono intensywne walki o Bartoszyce. W ich efekcie 4 lutego około 4 nad ranem[25] armia rosyjska weszła do miasta. Szacuje się, iż podczas działań wojennych i wywołanych nimi pożarami miasto zostało zniszczone w około 50%[25].
Po wojnie miasto włączono do Polski. Jego dotychczasową, niemiecką ludność zastąpiono polskimi i ukraińskimi przesiedleńcami. Od 1946 roku siedziba powiatu.
Toponimika nazwy miasta
Bartoszyce leżą na terytorium
Barcji
, jednej z historycznych krain dawnych
Prus
zamieszkiwanej, przez plemię Bartów. Obok rolnictwa, rozwijało się tu również pszczelarstwo zwane
bartnictwem
, od staropruskiego słowa bartis (po polsku
barć
)[26], od czego być może zaczerpnięto nazwę krainy. Następnie
Krzyżacy
po podboju tych terenów wybudowali tu zamek wokół którego szybko rozrosła się osada. Początkowo nosiła ona nazwę Rosenthal – w wolnym tłumaczeniu "Dolina Róż". W
1332
Wielki Mistrz Zakonu
Luther z Brunszwiku
nadaje miastu w akcie lokacyjnym nazwę Bartenstein, co można tłumaczyć na różne sposoby – jako kamień lub skałę Barcji (Bartów), bądź "toporowy kamień"[27]. Polskie przyswojenia fonetyczne Bartoszyce i Barsztyn pojawiają się dopiero wraz kolonizacją mazurską Prus w okresie
Reformacji
[26]. Do
1945
r. w powszechnym użyciu jest jednak nazwa niemiecka. Dzisiejszą formę ustalono oficjalnie po włączeniu miasta do Polski.
Alternatywne pochodzenie nazwy miasta stosuje Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich z 1880[10]. W haśle Bartoszyce podaje, iż pierwotna nazwa Bartenstein została nadana miastu na pamiątkę biskupa Bartłomieja, który przyczynił się do
chrystianizacji
Prus.
Symbole miasta
Flaga Bartoszyc zdobyta w bitwie pod Grunwaldem
-
Herb Bartoszyc
– stanowią na czarnym tle tarczy dwa skrzyżowane białe topory na białej podstawie podzielonej poziomo czarnymi liniami na trzy białe schodkowe pasy, z których górny jest najkrótszy, a dolny najdłuższy. Pochodzenie herbu częściowo jest związane z nazwą miasta, barte w języku staroniemieckim i barta w staropolskim oznaczają topór i to prawdopodobnie zadecydowało, iż stał się on elementem różnych wersji herbu[3]. Jego wygląd bezpośrednio nawiązuje do symboliki
heraldyczno
-
weksylologicznej
miasta. Herb miasta jest prawnie chroniony i uregulowany Statutem Miasta Bartoszyce z 2006 roku[28].
- Flaga Bartoszyc – przedstawia biały topór na czarnym tle z wąskimi białymi pasami umieszczonymi pionowo po obu stronach. Flaga w kolorystyce jak i w rysunku nawiązuje do flagi miejskiej Bartoszyc zdobytej przez wojska
Władysława Jagiełły
w
bitwie pod Grunwaldem
. Flaga miasta została dokładnie opisana przez
Jana Długosza
w dziele
Banderia Prutenorum
. Kolorystyka i proporcje flagi zostały uwspółcześnione i nie powinny przekraczać od 2:3 do 5:8 (szer. : dł.)[28].
- Logo Bartoszyc – stanowi wizerunek Bramy Lidzbarskiej w kolorze czerwonym z drobnymi dodatkami białego i czarnego. Po lewej stronie od bramy znajduje się pas koloru żółtego a po prawej niebieskiego.
- Święto miasta – Międzynarodowe Dni Regionu Bartoszyce obchodzone jest corocznie w pierwszy weekend czerwca. Obchody trwają kilka dni i składają się z cyklu imprez muzycznych, kulturalnych i rekreacyjno – sportowych eksponujących w głównej mierze kulturalny profil Bartoszyc[29]. Na zaproszenie burmistrza miasto zawsze odwiedzają przedstawiciele miast partnerskich.
- Patron Bartoszyc – patronem miasta jest
Bruno z Kwerfurtu (św. Brunon)
, który symbolizuje ideę wielokulturowości i tolerancji etnicznej oraz religijnej miasta. Oficjalnie został nim ustanowiony 30 września 2009 mocą specjalnej
uchwały
rady miasta oraz specjalnego dekretu papieskiego
Watykanu
. W tym samym dniu, w centrum miasta na skwerze przed urzędem miasta i
liceum ogólnokształcącym
, uroczyście odsłonięto pomnik św. Brunonona[30].
Polityka
Bartoszyce mają status
gminy miejskiej
. Mieszkańcy miasta wybierają do
Rady Miasta
, zgodnie z parytetem, 21 radnych[31]. Radni wybierają przewodniczącego, oraz co najmniej jednego zastępcę rady i pracują w 5 stałych komisjach[32], a uchwały podejmują podczas sesji rady, która zgodnie z regulaminem[33] spotyka się nie rzadziej niż raz na kwartał. Organem wykonawczym władz miasta jest burmistrz. Siedziba Urzędu Miasta Bartoszyce mieści się przy ul. Bohaterów Monte Cassino 1.
Dodatkowo Bartoszyce są siedzibą
gminy wiejskiej Bartoszyce
oraz
powiatu bartoszyckiego
.
Mieszkańcy Bartoszyc wybierają parlamentarzystów z
okręgu wyborczego Elbląg
. Aktualnie w Bartoszycach, przy ul. Starzyńskiego 3, znajduje się biuro poselskie posła
PO
na
Sejm
VI kadencji
Mirona Sycza
. Do
Parlamentu Europejskiego
bartoszyczanie głosują z
europarlamentarnego okręgu wyborczego numer 3 – Olsztyn
.
Miasto należy do
Euroregionu Bałtyk
i jest aktywnym członkiem Stowarzyszenia Gmin RP Euroregion Bałtyk[34]. Dodatkowo Bartoszyce należą i są główną siedzibą Stowarzyszenia Samorządów Przygranicznych Euroregionu Łyna-Ława[35] zrzeszającego społeczności lokalne powiatów województwa warmińsko-mazurskiego i rejonów
obwodu kaliningradzkiego
.
Miasta partnerskie
Bartoszyce przywiązują wielką wagę do kontaktów i wymiany doświadczeń z partnerami zagranicznymi, zarówno bliższymi – z
obwodu kaliningradzkiego
, jak i dalszymi[36]. Dodatkowo do grona miast partnerskich zalicza się polskie miasto Mława, z którym Bartoszyce podpisały porozumienie o nawiązaniu stosunków miast zaprzyjaźnionych[36]. Bartoszyce mają podpisane umowy o partnerstwie z następującymi miastami:
-
Pionierskij
,
obwód kaliningradzki
,
2000
-
Bagrationowsk
,
obwód kaliningradzki
,
2001
-
Nienburg (Weser)
,
Dolna Saksonia
,
2002
-
Emmaboda
,
Kalmar
,
2003
-
Mława
,
województwo mazowieckie
,
2001
Architektura
Szachulcowy szczyt domu przy ul.Kętrzyńskiej
Układ urbanistyczny
Miasto Bartoszyce jest jednym z historycznych ośrodków miejskich
województwa warmińsko-mazurskiego
i zostało założone podczas pierwszej fali osadnictwa na tych ziemiach. Prawa miejskie pierwotnie uzyskały w 1326 a ponownie w 1332. Zostały one nadane organizmowi protomiejskiemu, gdy ten w około 90 lat od założenia, w sposób żywiołowy rozwinął się do rozmiarów organizmu miejskiego z tzw.liszki[37]. Bartoszyce w
średniowieczu
uważane były za miasto nieco większe, stąd osadnictwo poza mury miejskie przeniosło się szybciej niż w innych miastach regionu[37]. Układ urbanistyczny, pomimo wielu zniszczeń prezentuje obraz urbanistyki z początku XIX z zachowanymi licznymi elementami starszymi. Cały zespół urbanistyczny Starego Miasta Bartoszyce podlega ochronie konserwatora zabytków, jednak niektóre jego elementy jak
Brama Lidzbarska
czy mieszczańskie kamienice uznane są za elementy wartościowe i obejęte są także indywidualną ochroną[38]. Ostatnie badania archeologiczne pokazują, iż także teren poza Starym Miastem jest zabytkowy. Odkryto tu m.in. jedyny w tej części Prus relikt
barbakanu
[37].
Układ urbanistyczny Bartoszyc jest typowy dla tego typu miast w regionie z centralnie położonym prostokątnym rynkiem. Głównym dominantem panoramy miasta jest kościół parafialny. Miasto cechuje się również regularną siecią ulic, które historycznie były otoczone murami miejskimi[38]. Perspektywę widokową Bartoszyc niegdyś dopełniała sylwetka zamku krzyżackiego- dziś już nieistniejącego.
W późniejszych czasach na wygląd miasta wpływ miało wiele czynników takich jak budowa sieci kolejowej wraz z infrastrukturą techniczną i napływ przemysłu oraz znaczna rozbudowa garnizonu wojskowego. Pomimo zniszczeń i destrukcji historycznej zabudowy miasta wywołanej
II wojną światową
w mieście zachowała się część historycznej zabudowy.
Zabytki
Kościół św. Jana Ewangelisty i Matki Boskiej Częstochowskiej
Brama Lidzbarska i fragment Starego Miasta
Bartoszyce posiadają 76 zabytków, które są prawnie chronione i wpisane do krajowego rejestru
zabytków
nieruchomych
[39] oraz 3 zabytki archeologiczne
[40] . Do najcenniejszych należą:
- Stare Miasto Bartoszyce z
XIV
wieku o doskonale zachowanym układzie urbanistycznym. Ochronie konserwatora zabytków podlega Rynek wraz z szachownicą przylegających ulic, mieszczańskimi kamienicami i budynkami, murami obronnymi oraz obszarem okalającym.
-
Brama Lidzbarska
z 1468 roku. Doskonale zachowany fragment miejskich murów obronnych o dużym podobieństwie do okolicznych kościołów wiejskich. W budynku od 1881 roku mieściło się więzienie. Znajduje się przy Placu Konstytucji 3-go Maja 20.
- Pozostałości miejskich murów obronnych z
XIV wieku
– zabytek archeologiczny.
- Spichlerze z przełomu
XVIII
i
XIX wieku
. Najlepiej zachowane znajdują się przy ulicy gen. Józefa Bema 11 oraz Pawła Strzeleckiego 2. Aktualnie znajdują się w nich hotele i restauracje.
-
Kościół św. Jana Ewangelisty i Matki Boskiej Częstochowskiej
gotycka budowla z II połowy
XIV wieku
, którą wielokrotnie przebudowywano m.in. w
1678
r., wieża pochodzi z
1732
r. Był to początkowo niski budynek, który pod koniec XIV rozbudowano do obecnej trójnawowej formy. W 1487 nastąpiła ponowna konsekracja. W okresie świetności miasta ufundowano wspaniały późnomanierystyczny ołtarz (ok. 1660, prawdopodobnie wykonany przez Joachima Pfaffa z Królewca) oraz duże organy (organmistrz Werner z Elbląga). Wnętrze zniszczone w
1945
r. Fragmenty ołtarza znajdują się w zbiorach Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie. Do rejestru zabytków wpisana jest również przykościelna plebania z
XVIII
/
XIX
w.
-
Kościół św. Jana Chrzciciela
z
XV wieku
. Gotycki budynek znajdujący się poza obszarem starego miasta na lewym brzegu Łyny. Istniał już w 1404 r. Według niektórych opinii uważany jest za pierwotna parafię dla nieudanej pierwszej lokacji Bartoszyc (1326). Był zniszczony w czasie wojny trzynastoletniej. Ołtarz barokowy z lat 1715-1720, przypisywany Krausowi z Królewca, ambona z 1706.
-
Kościół św. Brunona
– powstał w latach
1882
–
1883
jako pierwsza świątynia katolicka w Bartoszycach[41]. Wyposażenie wnętrza, witraże oraz prezbiterium wykonano w stylu
neogotyckim
. Obecnie znajduje się w nim sanktuarium
Archidiecezji warmińskiej
- Archidiecezjalne Sanktuarium
Świętego Brunona
Bonifacego z Kwerfurtu Biskupa i Męczennika erygowane przez abp
Edmunda Piszcza
w
2002
r[42].
-
Kamienne baby
(
Baby pruskie
) w Bartoszycach popularnie nazywane "Bartkami". Dwa kamienne posągi Bartek i Gustebalda umieszczone wraz z kamienną misą na skwerze przy zbiegu ulic Marii Skłodowskiej-Curie i Bohaterów Warszawy. Prawdopodobnie są dziełem plemion pruskich zamieszkujących pierwotnie te tereny.
- Budynek Dawnego Browaru przy ulicy Kopernika 5 z dobrze zachowanym budynkiem, w którym obecnie mieści się obiekt gastronomiczny.
- Cmentarz wojenny z
I wojny światowej
z
1914
roku. Bardzo dobrze zachowany i wielokrotnie odrestaurowywany cmentarz niemiecki. Usytuowany w parku przy ulicy Bema obok miejsca, gdzie kiedyś mieścił się cmentarz ewangelicki. Założony na planie prostokąta, od ulicy odgrodzony ceglanym murem. Groby rozłożone są na 7 wspinających i zwężających się ku górze tarasach. Na każdym z tarasów umieszczonych jest 6 bloków ze sztucznego kamienia (z wyjątkiem ostatniego krótszego). Na kamiennych blokach znajdują się dane po 2 żołnierzy: imię i nazwisko, nazwa jednostki oraz data śmierci. Na najniższym z tarasów znajduje się dodatkowo kamienny blok z wykutymi inskrypcjami o liczbie pochowanych oraz danymi 9 żołnierzy oraz 3 osób cywilnych. Spoczywają tu 92 osoby: 88 żołnierzy niemieckich, w tym 10 poległych na przełomie sierpnia i września 1914 r. w walkach o Bartoszyce, żołnierz rosyjski oraz 3 cywilów[43] .
Inne atrakcje turystyczne
- Park Elizabeth – usytuowany u podnóża Góry Zamkowej. Na terenie parku znajdują się liczne trakty spacerowo -rowerowe oraz, w zakolu
Łyny
, staw w kształcie serca. Miejsce to jest częściowym odwzorowaniem i kontynuacją przedwojennego parku. Ufundowany został w 1903 roku przez ówczesnego starostę Heinricha von Gottberga dla upamiętnienia swojej zmarłej żony – Elizabeth. Obejmował teren liczący 2,78 ha wraz z nadrzecznymi alejkami, stawem, mostem, obiektami sportowymi i kawiarnią[44].
Obiekty nieistniejące
-
Zamek krzyżacki
– jedna z pierwszych twierdz
Zakonu Krzyżackiego
na terenie
Prus
. Wzniesiony jako drewniana strażnica w
1240
r.[45] po podbiciu pruskiego plemienia
Bartów
. Około
1273
r. uległ spaleniu, a nowa budowla prawdopodobnie miała już elementy murowane. Na zamku rezydował prokurator krzyżacki, który podlegał
Komturowi z Bałgii
. Wokół zamku szybko rozrastało się osiedle i w
1326
r.
Dietrich von Altenburg
nadał osadzie
przywilej lokacyjny
– Rosenthal (Dolina Róż). Jednak niespełna 6 lat później 17 lutego
1332
r. lokacja miasta została przeniesiona na prawą stronę
Łyny
. W lutym
1454
[46]r. zbuntowani mieszczanie, którzy przystąpili do
Związku Pruskiego
zniszczyli zamek. Zamku w pierwotnej bryle już nigdy nie odbudowano. Od
1525
r.[47], rozpoczęto jego odbudowę w dotychczasowych murach z przeznaczeniem na siedzibę starostów książęcych. W
1902
r. wybudowano nową siedzibę starostwa, która spłonęła pod koniec działań wojennych w
1945
r. Aktualnie po zamku nie ma śladu. W
1684
r. bartoszycki zamek został uwieczniony na rycinie
Krzysztofa Hartknocha
w dziele Alt und Neus Preussen.
- Pomnik wojen pruskich XIX wieku – monument w formie strzelistego obelisku ku czci poległych w wojnach toczonych przez
Prusy
w
XIX
w. Stał w miejscu dzisiejszego Ronda Solidarności[48].
Kultura
Miasto ma kilka instytucji kulturalnych. Najważniejszą z nich jest Bartoszycki Dom Kultury, który zaspokaja aktualne potrzeby i inicjatywy mieszkańców oraz środowisk kulturalnych. Dysponuje bardzo zróżnicowaną ofertą zajęć oraz licznymi kołami i grupami zainteresowań. Przy BDK-u działa Grupa Literacka Barcja – najstarsza grupa literacka w Polsce[49]. Poza bieżącą działalnością, instytucja ta jest głównym animatorem wydarzeń kulturalnych w mieście.
Młodzieżowy Dom Kultury prowadzi liczne zajęcia skierowane do dzieci i młodzieży Bartoszyc. W jego ramach działają sekcje sportowe, językowe, muzyczno- wokalne, taneczne oraz grupy plastyczne i artystyczne.
W Bartoszycach działa kilka bibliotek, z których największą i najważniejszą jest Miejska Biblioteka Publiczna w Bartoszycach przy ulicy Gen.J.Bema. Jej głównym zadaniem jest zaspokajanie potrzeb czytelniczych mieszkańców oraz upowszechnianie wiedzy i kultury regionu. Stale powiększający się księgozbiór wypożyczalni zawiera 97 995 woluminów, 1250 czasopism oraz 1185 dokumentów elektronicznych i audiowizualnych[50]. Biblioteka gromadzi także bibliografię regionalną
Warmii
i
Mazur
z lokalnych gazet i czasopism. Poza oddziałem głównym posiada dodatkowo 2 filie oraz oddział dla dzieci i młodzieży. Inne biblioteki w mieście to: Warmińsko-Mazurska Biblioteka Pedagogiczna w Elblągu, Filia w Bartoszycach oraz Biblioteka Klubu Garnizonowego.
W Bartoszycach mają swoją siedzibę liczne zespoły i grupy artystyczne, jak: Grupa Literacka Barcja, Teatr Taneczny Ognia Salamandra, Warmińskie Towarzystwo Fotograficzne, Kapela Podwórkowa Barty.
Imprezy i konkursy organizowane w Bartoszycach o zasięgu ponadlokalnym to m.in.: Dni Bartoszyc (Międzynarodowe Dni Regionu Bartoszyce z licznymi koncertami i wydarzeniami kulturalnymi), Wojewódzki Przegląd Teatrów Młodzieżowych Bakcyl, Kaziuki-Wilniuki, koncert Żegnaj Lato na Rock czy Ogólnopolski Przegląd Piosenki Religijnej Exultate Deo.
W mieście prężnie działają również mniejszości narodowe, które organizują liczne imprezy kulturowe i festiwale.
Mniejszość ukraińska
jest skupiona wokół bartoszyckiego Koła
Związku Ukraińców w Polsce
oraz Stowarzyszenie Absolwentów, Sympatyków, Przyjaciół Szkoły Zespołu Szkół z Ukraińskim Językiem Nauczania Kałyna, natomiast
mniejszość niemiecka
w Towarzystwie Społeczno-Kulturalnym Mniejszości Niemieckiej Bartoszyc i okolic.
Media
W Bartoszycach od
1997
ukazuje się lokalny tygodnik "Goniec Bartoszycki", który obecnie jest dodatkiem do
Gazety Olsztyńskiej
i ma profil informacyjny. Wydawane są również: bezpłatny miesięcznik gospodarczo- reklamowy "Twoja Inicjatywa" oraz kwartalnie Bartoszycki Biuletyn Informacyjny "Moje Bartoszyce" wydawany przez Wydział Promocji i Rozwoju Lokalnego. Dodatkowo miasto opisywane jest w Gazecie Olsztyńskiej i codziennym dodatku regionalnym do
Gazety Wyborczej
-"Gazecie Warmii i Mazur". W Niemczech natomiast, w formie elektronicznej, od
2007
roku, wydawana jest 3 razy do roku gazeta "Unser Bartenstein"[51], którą redagują byli mieszkańcy miasta.
W Bartoszycach działają dwie sieci
telewizji kablowej
. Starszą jest nadająca od
1990
Telewizja Kablowa "Bart-Sat". Prowadzi ona program lokalny rejestrujący wydarzenia z życia miasta oraz relacjonuje liczne imprezy kulturalne. Drugim operatorem telewizji kablowej jest lokalny oddział sieci kablowej
Vectra
.
Lokalnym radiem natomiast jest nadające od kilku lat Radio Bartoszyce.
Edukacja i nauka
Liceum Ogólnokształcące im. S. Żeromskiego
Bartoszyce to lokalny ośrodek edukacyjny z szeroko rozwiniętą ofertą edukacyjną na każdym poziomie. Znajduje się tu 6
szkół podstawowych
, 4
gimnazja
(w tym zespół szkół z ukraińskim językiem nauczania oraz szkoła specjalna), 3
szkoły średnie
oraz
Uniwersytet Trzeciego Wieku
i zamiejscowa sala wykładowa
uczelni wyższej
. Dodatkowo są tu 4
przedszkola
publiczne (w tym 1 integracyjne) i 1 przedszkole niepubliczne[52].
Lista szkół znajdujących się w Bartoszycach
Szkoły średnie i wyższe:
Poza uczelniami wyższymi, szkołami i przedszkolami w Bartoszycach znajdują się: Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna,
Dom dziecka
, Warmińsko-Mazurskie Centrum Doskonalenia Zawodowego – Centrum Kształcenia Dorosłych, Ośrodek Szkolenia Ustawicznego i Kursów Zawodowych, 2 internaty oraz szkoły językowe.
Turystyka
Baza noclegowa
Bartoszyce dysponują szeroką ofert hoteli o zróżnicowanym standardzie, które są zlokalizowane zarówno w centrum miasta, jego obrzeżach, jak i nieznacznej odległości od jego granic.
- Hotel Astra o standardzie jednej gwiazdki położony jest przy ulicy Kowali w zabytkowej części miasta (22 miejsca).
- Hotel Bartis znajduje się w narożniku Rynku Starego Miasta w zabytkowej
XIX
w. secesyjnej kamienicy. Posiada 3 gwiazdki (46 pokoi i apartamentów wraz z kompleksem rekreacyjnym i basenem[55]).
- Hotel Biały Książę 1861 znajduje się w dawnym pałacu w podbartoszyckiej
Osiece
(45 miejsc[56]).
- Hotel Dworek Dębówko zlokalizowany jest w
XIX
w. zespole dworsko-parkowym 1 km od Bartoszyc. Posiada 2 gwiazdki (dysponuje 50 miejscami[57]).
- Hotel Garnizonowy (30 miejsc)
- Hotel Lux (38 miejsc)
- Hotel Pimebud (20 miejsc)
- Hotel Stodoła zlokalizowany na piętrze restauracji Stodoła w zabytkowym miejskim spichlerzu.
- Hotel Spichlerz usytuowany w zabytkowym spichlerzu w centrum miasta (15 miejsc).
- Hotel Wikola (20 miejsc)
- Motel Stacja Beznynowa Pami (8 miejsc)
- Motel Stacja Paliw Rafinerii Gdańskiej (5 miejsc)
Poza hotelami, w Bartoszycach i okolicach bardzo dobrze rozwinięta jest sieć rodzinnych
gospodarstw agroturystycznych
.
Według danych
GUS
w tylko 3 obiektach z bartoszyckiej bazy noclegowej w
2005
r. korzystało 4980 osób[58], natomiast w
2006
r. 3639 osób[58].
Religia
Religia przed 1945
Początkowo na terenie
Prus
nieudaną działalność misyjną prowadził
Święty Wojciech
, a w
XIII
wieku cystersi z klasztoru w
Łeknie
w
Wielkopolsce
[59].
Po kolejnych nieudanych próbach, ewangelizacji tych terenów podjął się
Zakon Krzyżacki
. Pod jego rządami Bartoszyce stały się katolickim miastem i tak przetrwały do okresu
Reformacji
. W efekcie
sekularyzacji
Państwa Krzyżackiego w 1525 w miejsce katolickiej parafii w Bartoszycach powstała parafia ewangelicka[22]. Następnie w 1562 wydano zarządzenie o przeprowadzaniu kazań w języku niemieckim za pośrednictwem tłumacza, a co drugą niedzielę w języku polskim[22]. Z nabożeństw odprawianych w języku polskim zrezygnował dopiero pastor J. Siegelmann, który osiadł w Bartoszycach w 1872[22]. Przez wieki katolicy aż do 1945 stanowią jedynie kilka procent[59] społeczności miasta. Według dostępnych danych z 1890 na 6442 mieszkańców jedynie 265 było katolikami, 65
Żydami
a reszta ewangelikami[60].
Aż do końca XIX ta niewielka społeczność katolicka nie dysponowała nawet własnym kościołem, a pierwszą, od czasów zakazu, mszę katolicką w mieście odprawił w 1872, dojeżdżający z
Kętrzyna
ks.Władysław Lehmann[61]. Jednak bartoszyccy wierni dzięki pomocy i staraniom kurii biskupiej we
Fromborku
oraz Związku św.Wojciecha (Adalbertusverein), a następnie św.Bonifacego i św.Wojciecha (Bonifatius-Adalbertusverein)[61] doprowadzili do powstania nowej parafii. Była to jedna z pierwszych, poza
Warmią
, katolickich parafii w
Prusach Wschodnich
. Część pieniędzy na wykup ziemi pod kościół pochodziła od wiernych z
Nadrenii
, oraz składek z kościołów
diecezji warmińskiej
. Grunt wykupiono już w
1880
a sam kościół ukończono w
1883
[61], a jako patrona nadano
św. Brunona
. Jego
konsekracji
, 10 września
1889
, dokonał ks.b.p. Andrzej Thiel[61].
Drugą świątynią wzniesioną w końcu
XIX
w. w mieście był zbór
baptystów
. Pierwszy chrzest odbył się tam 7 czerwca
1896
r[62]. Zbór zajmował budynek, w którym dzisiaj mieści się Bartoszycki Dom Kultury.
W Bartoszycach działała także społeczność żydowska, która według dostępnych danych pojawiła się w mieście w latach 1737-1753[63]. W 1890 ich liczebność wynosiła 65, w 1921 utrzymywała się na poziomie 61[63], natomiast w końcu lat 30. gwałtownie zmalała. Przy ul. Bema, funkcjonował założony w 1820[64]
cmentarz żydowski
o powierzchni 0,15 h. Ostatni pogrzeb miał na nim miejsce w 1939[63].
W 1912 parafia ewangelicka w mieście liczyła 8000 wiernych[22], a ostatnie dane sprzed wojny z 1939 mówią już o 11 268 mieszkańcach miasta, wśród których jest 10 030 protestantów (517 baptystów[62]), 838 katolików, 159 innych chrześcijan i 11 Żydów[60].
Religia po 1945
W
1945
r. Bartoszyce znalazły się po polskiej części podzielonych Prus Wschodnich. Od tej pory struktura ludności zarówno pod względem narodowościowym, jak i religijnym odmieniła się diametralnie. Rdzenni
Niemcy
, z różnych powodów, zaczęli masowo opuszczać te tereny. Pozostałych sukcesywnie wysiedlano, bądź siłą weryfikowano i nadawano obywatelstwo polskie. W efekcie w mieście pozostała tylko niewielka część przedwojennej społeczności Bartoszyc. Wraz z odpływem rdzennej ewangelickiej ludności, do miasta przybywało wielu nowych osadników z
Polski
centralnej oraz
Wileńszczyzny
, w których silnie zakorzeniona była tradycja katolicka.
Liczba katolików szybko rosła i już w
1946
r.[61]zaczęli korzystać z wcześniej służącego ewangelikom kościoła
św.Jan Chrzciciela
. Nieco później, bo w
1959
[61] odbudowano i zaadoptowano inny protestancki kościół – św.Jana Ewangelisty. Aż do lat.70 wszystkie kościoły w mieście podlegały
parafii św.Brunona
, lecz w
1973
i
1974
dokonano podziału i odłączono kolejno parafie
św.Jana Chrzciciela
i
św.Jana Ewangelisty i Matki Boskiej Częstochowskiej
[61]. Ostatniego podziału
dekanatu Bartoszyce
na terenie miasta dokonano w
1990
r. przez powołanie
parafii św.Brata Alberta
na nowo powstałym i stale rozrastającym się osiedlu.
W
1947
w ramach
Akcji Wisła
teren Bartoszyc i okolic uznano za teren osiedleńczy i przesiedlono tu wielu ukraińskich
grekokatolików
[61]. Do końca lat 70. odmawiano im prawa czczenia własnej religii. Ta kilkusetosobowa społeczność bardzo długo nie posiadała na terenie miasta własnej świątyni i korzystała potajemnie z kościoła św.Brunona. Ich napływ do miasta z okolic znacznie zwiększył się wraz z budową nowych osiedli w latach 80. W
1982
biskup
Jan Obłąk
na prośbę wiernych obrządku greckokatolickiego wydał oficjalny dekret o zgodzie na sprawowanie kultu w kościele św.Brunona, a patronem parafii obrano
św. Andrzeja Apostoła
. Po kilkunastu latach i negocjacjach z burmistrzem miasta Bartoszyce w
1996
[65] za pieniądze pochodzące ze składek od parafian zakupiono stary budynek straży pożarnej. Po przeprowadzeniu remontu i pracach adaptacyjnych 27 czerwca
1998
roku odbyła się pierwsza msza w nowo powstałej cerkwi[65].
Instytucje wyznaniowe dzisiaj
Aktualnie na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą:
Sport i rekreacja
W Bartoszycach swą siedzibę ma klub piłkarski
Victoria Bartoszyce
(Miejski Klub Sportowy Victoria Bartoszyce), założony w 1952. Klub aktualnie występuje w
klasie okręgowej
, w I grupie warmińsko-mazurskiej. W sezonie 1967/1968 Victoria występowała w III grupie ówczesnej
III ligi polskiej
[66]. Swoje mecze rozgrywa na Stadionie Miejskim im.Kazimierza Górskiego przy ul.Sportowej w Bartoszycach. Stadion ma pojemność 2500 miejsc siedzących i wymiary 105m x 67m. Jest też popularną bazą treningową i przygotowawczą dla innych drużyn.
W 2009 powołano do życia Bartoszycki Ośrodek Sporu i Rekreacji[67] jako jednostkę organizacyjną Gminy Miejskiej Bartoszyce, która opiekuje się częścią miejskich obiektów sportowo-rekreacyjnych. Należy do nich wspomniany Stadion Miejski, boiska treningowo-rekreacyjne Wembley przy ul. Korczaka oraz funkcjonujący sezonowo, w okresie letnim, odkryty basen kąpielowy przy ul. Limanowskiego 18. Przy basenie znajdują się boiska do
siatkówki plażowej
oraz koszykówki. Ponadto BOSiR opiekuje się również kąpieliskiem miejskim wraz z molo i infrastrukturą sportowo-techniczną nad jeziorkiem miejskim tzw.Mleczarskim. W mieście funkcjonuje także kryty
basen pływacki
w Centrum Rekreacyjnym Hotelu Bartis.
W 2009 na terenie jednego z parków w centrum Bartoszyc wybudowano tor do wyczynowej jazdy na rowerze[68]. Ponadto od 2007 na Górze Zamkowej corocznie odbywa się Ogólnopolski Wyścig Kolarski MTB o Puchar Burmistrza Miasta Bartoszyce. W mieście znajduje się także kilka klubów
kolarstwa górskiego
: MTB Peletonik, UKS Przyjaźń, Rant. W ostatnim czasie Bartoszyce zyskały także kilkukilometrową, oznakowaną i wydzieloną z chodnika
drogę rowerową
wzdłuż ul. Bema. Ponadto przez miasto będzie przebiegać szlak Międzynarodowej Trasy Rowerowej[69]. Będzie to najdłuższa, biegnąca przez 5 województw, polska droga rowerowa budowana w ramach działania V.2. Trasy Rowerowe
Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej
[70].
W mieście działa
Stowarzyszenie "Ożywić Łynę"
, które aktywnie wspiera działania mające na celu rozwój w celach rekreacyjnych rzeki
Łyny
i jej okolic. Jego członkowie organizują zawody kajakowe, zawody spływ na byle czym, coroczny Spływ Kajakowy im. Jana Pawła II, budują stanice kajakowe (m.in. przy ul. Prusa) oraz lobbują na rzecz traktów rowerowych i spacerowych wzdłuż rzeki[71].
W podbartoszyckim
Falczewie
znajduje się tor
motocrossowy
, na którym corocznie, w kilku klasach, odbywa się jedna z rund Pucharu Polski[72]. Wydarzenie to jest organizowane przez lokalny Klub Motocyklowy Wiraż.
Ponadto obiektami sportowymi miasta są: lasek miejski TPD i Park Elizabeth wraz z licznymi traktami spacerowymi oraz obiekty sportowo-rekreacyjne i sale sportowe przy szkołach.
Na sportowej arenie Bartoszyc działają również kluby sztuk walki, które zrzeszają wielu adeptów karate kyokushin, taekwon-do i kickboxingu. Zawodnicy tych klubów osiągają sukcesy na arenach krajowych i europejskich. Najważniejsze sukcesy to medale Pucharu Europy w Taekwon-do, Otwartych Mistrzostw Austrii w Karate Kyokushin, Otwartych Mistrzostw Słowacji w Taekwon-do oraz medale Mistrzostw Polski Seniorów i Juniorów w taekwon-do i karate kyokushin.
Poza wspomnianymi klubami w Bartoszycach istnieje jeszcze kilka innych klubów sportowych, jak np. uczniowskie kluby sportowe Jedynka i Olimp, PPTK Klub Żeglarski Bartek, Klub Szachowy Budowlani, Bartoszyckie Stowarzyszenie Brydża Sportowego, , Bartoszycka Szkoła Taekwon-do, Akademia Ruchu, Warmińsko-Mazurskie Towarzystwo Ringo czy Klub Sportowy Kyokushin
Gospodarka
Po przemianach w
1989
i kryzysie w handlu z republikami byłego
Związku Radzieckiego
zamknięte zostało kolejowe przejście graniczne w pobliskim
Głomnie
. Dzisiaj rozwój gospodarczy miasta związany jest z położeniem blisko
przejścia granicznego w Bezledach
i drogi krajowej
nr 51
oraz dobrze rozwiniętym zapleczem turystycznym. Na terenie miasta znajduje się również filia
Warmińsko- Mazurskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej
. Od paru lat Bartoszyce uzyskują tytuł Gminy Fair Play[73], który jest przyznawany gminom za wysoką jakość obsługi inwestycji.
Liczba podmiotów gospodarki narodowej w Bartoszycach prowadzących działalność gospodarczą wynosi 1831 z czego 1454 należy do osób fizycznych a 63 do sfery publicznej[5].
Największymi zakładami produkcyjnymi w mieście są przedsiębiorstwa z branży meblowej, drzewiarskiej i odzieżowej. Należą do nich: MM International (produkcja mebli), Mazur-Look International (produkcja mebli), Przedsiębiorstwo Produkcyjne Infinity Group (produkcja odzieży), Stalmot (produkcja okuć meblowych), Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe Morena (produkcja odzieży).
Infrastruktura
Bezpieczeństwo
Miasto Bartoszyce posiada nowoczesne i dobrze wyposażone bazy służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo na terenie miasta i okolic. Jednostką odpowiedzialną za zarządzanie kryzysowe na terenie miasta jest Inspektorat Obrony Cywilnej i Zarządzania Kryzysowego Urzędu Miasta w Bartoszycach, który skupia wszystkie służby odpowiedzialne za bezpieczeństwo oraz jednostki samorządu lokalnego[74]. Inspektorat prowadzi również Miejski Zespół Reagowania, którego zadaniem jest zbieranie i rejestrowanie informacji o specjalnych zdarzeniach na terenie miasta. Jako jednostka dyżurna Miejskiego Zespołu Reagowania, działa całodobowo, Powiatowe Centrum Dyspozycyjno-Alarmowe przy Jednostce ratowniczo Gaśniczej Państwowej Straży Pożarnej, które koordynuje działania ratownicze[74].
W zakresie ochrony przeciwpożarowej, klęsk żywiołowych oraz innych miejscowych zagrożeń w mieście działa Jednostka Ratowniczo- Gaśnicza przy Komendzie Powiatowej
Państwowej Straży Pożarnej
.
W Bartoszycach mieści się również Komenda Powiatowa
Policji
obejmująca swoim zasięgiem teren całego powiatu. Stan etatowy KPP Bartoszyce wynosi 126 policjantów i policjantek, którzy dysponują prawie 30 pojazdami[75]. Teren miasta został dodatkowo podzielony pomiędzy 5 dzielnicowych[76]. Bartoszyce posiadają również
Straż Miejską
.
Cały teren zarówno miasta jak i gminy Bartoszyce znajduje się w
strefie nadgranicznej
w związku z czym
Straż Graniczna RP
dysponuje, na tym obszarze, specjalnymi kompetencjami w zakresie bezpieczeństwa. W Bartoszycach znajduje się strażnica Warmińsko-Mazurskiego Oddziału Straży Granicznej.
Bartoszyce posiadają
Sąd Rejonowy
przy ul. Warszawskiej 3, który obsługuje miasta i gminy
powiatu bartoszyckiego
we właściwych sprawach dla 5 głównych wydziałów sądu[77].
W mieście znajduje się jednostka organizacyjna
Służby Więziennej
-Areszt Śledczy Bartoszyce, który podlega Okręgowemu Inspektoratowi Służby Więziennej w Olsztynie. Jest to jednostka dla tymczasowo aresztowanych mężczyzn pozostających do dyspozycji Prokuratur i Sądów Rejonowych w Bartoszycach, Kętrzynie i Lidzbarku Warmińskim. Areszt posiada również oddział zakładu karnego dla recydywistów penitencjarnych. Nominalna pojemność jednostki wynosi 141 miejsc[78].
Opieka zdrowotna
W mieście działa Szpital Powiatowy im. Jana Pawła II, który zapewnia opiekę lekarską na kilkunastu
oddziałach
. Jednym z nich jest Oddział Chirurgii Ogólnej i Miniinwazyjnej, który corocznie organizuje Międzynarodowe Bartoszyckie Dni Wideochirurgii podczas których prowadzi szkolenia z wideochirurgii[79]. W szpitalu znajduje się również Oddział Ratunkowy, który zapewnia
ratownictwo medyczne
na terenie miasta i powiatu. Wyposażony jest w jedną karetkę reanimacyjną R oraz trzy zespoły wypadkowe W[80].
Poza szpitalem w Bartoszycach funkcjonuje kilkanaście
aptek
oraz wiele innych , zarówno publicznych jak i prywatnych, zakładów opieki zdrowotnej, przychodni i gabinetów lekarskich realizujących zadania
podstawowej opieki zdrowotnej
.
W mieście działa Powiatowa Stacja Sanitarno- Epidemiologiczna, która czuwa nad zdrowiem publicznym, zagrożeniami epidemiologicznymi i przeprowadza diagnozy laboratoryjne[81]. Stacja jest jednostką realizującą zadania
Powiatowego Inspektora Sanitarnego
w Bartoszycach.
Służby weterynaryjne na terenie miasta reprezentuje Powiatowy Inspektorat Weterynarii z siedzibą w Bartoszycach oraz lecznicami zwierząt na terenie miasta.
Pomoc społeczna
Główną jednostką realizującą zadania z zakresu
pomocy społecznej
na terenie miasta jest
Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej
w Bartoszycach przy ulicy Pieniężnego. Ta powstała w
1990
roku[82] jednostka realizuje zadania pomocy społecznej na rzecz najbardziej potrzebujących mieszkańców. W ramach ośrodka działa, dysponujący 50 miejscami[82], Dom Dziennego Pobytu oraz
Środowiskowy Dom Samopomocy
, który jest dziennym ośrodkiem wsparcia dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. MOPS w Bartoszycach jest również realizatorem, funkcjonującego od
1994
r., programu Miejskiego Centrum Organizacji Pozarządowych Pomocy Społecznej[82], który skupia i integruje sektor
organizacji pozarządowych
działających w zakresie pomocy społecznej na terenie miasta.
Inną jednostką na polu pomocy społecznej w Bartoszycach jest
Dom Pomocy Społecznej
przy ulicy Bohaterów Monte Cassino, który jest głównie domem seniora i domem noclegowym.
W Bartoszycach znajduje się również Socjalna Stacja Joannitów[83] . Jej celem jest pomoc najbardziej potrzebującym mieszkańcom miasta i powiatu poprzez darmowe wydawanie leków i sprzętu ortopedycznego. Jest jedną z 12 stacji socjalnych[84] w
województwie warmińsko-mazurskim
prowadzonych przez Joannitów. Została utworzona jako efekt współpracy
Zakonu Rycerskiego Św. Jana Chrzciciela
, Mniejszości Niemieckiej w Bartoszycach i Urzędu Miasta w Bartoszycach[83].
Mieszkalnictwo
Zasoby mieszkaniowe Bartoszyc na dzień 31 grudnia 2006 wynosiły ogółem 8760 mieszkań z czego 1270 stanowiły mieszkania komunalne. Ogólna liczba mieszkań była wyższa o 122 z tego samego okresu roku 2003 (8 638 mieszkań), a liczba mieszkań komunalnych niższa o 87[3]. Mieszkania spółdzielcze wynosiły 4 164, zakładowe 405 a prywatne 2 913[3]. Liczba izb w mieszkaniach ogółem wynosiła 31 797 a ich powierzchnia 509 060 m2, przy czym przeciętna powierzchnia mieszkania wynosiła 58,1 m2, co daje w przeliczeniu na 1 osobę 20,1 m2[3].
Wyposażenie w niezbędne media utrzymuje się na wysokim poziomie: 99,9% mieszkań było wyposażonych w wodociąg, 88,5% w centralne ogrzewanie, a 95,8% posiadało własną łazienkę[3].
Wskaźnik ilości mieszkań na 1000 mieszkańców aktualnie wynosi około 300, lecz miasto dąży do osiągnięcia liczby 350 mieszkań/1000 mieszkańców. Aktualnie według planów i projektowanej zabudowy 70-75% mieszkań planuje się wybudować w zabudowie wielorodzinnej, a 25-30% w jednorodzinnej[3].
Infrastruktura techniczna i komunalna
Głównym źródłem zaopatrzenia miasta w wodę jest komunalne ujęcie wody przy ul. Limanowskiego. Rocznie z ujęć głębinowych pobiera się 1,723 mln m³[5], która jest podawana uzdatnianiu w 6
odżelaziaczach
ciśnieniowych i spełnia normy jakości dla wody pitnej. Ujęcie wody korzysta z 8 studni na terenie miasta. Ponadto w Bartoszycach znajduje się jeszcze ujęcie wody przy szpitalu powiatowym, które pobiera wodę z 1 studni[5].
Siecią
wodociągową
w Bartoszycach jest objętych 99,9% powierzchni miasta i mieszkań. Długość czynnej sieci wodociągowej wynosi 52,2 km, co daje gęstość sieci na poziomie 4,75 km/km2[5]. Sieć magistralna składa się z 2 magistrali: 500- opasującej Stare Miasto oraz 250- zaopatrującej w wodę północną i południową część miasta oraz okoliczne miejscowości[5]. Cała sieć wodociągowa jest zaopatrzona w liczniki.
Z kanalizacji miejskiej korzysta 90,6% mieszkańców miasta, a długość kolektorów wynosi 36,2 km, co daje 3,29 km/km² powierzchni miasta[5]. System, na jedynym nieskanalizowanym osiedlu- "Działki" jest ciągle rozbudowywany, tak by docelowo swoim zasięgiem objąć 100% powierzchni miasta. Niemal cały system kanalizacji, poza 150 metrowym odcinkiem kanalizacji ciśnieniowej, jest grawitacyjny.
Ścieki z terenu miasta są oczyszczane w zmodernizowanej i rozbudowanej w
1997
r.
oczyszczalni ścieków
, której przepustowość wynosi 6500 m³/doba[85]. Średnia ilość oczyszczania ścieków wynosi 2896 m³/d[5], a odbiornikiem ścieków przeczyszczonych jest rzeka
Łyna
. Dodatkowo w mieście eksploatowane są jeszcze 4 przydomowe oczyszczalnie.
W Bartoszycach około 70% mieszkańców korzysta z sieci ciepłowniczej, która wytwarza ciepło na potrzeby centralnego ogrzewania i ciepłej wody użytkowej. Siecią zarządza Spółka Wodociągowo-Ciepłowniczą COWIK, która eksploatuje 16 większych kotłowni[5], z czego 11 to kotłownie grzewcze, a 5 technologiczno- grzewcze i technologiczne. 6 z nich jest opalanych
olejem opałowym
, 5 –
gazem
, 3 –
węglem
, a 2 paliwami odnawialnymi. Wg mocy najwięcej energii pochodzi ze spalania węgla – około 80%
energii elektrycznej
. Wydajność głównej kotłowni miejskiej wynosi 45
MWt
[5]. Jest ona opalana węglem kamiennym oraz drewnem (7,7%), a roczne zużycie wynosi 15 -18 tys. ton węgla i 3,5 tys. ton drewna[5].
W
gaz
miasto jest zaopatrywane z
gazociągu
wysokiego ciśnienia DN 150 mm
Płońsk
-
Ciechanów
-
Olsztyn
-Bartoszyce. Z sieci gazowej korzysta 93% mieszkańców miasta[3].
Bartoszycka gospodarka odpadami opiera się na opracowanym Planie Gospodarki Odpadami na lata 2004-2007, z perspektywą do 2011. W celu jego realizacji powołano Związek Gmin Ekobart z siedzibą w Bartoszycach, który unieszkodliwia odpady poprzez składowanie ich na
wysypisku śmieci
w
Wysiece
. Średnioroczna ilość, tam składowanych, odpadów komunalnych wynosi 11 ty. Mg[3]. Miasto nie posiada systemu selektywnej zbiórki odpadów, lecz na jego terenie działają firmy prywatne, które zajmują się zbieraniem i selekcją odpadów opakowaniowych.
Ochrona środowiska
Głównym źródłem zanieczyszczeń powietrza w Bartoszycach jest energetyczne spalanie paliw przez miejską sieć elektrociepłowniczą. W jego wyniku do atmosfery przedostaje się
dwutlenek siarki
,
tlenki azotu
,
tlenek węgla
oraz
pył
[3]. Innym zagrożeniem są zanieczyszczenia technologiczne (gazowe i pyłowe), pochodne procesu produkcji największych zakładów w mieście[3]. Potencjalnym zagrożeniem dla środowiska jest także działająca przy szpitalu powiatowym spalarnia odpadów medycznych[5]. Znaczny wpływ na stan atmosfery w mieście mają także spaliny emitowane przez pojazdy mechaniczne, które korzystają z głównej arterii komunikacyjnej Bartoszyc-drogi krajowej 51[3].
Transport
Transport drogowy
Bartoszyce usytuowane są przy jednym z najważniejszych szklaków drogowych w
województwie warmińsko-mazurskim
biegnącej ku przejściu granicznemu z
Rosją
w
Bezledach
drodze krajowej nr 51
. Stanowi ona główną oś komunikacyjną miasta o długości 3,3 km[3] i przebiega ulicami Bema i Warszawską przez środek terenów zainwestowanych. Charakteryzuje się znacznym natężeniem ruchu, gdyż przejmuje większość ruchu kołowego województwa i Polski w kierunku
Obwodu Kaliningradzkiego
oraz ruch z
drogi krajowej nr 57
z Mazowsza na Mazury, z którą łączy się na rondzie w podbartoszyckich
Plęsach
. Istotnym ciągiem komunikacyjnym przebiegającym przez miasto są także drogi wojewódzkie o długości 6,34 km[3]:
nr 512
ze
Szczurkowa
do
Pieniężna
oraz nr 592 z
Giżycka
i
Kętrzyna
do Bartoszyc. W obecnej sytuacji biegną one ulicami Kętrzyńską, Bohaterów Warszawy, Gdańską oraz Nowowiejskiego. Sieć dróg uzupełniają drogi miejskie, których długość wynosi 34,79 km[3], które prowadzą ruch lokalny głównie ulicami: 11 Listopada, Księcia Poniatowskiego, Paderewskiego oraz Marksa.
Aktualnie trwają konsultacje społeczne i środowiskowe nad wyborem wariantu obwodnicy Bartoszyc w kierunku
przejścia granicznego w Bezledach
w ciągu
drogi krajowej nr 51
o długości około 10 km[86][87] wraz z mostem drogowym na rzece Łynie. Obwodnica będzie miała za zadanie odciążyć centrum miasta poprzez skierowanie na nią ruchu kołowego z trasy Olsztyn-
Kaliningrad
.
Transport kolejowy
Pierwszy pociąg wjechał na stację Bartoszyce w 1866 roku i od tamtego momentu rozbudowywano sieć połączeń kolejowych. Bartoszyce posiadały bezpośrednie połączenia kolejowe osobowe i towarowe z innymi miastami w
Polsce
z
Korszami
,
Lidzbarkiem Warmińskim
,
Szwarunami
oraz z
Rosją
poprzez niedalekie kolejowe przejście graniczne w
Głomnie
. Do Głomna prowadzi specjalny podwójny tor przystosowany do obsługi kolei polskich oraz szerokotorowy do rosyjskich.
Od 1 lipca
2002
r.
PKP
, z powodu nierentowności trasy, zawiesiło ostatnie połączenia osobowe Bartoszyce –
Korsze
i od tego dnia Bartoszyce nie mają żadnych kolejowych połączeń osobowych. Wedle potrzeb natomiast, ze
stacji kolejowej Bartoszyce
, kursują pociągi towarowe. Obsługiwane są przez linię kolejową 38, kategorii drugorzędnej,
Białystok
–
Głomno
.
W Bartoszycach znajduje się wielotorowa
stacja kolejowa
wraz z bocznicami, peronami, przejściami podziemnymi oraz wzniesiony w 1866 budynek dworcowy. Bocznice wyposażone są w tory zarówno normalne jak i szerokie[3], które jednak nie są wykorzystywane. Linia kolejowa oraz tory biegną przez miasto dzieląc je na dwie części czym komplikują układ komunikacyjny. W odległości kilkuset metrów od stacji znajduje się kolejowy most na rzece Łynie oraz kilka wiaduktów dla transportu kołowego i pieszego.
Komunikacja miejska i samochodowa
Aktualnie komunikacja miejska oraz flota pojazdów obsługiwana jest przez prywatną firmę Delux, która zastąpiła Zakład Komunikacji Miejskiej Spółkę Bartko. Komunikacja obsługuje 30[88] przystanków w Bartoszycach oraz łączy je z podbartoszyckimi
Sędławkami
. Część pojazdów jest niskopodłogowa.
Poza komunikacją miejską transport na terenie miasta zapewnia kilka korporacji taksówkarskich oraz stały postój
taksówek
przy ul. Kopernika.
W Bartoszycach zlokalizowany jest dworzec autobusowy przy Placu Dworcowym oraz kilka mniejszych przystanków na terenie miasta. Dworzec obsługuje połączenia autobusowe na terenie gminy, powiatu oraz dalsze przejazdy krajowe i zagraniczne (
Obwód Kaliningradzki
, Europa Zachodnia). Głównym i największym przewoźnikiem jest
spółka akcyjna
PKS Bartoszyce.
Wojsko
W mieście znajduje się Garnizon Bartoszyce, który jest stałym garnizonem wojsk lądowych
Wojska Polskiego
. Stacjonuje tu
20 Bartoszycka Brygada Zmechanizowana
im. Hetmana Polnego Litewskiego Wincentego Gosiewskiego, która jest częścią
16 Pomorskiej Dywizji Zmechanizowanej
. Do tej dywizji została podporządkowana, decyzją dowództwa wojsk 18 lipca 2000[89], z
15 Warmińsko-Mazurskiej Dywizji Zmechanizowanej
im. Króla Władysława Jagiełły. Bartoszycka Brygada została sformowana w 1994 na bazie 75 Ośrodka Materiałowo-Technicznego, który historycznie był
75 Pułkiem Piechoty
a później
75 Pułkiem Zmechanizowanym
- wszystkie stacjonowały w Garnizonie Bartoszyce. Ponadto
Minister Obrony Narodowej
, decyzją z 15 lipca 1995, polecił brygadzie przyjąć dziedzictwo i kontynuować tradycje wojskowe licznych dywizji i pułków, których historię rozpoczyna uformowany w 1918 roku
79 Białostocki Pułk Strzelców
[89]. W bartoszyckim garnizonie mieściła się niegdyś specjalna jednostka dla kleryków odbywających zasadniczą służbę wojskową, w latach 1966-1968 służył w niej ks.
Jerzy Popiełuszko
.
BBZ była wyróżniona w 1997 i 1998 przez Dowódcę Warszawskiego Okręgu Wojskowego a w 1999 przez Dowódcę
Pomorskiego Okręgu Wojskowego
[89]. Do tej pory ponad 1000 żołnierzy brygady wzięło udział w misjach zagranicznych Wojska Polskiego[90].
Aktualnie w sztab brygady wchodzi: dowództwo, sztab, logistyka, pododdziały brygady, wojska zmechanizowane i pancerne, rozpoznania, artylerii nadziemnej i plot oraz logistycznego zabezpieczenia działań[89]. Posiada również internaty zarządzane przez Wojskową Agencję Mieszkaniową.
Brygada stacjonuje w koszarach przy ul. Wojska Polskiego w Bartoszycach, a do swojej dyspozycji ma dwa
poligony
ćwiczebne wokół miasta. Swoje doroczne święto obchodzi 3 września. Posiada również własny sztandar nawiązujący do tradycji brygady na którym widnieje m.in.
herb Bartoszyc
.
Osoby związane z Bartoszycami
Wszystkie listy zawierają wybranych urodzonych oraz związanych z dzisiejszymi Bartoszycami i dawnym Bartenstein.
Urodzeni w Bartoszycach
Związani z Bartoszycami
-
Ahasver von Lehndorff
(1637–1688) – szlachcic pruski,
szambelan
królewski i wojskowy. W Bartoszycach w latach 70. XVII pełnił funkcję
starosty
.
- Fryderyk zu Anhalt – hrabia, wojskowy w randze generała- majora, w Bartoszycach w latach 1768-1776 komendant garnizonu wojskowego. Zebrał środki na budowę
szkoły
.
- ks.
Jerzy Popiełuszko
(1947–1984) – kapelan Solidarności. W Bartoszycach w latach 1966-1968[91] odbywał służbę wojskową.
- ks.
Wawrzyniec Rast
(1613–1676) – polski duchowny luterański w
Królewcu
. W Bartoszycach pracował jako rektor (nauczyciel).
-
Józef Jacek Rojek
(ur. 1939) – poeta i pisarz. Przez 15 lat mieszkał i pracował w Bartoszycach.
Honorowi Obywatele Miasta Bartoszyce
Tytuł przyznawany ludziom szczególnie zasłużonym dla miasta Bartoszyce. Jest nadawany specjalną uchwałą Rady Miasta Bartoszyce. Przyznaje się go za wyjątkową promocję i działanie na rzecz miasta obywatelom polskim i cudzoziemcom.
Honorowi Obywatele Miasta Bartoszyce (data przyznania tytułu)[92][93] :
- Wiktor Mojsiejewicz Romanowski (2005)
- Dieter Horst Richard Lonchant (2005)
- Friedrich Wilhelm von der Groeben (2006) – przedstawiciel pruskiego rodu szlacheckiego, rycerz i organizator Stacji Socjalnej
Joannitów
[94].
- Helmut Ernst Ulrich Mischke (2008)
Przypisy
- ↑
Nazwy miejscowości polskie/niemieckie na Warmii i Mazurach
(
pol.
). Kolej na Mazurach. [dostęp 13 lipca 2009].
- ↑
Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym
(
pol.
). [dostęp 14 sierpnia 2009].
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 3,18 3,19 3,20 3,21 3,22 3,23
Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Bartoszyce na lata 2007-2013
(
pol.
). [dostęp 19 sierpnia 2009].
- ↑
Miasto Gmina Bartoszyce
(
pol.
). REGIOset. [dostęp 13 lipca 2009].
- ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 5,11 5,12 5,13 5,14 5,15 5,16 5,17
PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA DLA MIASTA BARTOSZYCE na lata 2004-2007
(
pol.
). [dostęp 10 sierpnia 2009].
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5
BIL Bartoszyce Środowisko naturalne
(
pol.
). [dostęp 31 lipca 2009].
- ↑ 7,0 7,1 7,2
Nadleśnictwo Bartoszyce. Region
(
pol.
). [dostęp 31 lipca 2009].
- ↑
Pomniki przyrody w woj. warmińsko-mazurskim stan na rok 2007
(
pol.
). [dostęp 19 sierpnia 2009].
- ↑
Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2008 r
(
pol.
). Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2008 r. [dostęp 14 lipca 2009].
- ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3
Bartoszyce
w
Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich
, Tom I (Aa – Dereneczna) z 1880 r.
- ↑
Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset
(
pol.
). regioset.pl. [dostęp 2010-09-14].
- ↑ Rzempołuch A., 1993. Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich. Agencja Wyd. "Remix", Olsztyn
- ↑
Historia Pasymia
(
pol.
). [dostęp 27 lipca 2009].
- ↑
Superintendentura w Bartoszycach
(
pol.
). Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych; Archiwum Państwowe w Olsztynie. [dostęp 19 sierpnia 2009].
- ↑
Bartensteiner Vertrag (Bartensteiner Konvention)
(
niem.
). [dostęp 27 lipca 2009].
- ↑
Encyclopedia of the United Nations and international agreements
(
ang.
). [dostęp 27 lipca 2009].
- ↑
A short history of Napoleon the First
(
ang.
). [dostęp 27 lipca 2009].
- ↑
Portal o Prusach Wschodnich (Ihr Portal rund om Ostpreussen)
(
niem.
). [dostęp 31 lipca 2009].
- ↑
Baza kolejowa Bartoszyce
(
pol.
). [dostęp 22 lipca 2009].
- ↑
Kolej na Mazurach
(
pol.
). Kolej na Mazurach. [dostęp 13 lipca 2009].
- ↑
Archiwalne pocztówki- Plac Dworcowy
(
pol.
). Bartoszyc24.pl. [dostęp 20 lipca 2009].
- ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4
Kościoły ewangelickie diecezji bartoszyckiej – zbiór szczątków zespołów
(
pol.
). Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych; Archiwum Państwowe w Olsztynie. [dostęp 19 sierpnia 2009].
- ↑
WIEM Bartoszyce
(
pol.
). WIEM Bartoszyce. [dostęp 14 lipca 2009].
- ↑
Historia Bartoszyc, LO im.S.Ż.
(
pol.
). Historia Bartoszyc, LO im.S.Ż.. [dostęp 14 lipca 2009].
- ↑ 25,0 25,1
Oficjalna strona KPSP w Bartoszycach; Pierwsze lata powojenne
(
pol.
). [dostęp 11 sierpnia 2009].
- ↑ 26,0 26,1
eMazury, Bartoszyce
(
pol.
). [dostęp 28 lipca 2009].
- ↑
Bartoszyce.pl Historia miasta
(
pol.
). [dostęp 28 lipca 2009].
- ↑ 28,0 28,1
Statut Miasta Bartoszyce
(
pol.
). Dziennik Urzędowy Województwa Warmińsko-Mazurskiego Nr 46, 10 kwietnia 2006. [dostęp 15 marca 2010]. s. 2986.
- ↑
Bartoszyce.pl Święto miasta
(
pol.
). [dostęp 28 lipca 2009].
- ↑ Tomasz Miroński:
Św. Brunon patronem Bartoszyc
(
pol.
). W: Bartoszyce.wm.pl [on-line]. [dostęp 2 października 2009].
- ↑
BIP Bartoszyce
(
pol.
). [dostęp 28 lipca 2009].
- ↑
BIL Bartoszyce – Komisje
(
pol.
). [dostęp 29 lipca 2009].
- ↑
Regulamin Rady Miasta Bartoszyce
(
pol.
). [dostęp 29 lipca 2009].
- ↑
Gminy Członkowskie Stowarzyszenia Gmin RP Euroregionu Bałtyk
(
pol.
). [dostęp 29 lipca 2009].
- ↑
Mapa Euroregionu Łyna-Ława
(
pol.
). [dostęp 11 sierpnia 2009].
- ↑ 36,0 36,1
Bartoszyce Miasta Partnerskie
(
pol.
). [dostęp 29 lipca 2009].
- ↑ 37,0 37,1 37,2 Maria Wielgus:
Małe miasta i problemy ochrony dziedzictwa archeologicznego
(
pol.
). [dostęp 18 sierpnia 2009].
- ↑ 38,0 38,1
Program Opieki nad Zabytkami Województwa Warmińsko-Mazurskiego na lata 2008-2011
(
pol.
). Sejmiku Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2007. [dostęp 19 sierpnia 2009].
- ↑
Rejestr zabytków nieruchomych
(
pol.
). Rejestr zabytków nieruchomych. [dostęp 14 lipca 2009].
- ↑
Rejestr zabytków archeologicznych
(
pol.
). [dostęp 22 lipca 2009].
- ↑
BIL Bartoszyce – Parafia św.Brunona
(
pol.
). [dostęp 29 lipca 2009].
- ↑
Parafie Archidiecezji warmińskiej
(
pol.
). Archidiecezja Warmińska. [dostęp 24 czerwca 2009].
- ↑
Bartoszyce cmentarze i pomniki I Wojny Światowej
(
pol.
). Olsztyńska str rowerowa. [dostęp 20 lipca 2009].
- ↑
Wzgórze Zamkowe
(
pol.
). Bartoszyce Baza Informacji Lokalnej. [dostęp 20 lipca 2009].
- ↑
Zamki w Polsce Bartoszyce
(
pol.
). [dostęp 26 lipca 2009].
- ↑
Polskie Zamki Bartoszyce
(
pol.
). [dostęp 26 lipca 2009].
- ↑
Zamek Malbork, Bartoszyce
(
pol.
). [dostęp 26 lipca 2009].
- ↑
Pomniki wojen pruskich XIX wieku
(
pol.
). [dostęp 27 lipca 2009].
- ↑
Bartoszyce.wm.pl ; Jubileusz Grupy Literackiej Barcja
(
pol.
). [dostęp 4 sierpnia 2009].
- ↑
Miejska Biblioteka Publiczna w Bartoszycach
(
pol.
). [dostęp 4 sierpnia 2009].
- ↑
Unser Bartenstein
(
niem.
). [dostęp 5 sierpnia 2009].
- ↑
BIL miasta Bartoszyce: Oswiata
(
pol.
). [dostęp 28 lipca 2009].
- ↑
BUTW w bazie NGO
(
pol.
). [dostęp 28 lipca 2009].
- ↑
WSSE w Warszawie, zamiejscowe sale wykladowe
(
pol.
). [dostęp 28 lipca 2009].
- ↑
GUS rocznik demograficzny 2008
(
pol.
). Hotel Bartis. [dostęp 22 lipca 2009].
- ↑
Hotel Biał Książe
(
pol.
). [dostęp 22 lipca 2009].
- ↑
Dworek Debowko
(
pol.
). [dostęp 22 lipca 2009].
- ↑ 58,0 58,1
GUS Miasta w liczbach 2005 i 2006
(
pol.
). [dostęp 22 lipca 2009].
- ↑ 59,0 59,1
Milenium śmierci Świętego Brunona Bonifacego z Kwerfurtu
(
pol.
). [dostęp 29 lipca 2009].
- ↑ 60,0 60,1
Deutsche Verwaltungsgeschichte
(
niem.
). [dostęp 29 lipca 2009].
- ↑ 61,0 61,1 61,2 61,3 61,4 61,5 61,6 61,7
BIL Bartoszyce. Parafia Rzymskokatolicka p.w. św. Brunona
(
pol.
). [dostęp 29 lipca 2009].
- ↑ 62,0 62,1
BIL Bartoszyce. Historia zboru baptystow
(
pol.
). [dostęp 29 lipchttp://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Bartoszyce&action=submit#a 2009].
- ↑ 63,0 63,1 63,2
Judaica w Polsce;Olsztyn
(
pol.
). [dostęp 23 sierpnia 2009].
- ↑
Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego;Bartoszyce, ul. J. Bema, warmińsko-mazurskie
(
pol.
). [dostęp 23 sierpnia 2009].
- ↑ 65,0 65,1
Ekumeniczny Portal Greckokatolicki grekokatolicy.pl
(
pol.
). [dostęp 31 lipca 2009].
- ↑
Historia III ligi polskiej w pilce noznej
(
pol.
). TVK Bartsat. [dostęp 28 lipca 2009].
- ↑ Łukasz Domański:
Co to jest BOSiR?
(
pol.
). Nieoficjalny Serwis Sportowy Miasta Bartoszyce. [dostęp 19 sierpnia 2009].
- ↑
Bartoszyce.wm.pl; Powstaje tor dla rowerzystów
(
pol.
). [dostęp 12 sierpnia 2009].
- ↑ J.M.:
Trasy Rowerowe
(
pol.
). PowiatBartoszyce.pl. [dostęp 19 sierpnia 2009].
- ↑ Warmińsko-Mazurskie Biuro Planowania Przestrzennego w Olsztynie:
Trasa rowerowa na obszarze Województwa Warmińsko-Mazurskiego
(
pol.
). www.wmbpp.olsztyn.pl. [dostęp 19 sierpnia 2009].
- ↑
Stowarzyszenie Ożywić Łynę
(
pol.
). Stowarzyszenie Ożywić Łynę. [dostęp 19 sierpnia 2009].
- ↑
PZM Motocross; Kalendarz Mistrzostw Polski i Pucharu Polski 2009
(
pol.
). [dostęp 12 sierpnia 2009].
- ↑
Gmina Fair Play. Bartoszyce
(
pol.
). [dostęp 10 sierpnia 2009].
- ↑ 74,0 74,1
Bartoszyce.pl -Bezpieczeństwo Publiczne Na Terenie Miasta Bartoszyce
(
pol.
). [dostęp 7 sierpnia 2009].
- ↑
Komenda Powiatowa Policji w Bartoszycach. O nas.
(
pol.
). [dostęp 7 sierpnia 2009].
- ↑
Komenda Powiatowa Policji w Bartoszycach. Mój dzielnicowy.
(
pol.
). [dostęp 7 sierpnia 2009].
- ↑ Anna Antolak:
Sąd Rejonowy w Bartoszycach; BIP
(
pol.
). [dostęp 19 sierpnia 2009].
- ↑ Paweł Krywko:
Służba Więzienna; AŚ Bartoszyce
(
pol.
). [dostęp 18 sierpnia 2009].
- ↑
Szpital Powiatowy JPII w Bartoszycach. Oddział Chirurgii Ogólnej i Miniinwazyjnej.
(
pol.
). [dostęp 7 sierpnia 2009].
- ↑
Szpital Powiatowy JPII w Bartoszycach. Szpitalny Oddział Ratunkowy.
(
pol.
). [dostęp 7 sierpnia 2009].
- ↑
Internetowa Informacja Medyczna. PSSE w Bartoszycach
(
pol.
). [dostęp 7 sierpnia 2009].
- ↑ 82,0 82,1 82,2
Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Bartoszycach
(
pol.
). [dostęp 7 sierpnia 2009].
- ↑ 83,0 83,1
BIL Bartoszyce. Stacja Joannitów
(
pol.
). [dostęp 7 sierpnia 2009].
- ↑
Gazeta.pl Zakończył się Zjazd Pruskiego Stowarzyszenia Zakonu Joannitów
(
pol.
). [dostęp 7 sierpnia 2009].
- ↑
Biwater. Oczyszczalnie ścieków
(
pol.
). [dostęp 10 sierpnia 2009].
- ↑
Obwodnica Bartoszyc
(
pol.
). [dostęp 21 lipca 2009].
- ↑
Informacja GDDKiA o zamówieniu publicznym na obwodnicę Bartoszyc
(
pol.
). [dostęp 21 lipca 2009].
- ↑
Delux; komunikacja miejska
(
pol.
). [dostęp 28 lipca 2009].
- ↑ 89,0 89,1 89,2 89,3
20 Bartoszycka Brygada Zmechanizowana; 16 Pomorska Dywizja Zmechanizowana
(
pol.
). [dostęp 21 sierpnia 2009].
- ↑ kpt. Dariusz Osowski:
Wojska Lądowe; Dekada w Nato
(
pol.
). [dostęp 21 sierpnia 2009].
- ↑ kpt. Dariusz Osowski:
Służba wojskowa ks. Jerzego Popiełuszki w 20 BBZ stanowi osnowę pierwszych minut filmu "Popiełuszko"
(
pol.
). [dostęp 18 sierpnia 2009].
- ↑
Honorowi Obywatele Miasta Bartoszyce
(
pol.
). bartoszyce.pl. [dostęp 20 lipca 2009].
- ↑
35 sesja Rady Miejskiej
(
pol.
). TVK Bartsat. [dostęp 20 lipca 2009].
- ↑
Friedrich Wilhelm von der Groeben
(
niem.
). W: Ostpreussen.net [on-line]. [dostęp 9 września 2009].
Bibliografia
- Rzempołuch A., 1993. Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich. Agencja Wyd. "Remix", Olsztyn
Linki zewnętrzne