Siedziba Najwyższej Izby Kontroli w Warszawie. Listopad 1939
Najwyższa Izba Kontroli – to instytucja państwowa, podlegająca bezpośrednio
Sejmowi
i prowadząca kontrole w
państwie
. W zakresie NIK-u jest m.in.: kontrolowanie działalności organów państwa (
administracji rządowej
),
NBP
,
osób prawnych
działających na rzecz państwa, organizacji państwowych. Głównym zadaniem prowadzonych przez NIK kontroli jest dostarczanie Sejmowi i opinii publicznej informacji o działaniach państwa, które są oceniane pod kątem: legalności, gospodarności, celowości oraz rzetelności. Szczególną, konstytucyjną rolę zajmuje opinia NIK w procedurze zatwierdzania przez Parlament sprawozdania budżetowego Rządu.
Historia
Najwyższa Izba Kontroli została powołana
8 lutego
1919
na mocy dekretu wydanego przez
Naczelnika Państwa
Józefa Piłsudskiego
z dnia
7 lutego
1919
roku (Dziennik Praw Państwa Polskiego z 8 lutego 1919 roku, numer 14, pozycja 183).
Reaktywowana
w
1949
jako organ niezależny od rządu, w latach
1952
–
1957
w jej miejsce utworzono Ministerstwo Kontroli Państwowej, przywrócona po
1957
.
Po utworzeniu
Księstwa Warszawskiego
1807 r., tworząc parlament czy też różnego rodzaju organy, w tym organizacje kontrolne skorzystano w pewnej części ze wzorców francuskich. Na podstawie ustaleń Drezna
22 lipca
1807
roku
Napoleon I
nadał konstytucję Księstwu Warszawskiemu.
W ustawie o konstytucji nie ma jednak wskazań, co do funkcjonowania kontroli państwowej.
2 marca
1809
roku rozpoczęła swoją działalność Główna Izba Obrachunkowa (GIO), w związku z dekretem króla
Fryderyka Augusta
. GIO przygotowywana była przez specjalną komisję, pośród której dominowały dwie koncepcje: francuska i pruska. Koncepcja francuska opierała się na wyposażeniu Izby w uprawnienia
jurysdykcyjne
oraz dość szerokie prawa do czynności pokontrolnych, podczas gdy pruska Izba Obrachunkowa takich uprawnień nie posiadała, prowadząc zasadniczo kontrolę następczą, bez możliwości odwołania się do jakichkolwiek środków
imperatywnych
".
Zdecydowano się na rozwiązanie francuskie, jednak uprawniania zastosowano takie jak w pruskiej Izbie. Wówczas zmniejszono znaczenie Sejmu a tym samym panujący mógł powoływać i kontrolować
rząd
za pomocą GIO. Do sprawnego pełnienia funkcji kontrolnych powołano Najwyższa Komisję Egzaminacyjną. Ustaliła ona co urzędnicy powinni umieć i jak należy sprawdzać pozyskiwane przez nich umiejętności. Utworzono również trzyletnią Szkołę Prawną, Wyższą Szkołę Nauk Administracyjnych z dwoma kierunkami Administracja i Prawo. Dążono do wykształcenia kadry urzędniczej, posiadających odpowiednia wiedzę.
Ministrowi Skarbu
podporządkowano
Administrację Skarbową
. Utworzono jednostki administracyjne skarbu: Biuro Generalne Stempla, Dyrekcję Loterii oraz wydział Administracji Soli, Kasę Generalną, Dyrekcję Generalną Dóbr i Lasów Narodowych, do lepszego działania GIO. Poza tym na obszarze Księstwa, czyli w terenie funkcjonowały
departamentalne
Dyrekcje Skarbu wraz z Kasą Główną Dochodów Publicznych. Dyrekcje podlegały na nadzorowi ministra prefektów.
Główna Izba Obrachunkowa składała się z prezesa, któremu podlegało 4 konsyliarzy jako radcy obrachunkowi, 5
rachmistrzów
, 4 kancelistów, posługacz oraz
asesorów
powoływanych i odwoływanych przez króla. Jeżeli dochód i rozchód przekraczał 500 zł rocznych rachunków wydawanych przez kasy publiczne, to te rachunki kontrolował GIO. Przysyłane one były w określonym terminie. Ówczesna kontrola GIO miała 2 etapy:
- formalny, dokonywali jej rachmistrze
- legalny i zgodny z preliminarzem
budżetowym
, realizowanym przez konsyliarzy i asesorów.
W razie jakichś niezgodności GIO na podstawie Dekretu mogło kontrolować gospodarność a nawet celowość wydatków. Ta kontrola jest możliwa wówczas, gdy pieniądze nie wpłynęły, wpłynęły ale w późniejszym terminie lub w innej
walucie
.
O takich czy podobnych nieprawidłowościach, GIO informowało panującego za pomocą
Rady Stanu
.
Rok
1815
przyniósł zmiany nie tylko w kontroli, ale w terytorium i polityce Polski. Był to okres upadku
Napoleona
i obrady
kongresu wiedeńskiego
. Na jego podstawie utworzono
Królestwo Polskie
. Pomimo tego kontynuowano istnienie GIO z pewnymi zmianami.
Po nadaniu nowej
konstytucji
ogłoszonej 24 XII 1815 r., przez cara
Aleksandra I
, art.78 poświęcono regulacji kontroli. Opisano w nim, że Izba zależy tylko od króla i że zajmuje się rewizją rachunków i zakwitowanie zdających rachunków. Nazwę zmieniono z GIO na Izbę Obrachunkową Królestwa Polskiego, z prezesem na czele.
Działalność Izby polegała na kontroli rachunków państwowych oraz informowaniu o niedociągnięciach władz wyższych. W razie niezgodności trzyosobowy skład powoływany przez Izbę, wydawał wyrok. Mógł on nakazać zapłatę zaległości w określonym terminie. Możliwość nakładania kar pieniężnych wiązała się z możliwością zaskarżenia wyroków do
Rady Stanu
, w ciągu trzech miesięcy.
Kontroli dokonywano w 2 etapach:
- w pierwszej części przez niższych funkcjonariuszy II klasy
- druga przez rachmistrzów I klasy
Izba miała możliwość prowadzenia tzw. superwizji. Polegało to na sporządzaniu
kwartalnych
sprawozdań oraz ogólnego raportu o całorocznym finansowym stanie państwa i przekazaniu go panującemu.
Do pomocy Izbie utworzono
Prokuratora Generalnego
, powołanego na podstawie dekretu z 24 XI 1816 r. Podlegał on rządowi.
Ponieważ pojawiały się głosy krytykujące ówczesną Izbę oraz jej zakres działania, wprowadzono nowe regulacje
dekretem
z 9(21) VIII 1821 r. Dekret stwierdzał, że Izba to organ scentralizowany z siedzibą w Warszawie. Prezes powoływany przez króla na wniosek
namiestnika
, kierował pracami Izby. Składał się on z 4 członków.
Nadano Izbie możliwość składania uwag do projektu budżetu. Tak też zmiany zatwierdzano po zgodzie panującego lub namiestnika oraz po zapoznaniu się z opinią Izby.
Kontrola Izby stała się następcza, merytoryczna i formalna wraz z kryteriami legalności, gospodarności oraz celowości wydatków. Izba mogła udzielić zatwierdzenia, jeśli z rachunkiem było wszystko w porządku, jeśli jednak miała zastrzeżenia mogły one być formalne lub merytoryczne. Jeżeli było to uchybienie formalne to "Izba mogła nałożyć karę pieniężną do wysokości stu złotych polskich". Przy uchybieniu merytorycznym również "orzekano karę pieniężną tzw. Decess, z tym że jeśli podstawą była pomyłka, kończyło się na obowiązku spłaty wyznaczonej kwoty, jeśli uchybienie było skutkiem przeniewierzenia Izba zawiadamiała odpowiednią Komisję Rządową celem wszczęcia postępowania sądowego".
Izba zdawała relacje ogólne w trzech częściach:
a) fundusze pozostające pod kontrola tzw. Komisji Skarbu
b) fundusze pozostające do dyspozycji innych Komisji Rządowych
c) fundusze depozytowe
Izba Obrachunkowa w porównaniu z GIO miała wówczas szersze uprawnienia, dostosowane do polskich realiów. Izba była w większej mierze podporządkowana Namiestnikowi, który sprawował nad nią nadzór.
Dekretem z 29 I 1831 r. wprowadzono zmianę, co do wyboru prezesa Izby. Związane jest to z
powstaniem listopadowym
oraz
detronizacją cara
, któremu Izba podlegała.
Podczas chwilowo odzyskanej niepodległości nowy Rząd starał się sprawnie funkcjonować w okresie powstania. Organizowano i powoływano nowe organy do pomocy powstańcom i do walki z Rosją.
Jednak po pewnym czasie powstanie upadło i nastąpiły represje wobec powstańców. Car zlikwidował część organów państwowych w Królestwie, nadając tzw. Statut Organiczny 26 II 1832 r. Wskazywano w nim, że na czele Najwyższej Izby Obrachunkowej ( nazwa przekształcona z Izby Obrachunkowej), zajmującej się rachunkami Królestwa, stał Kontroler Generalny. Był on członkiem
Rady Administracyjnej
i Rady Stanu. Poszerzono również zakres kontroli.
Komisji Rządowej Wojny
nadano pełnomocnictwo kontroli oraz powołano specjalny komitet. Obliczał on straty, jakie poniósł skarb państwa i poszczególni obywatele w okresie powstania. Miał też sprawdzić stan majątkowy Królestwa.
Podczas składanych ogólnych sprawozdań o stanie finansowym państwa "Izba opracowała wiele uwag dotyczących m.in. postulatu zmiany w obowiązującej od 1811 r. w Królestwie
opłaty stemplowej
, usunięcia niegospodarności w lasach rządowych, zalecała połączenie Komisji Emerytalnej z Komisją Ubezpieczeń, podnosiła niedogodności opłat
monopolu
tytoniowego oraz wnioskowała zakończenie praktykowanego wydzierżawienia niestałych dochodów miast Królestwa, opowiadała się za rozszerzeniem działalności
lombardu
warszawskiego. Należy dodać, iż NIO nie tylko kontrolowała wykonanie budżetu Królestwa, lecz także aktywnie uczestniczyła w fazie jego układania.
Rok
1863
to następny ruch narodowowyzwoleńczy tzw.
powstanie styczniowe
. Niestety jak poprzednie nie trwało długo i zostało krwawo stłumione. Po jego upadku car zlikwidował resztę polskiego aparatu państwowego, likwidując tym samym resztkę polskości, rozpoczynając zaostrzoną
rusyfikację
.
Likwidacja nie ominęła też kontroli państwowej, dokonanej 1(13)I 1867 r., kiedy to NIO przestało istnieć. Kontrola ta została przeniesiona do
Petersburga
i zastąpiona rosyjskimi organami na terenie Królestwa. Były to cztery Izby z siedzibami kolejno w Warszawie, Lublinie i w Łomży. Podlegały one kierownictwu w Petersburgu. Na czele każdej z Izb stał zarządzający. Do jego dyspozycji należeli zastępcy i pomocniczy. Inspektorami byli starsi i młodsi
rewidenci
oraz rachmistrz.
Aby odpowiednio dokończyć rewizje rachunków do
1867
. Powołano Czasową Izbę Kontrolującą w Warszawie. Jej rozwiązanie następowało z dniem ukończenia wyznaczonego zadania.
Taki stan rzeczy związany z kształtem kontroli przetrwał do
1919
r., kiedy to na nowo stworzono organ kontroli.
Podsumowując dokonania GIO a w późniejszym czasie NIO, była to kontrola państwowa znajdująca się na czele ówczesnych europejskich kontroli. Rozwijała się ona w dobie wojen, gdzie Polska naprzemiennie odzyskiwała i traciła wolność, by ostatecznie zostać jej pozbawioną. Pierwsze początki kontroli w Polsce jako wyodrębnionego organu, oparte były na wzorcach francuskich. Ulegała ona przekształceniom dostosowując zasady kontroli do realiów polskich.
Największym dokonaniem ówczesnej kontroli była możliwość wglądu do projektu budżetu, kontrola wykonania budżetu oraz możliwość kontroli pod względem kryteriów legalności, gospodarności czy celowości wydatków.
Polska odzyskując niepodległość po
I wojnie światowej
nareszcie mogła rozpocząć kształtowanie swojego terytorium oraz organów administracyjnych państwa. Dotyczy to również kontroli, która na podstawie dekretu z 7 II
1919
r. powołała do życia Najwyższą Izbę Kontroli Państwa. Na jego czele stał
Naczelnik Państwa
, którym w tamtym okresie był
Józef Piłsudski
. NIKP zajmował się:
- kontrolą rachunków władz cywilnych,wojskowych, zakładów,
przedsiębiorstw państwowych
, urzędów oraz kontrola rachunków związanych z majątkiem państwowym,
- kontrolą rachunków zakładów,
fundacji
, instytucji, funduszów niepaństwowych otrzymujących dotację ze Skarbu Państwa
- kontrolą rachunków wydatków dochodów majątków i długów wyższych jednostek samorządowych oraz większych miast.
NIKP miał do dyspozycji trzy rodzaje kontroli: Wstępną (związana była w szczególności z inwestycjami państwowymi), Następczą (zwana również represyjna), Formalną (przedstawiają stan faktyczny). W skład NIKP wchodzili: prezes, wiceprezes, radcy. Aparat kontroli podlegał Naczelnikowi, ale miał pewien zawiązek z
Sejmem
. Do pomocy NIKP powołano 3 Izby terenowe. Ich siedzibami były Warszawa, Kielce, Lwów. W późniejszym czasie dołączyła w Kowlu, Poznaniu i Krakowie.
W
1921
roku nastąpiły kolejne zmiany związane z kontrola państwową. Powodem było nadanie nowej konstytucji tzw.
Konstytucji Marcowej
17 III 1921 r. Ustawa z
3 czerwca
1921
roku o kontroli państwowej, powoływała do istnienia Najwyższą Izbę Kontroli, zastępując tym samym NIKP. Założono, że będzie ona działała kolegialnie, podlegając Prezydentowi RP, jednak pozostając niezależnym od Rządu. NIK działało na podstawie 2 zasad:
- każdego roku zobowiązana była do uchwalania budżety na następny rok
- przedstawienie rządowi sprawozdania z corocznego zamknięcia rachunków państwowych.
W porównaniu do kontroli z
1919
obecna posiadała dwa rodzaje kontroli była to kontrola faktyczna i następcza. Zrezygnowano z wstępnej, ponieważ wiele osób miało wątpliwości, co do skuteczności działania wstępnego rodzaju kontroli. Skład kontroli państwowej ustalony był w ustawie, która wskazywała, że dzielił się on na: prezesa NIK wraz z dwoma wiceprezesami, NIK, Izby Okręgowe Kontroli.
"Prezes NIK był równorzędny ministrom, aczkolwiek nie wchodził w skład rządu, natomiast mógł zabierać głos na posiedzeniach Sejmu i
Senatu
, uczestnicząc osobiście lub delegując swych zastępców. Na żądanie Sejmu lub Senatu obowiązany był udzielać informacji lub wyjaśnień. Do uprawnień Prezesa NIK należało coroczne przesyłanie Ministrowi Skarbu preliminarza budżetowego Izby celem włączenia do budżetu państwa."
NIK dzieliło się na: Kolegium NIK, 4 departamenty, Wydział Personalny.
Kolegium NIK zajmowało się:
- sprawami związanymi z odwołaniem od orzeczeń Departamentów i Izb Okręgowych
- zamknięciem rachunków rok ubiegły
- sprawozdaniami związanymi z uwagami do budżetu
- ustalaniem zasad kontroli oraz rachunkowych i kasowych przepisów
- sprawy do rozstrzygnięcia powierzone przez Prezesa NIK
Ilość departamentów ustalał Prezes NIK. W departamentach powoływano
kolegia
. Orzeczenia kolegiów departamentów były natychmiastowo wykonywane. Od decyzji kolegiów można było się odwołać do Kolegium NIK. Każdy kontrolowany podmiot miał na to 14 dni.
Zadaniem Kolegialnych departamentów było wypowiedzenie się o rewizji faktycznej i następczej oraz odnośnie zamknięcia poszczególnych rachunków.
Na Kolegium NIK składali się – prezes, 2 wiceprezesów, dyrektorzy departamentów oraz ich zastępcy. W skład Departamentów wchodzili: dyrektor, radcy, referenci, sekretarze, pomocnicy referentów, rachmistrzowie i kancelistów. Wydział Personalny składał się z – naczelnik, radcy, referenci, archiwiści, rachmistrze, kanceliści.
Izby Okręgowe Kontroli są organem równorzędnym do departamentów NIK. W Izbie tej działało kolegium a jej skład złożony był z prezesa, naczelników wydziału, wiceprezesa, sekretarzy, radców, referenci, archiwiści, rachmistrze, kanceliści oraz pomocnicy referentów.
"Na pozycję i rolę NIK pewien wpływ wywarła Konstytucja z
23 kwietnia
1935
roku (
Konstytucja kwietniowa
), która stanowiła, że kontrola państwowa jest jednym z organów – obok rządu, Sejmu, Senatu i sądów – pozostającym pod zwierzchnictwem
Prezydenta Rzeczypospolitej
(art.3). W ten sposób Konstytucja podporządkowała NIK Prezydentowi RP, co znalazło odzwierciedlenie w prerogatywach Prezydenta do powoływania i odwoływania prezesa NIK. W myśl Konstytucji (art. 77) NIK działała na zasadzie kolegialności, niezawisłości i niezależności od rządu. Zasadnicze zadania pozostały niezmienne. NIK powoływana była do kontroli pod względem finansowym gospodarki państwa oraz związków publicznoprawnych, badania zamknięć rachunków państwowych oraz corocznego przedstawienia wniosków o absolutorium dla rządu."
Kolejne lata związane są z okresem
II wojny światowej
. Po wkroczeniu Niemców na obszar państwa polskiego wszelka polskość przestała istnieć i funkcjonować dotyczy to całego aparatu państwowego i nie tylko.
Tak też "przyjęcie po II wojnie światowej nowego ustroju społeczno-politycznego, gospodarczego nie pozostało bez wpływu na kształt kontroli państwowej. Tuż po II wojnie światowej nie reaktywowano NIK. Początkowo jej funkcje kontrolne sprawowało
Prezydium Krajowej Rady Narodowej
za pośrednictwem Biura Kontroli. Następnie od wejścia w życie
ustawy konstytucyjnej z 1947 r.
, Biuro Kontroli usytuowane zostało przy
Radzie Państwa
, która przejęła kompetencje Prezydium KRN.
Reaktywowanie NIK, zapowiadane we wspomnianej ustawie konstytucyjnej z 1947 r., nastąpiło na mocy ustawy z dnia
9 marca
1949
r. o kontroli państwowej. W świetle tej ustawy NIK stanowiła organ kontroli niezależny od rządu, bezpośrednio podporządkowany Radzie Państwa, powołany przede wszystkim do kontroli działalności naczelnych władz i urzędów w dziedzinie administracji publicznej i gospodarki narodowej. NIK obejmował kontrolą również działania terenowych organów administracji i jednostek gospodarki, ale tylko w zakresie niezbędnym dla oceny prawidłowości działania naczelnych i centralnych organów administracji. NIK funkcjonowała na zasadzie kolegialności. Kolegium tworzyli Prezes NIK jako przewodniczący oraz wiceprezesi. W swej działalności kontrolnej NIK mogła się posługiwać kryterium legalności, rzetelności, gospodarności, celowości w działalności finansowej, gospodarczej i organizacyjno-administracyjnej oraz zgodności z ustalonymi wytycznymi polityki państwowej i planami gospodarczymi."
Prezesi Najwyższej Izby Kontroli
Wiceprezesi Najwyższej Izby Kontroli
Struktura organizacyjna
Na czele Najwyższej Izby Kontrolnej stoi chroniony
immunitetem
prezes, wybierany przez Sejm RP za zgodą Senatu na 6-letnią kadencję. Instytucja zorganizowana jest z 16 delegatur regionalnych oraz 15 departamentów.
Lista delegatur
Lista departamentów
Departamenty kontrolne
- Departament Budżetu i Finansów.
- Departament Obrony Narodowej i Bezpieczeństwa Wewnętrznego.
- Departament Administracji Publicznej.
- Departament Pracy, Spraw Socjalnych i Zdrowia.
- Departament Gospodarki, Skarbu Państwa i Prywatyzacji.
- Departament Komunikacji i Systemów Transportowych.
- Departament Nauki, Oświaty i Dziedzictwa Narodowego.
- Departament Środowiska, Rolnictwa i Zagospodarowania Przestrzennego.
Departamenty pomocnicze
- Departament Prawny i Orzecznictwa Kontrolnego.
- Departament Strategii Kontrolnej.
- Departament Spraw Osobowych.
- Departament Organizacyjny.
- Departament Rachunkowości.
- Departament Gospodarczy.
Siedziba
Siedziba Najwyższej Izby Kontroli w Warszawie
Od roku
1985
siedzibą Najwyższej Izby Kontroli jest, wzniesiony w roku
1938
, budynek przy ulicy Filtrowej 57 w
Warszawie
.
W
2009
roku wyemitowano dwie monety upamiętniające 90. rocznicę utworzenia Najwyższej Izby kontroli. Jedną srebrną,
kolekcjonerską
, o nominale 10 zł[2], a drugą obiegową, ze stopu
Nordic gold
, o nominale
2 zł
[3]. Moneta kolekcjonerska została wybita stemplem lustrzanym w nakładzie 100 000 szt, w środkowej części awersu, poniżej godła Rzeczypospolitej Polskiej znajduje się hologram z logo NIK. Moneta obiegowa została wybita stemplem zwykłym w nakładzie 1 200 000 sztuk. Na obu monetach na rewersie przedstawiono wizerunki obecnej siedziby NIK oraz napis „90. ROCZNICA UTWORZENIA NAJWYŻSZEJ IZBY KONTROLI” wg projektu Urszuli Walerzak. Autorką projektu awersu monety kolekcjonerskiej była Ewa Tyc-Karpińska[4].
Przypisy
Linki zewnętrzne
Bibliografia
- Bolikowska D., Robaczyński W.. „Najwyższa Izba Kontroli. Tradycja i Współczesność”, Warszawa 2009, ISBN 978-83-914389-8-8