Wycieczka daje możliwość wyrabiania orientacji w terenie, nabywania określonych umiejętności i kształtowania nawyków. Stwarza naturalne warunki do rozwijania sfery emocjonalnej i estetycznej. Kształtuje umiejętność odczuwania piękna, uwrażliwia na nie. Daje możliwość rozwijania zainteresowań uczniów, swobodnego dzielenia się spostrzeżeniami, przeżyciami, wyrażania uczuć radości z osiągnięć i troski o powierzony opiece obiekt (np. roślinę, grządkę). Wycieczka przyczynia się również do wyrabiania sprawności fizycznej, wytrzymałości i odporności, wdrażania dzieci dla dbałości o własne zdrowie. Stosowanie podczas wycieczki odpowiednich form pracy wyzwala inicjatywę i samodzielność, skłania do pokonywania trudności.
Spośród różnorodnych sposobów realizacji celów kształcenia i wychowania w nauczaniu zin tegrowanym, wycieczki zajmują czołowe miejsce. Przez wycieczkę rozumiemy celowe i zorga nizowane wyjście w naturalne środowisko przyrodnicze lub społeczne. Wycieczki spe ł niaj ą nast ę puj ą ce funkcje:
- Funkcja poznawcza - polega na dostarczaniu dziecku informacji na ba zie najbliższego otoczenia. Wycieczka stwarza możliwość zetknięcia się ucznia z faktami przyrodniczymi w warunkach naturalnych, w różnorodności i bogactwie okazów, w ich licznych wzajemnych powiązaniach, w ścisłej łączności z pracą ludzi i życiem społecznym. Jest więc najbogatszym źródłem zdobywania wiedzy w najbardziej przystępny i skuteczny sposób. Interdyscyplinarny charakter wiedzy o środowisku zwraca uwagę na konieczność uwzględniania elementów abiotycznych i biotycznych przy ukazywaniu prawidłowości przyrody. Należy więc ukazywać i wyjaśniać związki i zależności zachodzące w określonym ekosystemie tzn. między klimatem, podłożem, światem roślin, zwierząt i ludzi. Wszelkie fakty i zjawiska zachodzące w świecie przyrody należy interpretować i wyjaśniać w sposób rzetelny pod względem naukowym, a jednocześnie zgodny z możliwościami percepcyjnymi dzieci.
Wskazane jest wielokrotne odwiedzanie tego samego miejsca, oglądanie jednego okazu czy obiektu w różnych porach roku w celu obserwowania przemian fenologicznych.
Wycieczki o charakterze społecznym dają możliwość poznania przeszłości Polski, dorobku kultury narodowej, folkloru własnego regionu, pracy ludzkiej. Przyglądanie się pracy, spotkania i rozmowy z ludźmi określonego zawodu pozwolą uświadomić dzieciom co zawdzięczamy pracy ludzkiej, ukazywać postęp w technice i kulturze.
- Funkcja kształcąca polega na rozwijaniu spostrzeżeń i wrażeń zbędnych do pracy myślowej, tworzenia wyobrażeń, kształtowania pojęć, rozwijania mowy.
Wycieczka daje możliwość wyrabiania orientacji w terenie, nabywania określonych umiejętności i kształtowania nawyków. Stwarza naturalne warunki do rozwijania sfery emocjonalnej i estetycznej. Kształtuje umiejętność odczuwania piękna, uwrażliwia na nie. Daje możliwość rozwijania zainteresowań uczniów, swobodnego dzielenia się spostrzeżeniami, przeżyciami, wyrażania uczuć radości z osiągnięć i troski o powierzony opiece obiekt (np. roślinę, grządkę).
Wycieczka przyczynia się również do wyrabiania sprawności fizycznej, wytrzymałości i odporności, wdrażania dzieci dla dbałości o własne zdrowie. Stosowanie podczas wycieczki odpowiednich form pracy wyzwala inicjatywę i samodzielność, skłania do pokonywania trudności.
- Funkcja wychowawcza wyraża się w dostarczaniu wzorów postępowania i kształtowaniu umiejętności zachowania się wobec swoich kolegów, społeczeństwa, przyrody i wytworów pracy ludzkiej. Podczas wycieczek i spotkań powinniśmy pokazywać jednostki pozytywne.
Wycieczka jest podstawą do kształtowania u uczniów umiejętności planowania, podziału pracy, racjonalnego gospodarowania, zaradności życiowej. Wyrabia poczucie dyscypliny, systematyczności i dokładności w pracy, odpowiedzialności. Umożliwia współprzeżywanie, koleżeńską współpracę, wzajemną pomoc. Jest doskonałą okazją do kształcenia uczuć patriotycznych przez wzbudzanie miłości do kraju ojczystego, wyrabianie poczucia dumy narodowej, wytwarzanie więzi dziecka ze środowiskiem, w którym żyje. Stwarza też dogodną sytuację do kształtowania postaw społeczno-moralnych wobec otaczającego świata z uwagi na fakt, że odsłania u dzieci wiele cech osobowości, które nie ujawniłyby się w warunkach klasy szkolnej.
Podczas wycieczek mamy doskonałą okazję do kształtowania u swoich uczniów stosunku emocjonalno-opiekuńczego do przyrody, szacunku do wszystkiego co żyje, poczucia odpowiedzialności za swoje postępowanie wobec przyrody, uświadomienia dzieciom faktu, że jesteśmy częścią świata przyrodniczego i niszcząc przyrodę niszczymy siebie.
- Funkcja motywacyjna - polega na pobudzaniu aktywności poznawczej dziecka, wyzwalaniu i rozwijaniu zainteresowań otaczającą rzeczywistością, wyzwalaniu chęci do badań i eksperymentów, do pracy fizycznej, sportu i rekreacji, do aktywnej percepcji i twórczej ekspresji sztuki. Wycieczka to „otwieranie okna na świat", przygotowywanie do samodzielnych wypraw, obserwacji i badań w celu zaspakajania ciekawości, potrzeb intelektualnych, estetycznych i zdrowotnych.
Wszystkie wymienione funkcje wycieczek są ze sobą integralnie powiązane. Procesy uczenia się, rozwoju psychofizycznego i wychowania są procesami nierozerwalnymi. Mo ż emy wyr óż ni ć nast ę puj ą ce typy wycieczek:
- Wycieczki bliższe.
Są to krótkotrwałe lekcje w terenie (20-30 minut) o wąskim zakresie tematycznym w celu obserwacji jednego wybranego obiektu czy zjawiska, np. kwitnienie roślin, ślady dżdżownic po deszczu, kretowiska itp. Do wycieczek tego typu zaliczyć można też tzw. „wypady" wywołane nagłą krótkotrwałą sytuacją, np. tęcza, rosa, opadająca mgła, parowanie kałuż itp. Wypady najczęściej nie są zaplanowane. Pozostałą część jednostki lekcyjnej przeznacza się na wspólne omówienie spostrzeżeń, ustalenie wniosków
O wykonanie określonych zadań praktycznych lub poleceń w zeszycie ćwiczeń ucznia.
- Wycieczki dalsze.
Są to wycieczki kilkugodzinne (1-3 godzin). Obejmują szerszy zakres tematyczny. Są dość trudne w sensie organizacyjnym. Wymagają uwzględnienia korelacji przedmiotowej z jednoczesnym wybiórczym traktowaniem materiału poznawczego, uwzględnienia pzerw rekreacyjno-wypoczynkowych zgodnie z możliwościami psychofizycznymi dzieci. W trakcie tego typu lekcji w terenie dzieci zdobywają wiedzę nie tylko drogą oglądu i obserwacji. Uczą się poprzez działanie - doświadczenia, pomiary, eksperymenty, pracę. Są małymi badaczami i odkrywcami. Gromadzą materiał spostrzeżeniowy w ustalonej z nauczycielem formie, np. w zeszycie obserwacji (jeden zeszyt na klasę lub grupę) lub w karcie obserwacji dla określonego obiektu czy zjawiska.
- Wycieczki całodzienne.
Głównym celem takich wycieczek jest wprowadzenie dziecka w naturalne środowisko przyrodniczo-społeczne jako integralną całość. Nauczyciel winien umiejętnie kierować obserwacjami uczniów - jedne wrażenia uwypuklać, inne osłabiać i przesunąć na plan dalszy. Dziecko uczy się w ten sposób prawidłowej, selektywnej obserwacji i unikanie nadmiaru (często zbędnych) wrażeń. Należy ciągle pamiętać o podkreślaniu wzajemnej zależności świata roślin, zwierząt i ludzi, o ich wzajemnym pozytywnym i szkodliwym wpływie; ukazać celową działalność człowieka dla podniesienia gospodarki narodowej, ochrony środowiska naturalnego i dorobku kultury. Na przykładzie wybranych obiektów ukazywać znaczenie postępu technicznego.
Tego typu wycieczki są najtrudniejsze pod względem organizacyjnym, gdyż wymagają zapewnienia dzieciom wyżywienia, odpoczynku, opieki ze strony osób dorosłych (poza nauczycielem), nieraz korzystania ze środków lokomocji.
Wycieczki całodzienne winny być ujęte w planie wycieczek szkolnych. Natomiast wycieczki bliższe i dalsze, mieszczące się w ramach godzin lekcyjnych ucznia, należy uwzględnić w planowaniu pracy (rozkładzie materiału nauczania) z przedmiotu środowisko społeczno-przyrodnicze lub w innych przedmiotach zgodnie z programem nauczania. Aby wycieczka przyniosła wielostronne korzyści, potrzebne jest wielostronne jej przygotowanie ze strony nauczyciela. Do wycieczki winien przygotować się sam nauczyciel, przygotować dzieci, a czasem i innych opiekunów np. rodziców1. Przygotowanie wycieczki obejmuje następujące działania:
- Wybór miejsca wycieczki odpowiedniego dla realizacji określonych celów programowych.
- Ustalenie terminu i czasu trwania wycieczki (godzina wyjścia i powrotu
- Ustalenie przebiegu wycieczki.
- W przypadku dłuższych wycieczek zabezpieczenie opieki osób dorosłych i środków transportu, przygotowanie polisy PZU.
- Osobiste poznanie przez nauczycie la miejsca wycieczki, dokonanie wy boru zjawisk, przedmiotów, obiektów do obserwacji.
- Określenie celów i zadań możliwych do zrealizowania w czasie wycieczki, metod i form pracy nauczyciela i uczniów, niezbędnych środków dydaktycznych, przyborów ł narzędzi.
- Uzupełnienie własnej wiedzy na te mat zwiedzanych obiektów.
- Przygotowanie obiektu. W przypadku wycieczki o tematyce społecznej np. do zakładu produkcyjnego, punktu usługowego, pracowni interesującego człowieka należy po przez bezpośredni kontakt ustalić osobę, która przeprowadzi rozmowę z dziećmi oraz zakres tej rozmowy.
- Przygotowanie uczniów:
- wspólne sprecyzowanie celów i za dań, które będą realizowane,
- wprowadzenie w problematykę wycieczki, przypomnienie niezbędnych wiadomości,
- porządzenie planu zamierzonych obserwacji, określenie sposobu gromadzenia danych, ustalenie wykazu niezbędnych pomocy naukowych, przyborów i narzędzi potrzebnych do realizacji zadań, w zależności od potrzeb podział na grupy, przydział zadań np. opieki nad apteczką, pomocami naukowymi, przypomnienie regulaminu wyciecz ki ze szczególnym uwzględnieniem zasad bezpieczeństwa
- w dniu poprzedzającym wycieczkę przypomnienie celów wycieczki, ustalenie czasu i miejsca zbiórki, omówienie sposobu ubrania, wyżywienia, wyposażenia w niezbędne przybory itp.
- Przygotowanie osób dorosłych - opiekunów.
- wprowadzenie w problematykę i cele wycieczki,
- ustalenie zakresu pomocy, m.in. dyskretne wskazania uczniów trudnych i sposobu opieki nad nimi
- W przypadku wycieczki bliższej lub dalszej mieszczącej się w ramach godzin lekcyjnych zgłoszenie wycieczki dyrekcji szkoły z po daniem miejsca, terminu, czasu trwania i liczby uczestników.
- W przypadku wycieczki całodziennej sporządzenie listy uczestników w dwu egzemplarzach - dla nauczyciela i dyrekcji szkoły. Zgłoszenie wycieczki dyrekcji szkoły z po daniem miejsca, terminu, ramowego programu, listy uczestników, dodatkowych opiekunów.
- Wpisanie do dzienniczków uczniowskich informacji dla rodziców dotyczącej daty, miejsca i czasu trwania wycieczki, ewentualnej od płatności, wyżywienia, ubrania itp.
- Ustalenie z dyrekcją szkoły opieki nad dziećmi, które ze względów zdrowotnych nie mogą wziąć udziału w wycieczce.
Przebieg wycieczki W dniu wycieczki, na miejscu zbiórki należy sprawdzić listę obecności, ubiór i wyposażenie uczniów. Ponownie przypomnieć regulamin wycieczki ze szczególnym uwzględnieniem konieczności przestrzegania dyscypliny i zasad bezpieczeństwa2 . Otoczyć szczególną opieką uczniów sprawiających trudności wychowawcze np. poprzez ustawienie ich na początku kolumny, przydzielenie im określonych zadań, powierzenie opiece dorosłych. Trzeba pamiętać, że uczenie się winno dziecku sprawiać przyjemność, a tym bardziej uczenie się podczas wycieczki. Należy więc stworzyć atmosferę serdeczną, przyjacielską, wyzwalającą swobodną dyskusję. Na terenie zabudowanym i szosą idziemy w szyku zwartym. Gdy znajdziemy się na terenie otwartym, bezpiecznym (las, pole) idziemy w grupie (względnie skupieni wokół nauczyciela). Pozwala to dzieciom na dobór towarzystwa do dzielenia się wrażeniami. Często zatrzymujemy się w celu wymiany spostrzeżeń, ukierunkowania dalszej obserwacji. Po przybyciu w określone miejsce przystępujemy do realizacji zadań zgodnie z wcześniej ustalonym planem. W klasie pierwszej obserwacje i wszelkie prace uczniów w czasie wycieczki początkowo są prowadzone pod kierunkiem nauczyciela. Stopniowo należy wdrażać uczniów do samodzielnego prowadzenia i notowania wyników obserwacji oraz zbierania okazów. Zbierać należy wyłącznie okazy pospolite i w takiej ilości, jaka będzie potrzebna do dalszego wykorzystania. Szczególnie uczulić należy dzieci na poszanowanie okazów flory i fauny znajdujących się pod ochroną. W trakcie wycieczki, jak na każdej lekcji, uczniowie rozwiązują problemy, zdają sprawę z wykonanych zadań, oceniają się wzajemnie. Ocenia również nauczyciel, stosując różnorodne formy oceny. Jeśli wycieczka jest skorelowana z innymi przedmiotami i uczniowie mają możliwość wykazania się wiedza i umiejętnościami w zakresie tych przedmiotów, można ocenić uczniów z różnych przedmiotów nauczania. Przerwy rekreacyjne winny być przeznaczone m.in. na gry i zabawy o charakterze sportowym, muzyczno -ruchowym, swobodne zabawy, wypoczynek. Przerwa na posiłek posiada duże znaczenie wychowawcze. Uczniów należy przyzwyczajać do kulturalnegoiestetycznego spożywania pokarmów w określonym czasie i miejscu. Na koniec wycieczki należy dokonać jej rekapitulacji w sensie dydaktycznym i wychowawczym. Dokonujemy więc analizy i oceny stopnia realizacji planu wycieczki i założonych celów. Sprawdzamy (ustnie) zakres przyswojonych przez dzieci wiadomości, syntetyzujemy je i w miarę możliwości uogólniamy. Oceniamy aktywność dzieci w rozwiązywaniu problemów dydaktycznych. Podsumowujemy stronę wychowawczą wycieczki oceniając dyscyplinę pracy, współdziałanie w zespole, sumienność w wypełnianiu obowiązków, postawę wobec obiektów społecznych i przyrodniczych itp. Propozycje wykorzystania wycieczek w r óż nych przedmiotach nauczania:
- Gromadzenie materiału słownikowego wokół określonego tematu - sporządzanie słowniczków tema tycznych. Wspólne lub samodzielne redagowanie opisu, opowiadania, sprawozdania, notki kronikarskiej. Sporządzanie tabelek i wykresów systematyzujących wiedzę. Prowadzenie kroniki wycieczek.
- Sporządzenie albumów tematycznych, zielników itp. Tworzenie kata logów obiektów społecznych i przyrodniczych otaczających środowiska
- Wykonywanie tablic tematycznych, gazetek, gablot, zestawów okazów, makiet itp.
- Malowanie, lepienie i modelowanie wybranych obiektów i okazów.
- Wykonywanie zabawek z suchych owoców, warzyw i innych zebranych okazów.
- Konstruowanie budek lęgowych i karmników.
- Rozwiązywanie zadań tekstowych o treści wynikającej z problematyki wycieczki, również układanie treści zadań na podstawie przeżyć dzieci związanych z wycieczką.
- Nauka piosenki związanej z folklorem danego regionu, środowiskiem, obiektem, przedstawieniem kukiełkowym itp.
- Układanie tekstów rymowanych do znanej melodii na temat przeżyć dzieci związanych z wycieczką.
- Zabawy naśladowcze (ruchy zwierząt, praca ludzi).
Od wielu lat na całym świecie podejmuje się najróżniejsze działania w celu podniesienia kultury ekologicznej ludzi. Również nasza szkoła próbuje uczyć swoich podopiecznych ekologicznego myślenia oraz kształtować właściwe postawy wobec problemów środowiska. Nie osiągniemy tego bez aktywnego uczestnictwa, systematycznego organizowania wycieczek otwierających przed uczniami tajniki otaczającego środowiska społeczno-przyrodniczego. Opracował: Roman Izydorczyk |