Prometeizm to ruch polityczny i intelektualny w Europie w okresie międzywojennym ( 1921 - 1939 ) skierowany politycznie przeciwko ZSRR , mający na celu doprowadzenie do przemian niepodległościowych wewnątrz tego państwa, dokonanych przez narody, którym w latach 1918 - 1921 narzucono siłą system radziecki i w efekcie do rozsadzenia ZSRR na poszczególne państwa. Ruch prometejski koordynował i wspierał materialnie w latach 1921 - 1939 działania niektórych emigracyjnych rządów i organizacji niepodległościowych narodów podbitych przez Związek Radziecki.

Ruch prometejski powstał w znacznej mierze dzięki działaniom Rządu Ukraińskiej Republiki Ludowej na Emigracji w Warszawie i Paryżu . Wspierały go emigracyjne rządy: gruziński (Paryż), azerski ( Istambuł ), kubański ( Praga ), doński (Praga), kaukaski (Istambuł), ormiański (Paryż), krymski, Idel-Uralu i turkiestański (Istambuł, Paryż, Warszawa).

Innymi ośrodkami ruchu prometejskiego były Teheran , Berlin , Helsinki i Harbin . Kontynuacją koncepcji prometejskiej był w dużym stopniu Antybolszewicki Blok Narodów .

Działalność w Paryżu

W 1926 w Paryżu założono organizację "Prometeusz", w skład której weszli z czasem przedstawiciele Azerbejdżanu , Kozaków Dońskich , Gruzji , Idel-Uralu , Ingrii , Karelii , Komi , Krymu , Kubania , Północnego Kaukazu , Turkiestanu i Ukrainy .

Oprócz "Prometeusza" działał tu Komitet Przyjaźni Narodów Kaukazu, Turkiestanu i Ukrainy, oraz stowarzyszenie "France-Orient", założone przez Jana Karaszewicza-Tokarzewskiego .

Formą działalności ruchu prometejskiego były spotkania i wykłady, oraz działalność informacyjna. W Paryżu wydawano w języku francuskim dwa czasopisma: "Prométhée" (1926-1938) oraz 'La Revue de Prométhée" (1938-1940). Członkowie ruchu prometejskiego pisali również artykuły do opiniotwórczych gazet, Ruch wysyłał również do Ligi Narodów oraz do poszczególnych rządów memoranda i memoriały.

Głównymi działaczami prometejskimi w Paryżu byli: Wjaczesław Prokopowycz , Ołeksandr Szulhyn , Jan Karaszewicz-Tokarzewski, M. Szumyćkyj, M. Kowalśkyj, I. Kosenko, R. Szulhyn, Noe Żordania , Nikola Czcheidze , Alexandre Asatiani, E. Gegeczkori, Ali Mardan bej Topczybaszi, Mir Jakub, Ali Akber bej Topczybaszi, Said bej Szamil, I. Czułyk, Mustafa Czokaj .

Działalność w Warszawie

Jedną z instytucji, które wspierały ten ruch i powstały w jego ramach i na jego potrzeby był między innymi: Instytut Wschodni w Warszawie . Ruch prometejski współpracował także z Instytutem Naukowo-Badawczym Europy Wschodniej w Wilnie , tu jednak współpraca ograniczała się do kształcenia oficerów Oddziału II w zamian za wsparcie finansowe Instytutu .

Głównymi działaczami prometejskimi w Warszawie byli Roman Smal-Stocki (wieloletni przewodniczący klubu "Prometeusz"), Wołodymyr Salśkyj (przewodniczący sekcji ukraińskiej), P. Suliatyckyj, Pawło Szandruk , Wsewołod Zmijenko, Ł. Czykałenko, T. Ołesijuk, G. Kazbek, Giorgi Nakaszydze, Czchenkeli, B. Bilatti (wieloletni przewodniczący klubu), K. Sonat, W. Głazkow, Michaił Frołow , I. Biłyj, S. Sajdamet, S. Szamil, Azja Ischaki.

Od początku lat 30. XX wieku rozpoczął się zmierzch ruchu prometejskiego w Polsce. Złożyło się na to kilka przyczyn: podpisanie paktu o nieagresji z ZSRR, śmierć kilku głównych działaczy (Ramiszwili, Hołówko, Zaćwilichowski), śmierć w 1935 marszałka Piłsudskiego (bardzo popierającego koncepcję prometejską), ogólnoświatowy kryzys ekonomiczny, dojście do władzy w Niemczech Adolfa Hitlera, powstanie osi Berlin-Rzym-Tokio.

Źródła

• Włodzimierz Bączkowski , O wschodnich problemach Polski. Wybór pism. (opracowali Jacek Kloczkowski i Paweł Kowal ), Kraków 2000, .
• Włodzimierz Bączkowski Czy prometeizm jest fikcją i fantazją
• Włodzimierz Bączkowski Sprawa ukraińska
• Włodzimierz Bączkowski Uwagi o Kaukazie
• Jacek Borkowicz , W poszukiwaniu gwarancji. Prometejski nurt polskiej myśli wschodniej, w: Jacek Borkowicz, Jacek Cichocki , Katarzyna Pełczyńska-Nałęcz (red.), Okręt Koszykowa, Warszawa 2007, .
• Marian Kamil Dziewanowski , Joseph Pilsudski: a European Federalist, 1918-1922, Stanford 1979.
• Edmund Charaszkiewicz , " Referat o zagadnieniu prometejskim - 12 lutego 1940 , cz.II
• Edmund Charaszkiewicz , Zbiór dokumentów ppłk. Edmunda Charaszkiewicza, opracowanie, wstęp i przypisy Andrzej Grzywacz, Marcin Kwiecień, Grzegorz Mazur, Biblioteka Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, tom 9, Kraków 2000, , ss. 56-87 et passim.
• Edmund Charaszkiewicz, Przebudowa wschodu Europy, London 1955, ss. 125-67.
• Marek Kornat , Ruch prometejski - ważne doświadczenie polityki zagranicznej II Rzeczypospolitej, Nowa Europa Wschodnia , nr 2/2008.
• Marek Kornat, Wolność na eksport , Tygodnik Powszechny , nr 46/2008.
• Ireneusz Piotr Maj, Działalność Instytutu Wschodniego w Warszawie 1926 - 1939, Warszawa 2007, .
• Sergiusz Mikulicz, Prometeizm w polityce II Rzeczypospolitej, Warszawa 1971.
• Timothy Snyder , Covert Polish missions across the Soviet Ukrainian border, 1928-1933, w: Cofini, Silvia Salvatici (a cura di), Rubbettino, 2005 .
• Timothy Snyder , Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę, Kraków 2008, .
• Iwo Werschler Z dziejów obozu belwederskiego. Tadeusz Hołówko – życie i działalność, Warszawa 1984, Wyd. Państwowe Wydawnictwo Naukowe ,
• Richard Woytak, The Promethean Movement in Interwar Poland, East European Quarterly, vol. XVIII, no. 3 (September 1984), ss. 273-278.
• Jan Malicki Prometeizm polski w sensie politycznym - lata 20. Prometeizm polski ,
• Енциклопедія українознавства , Lwów 1993, t. 6, s. 2357-2358