Prawo osobowe w prawie rzymskim. Prawo osobowe było częścią wprowadzonego przez Gaiusa podziału prawa na prawo dotyczące osób, prawo dotyczące rzeczy i prawo dotyczące skarg. Jest to przykład typowej dla jurysprudencji rzymskiej definicji przez podział. We współczesnych systemach prawnych prawo osobowe wchodzi w skład części ogólnej prawa cywilnego .

Osoby fizyczne

W prawie rzymskim osobą fizyczną był człowiek od momentu urodzenia (tylko wówczas gdy przyszedł na świat żywy i nie był potworkiem). Dziecko będące w łonie matki ( nasciturus ) uważano za część matki, jednakże przyjmowano fikcję prawną , że już się urodziło, gdy chodziło o jego korzyści (w szczególności w sprawach spadkowych) – co wyrażała zasada: nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius agitur. Dzieci poronione, zniekształcone, potworkowate, nie były uważane za ludzi w sensie prawnym.

Zdolność prawna

Zdolność prawna to możność występowania w charakterze podmiotu stosunków prawnych . Nie każdy człowiek posiadał zdolność prawną. Pełna zdolność prawna była zastrzeżona dla osób posiadających pełnię trzech status:

1. status libertatis – wyrażający się w byciu człowiekiem wolnym,
2. status civitatis – uzależniony od bycia obywatelem Rzymu ,
3. status familiae – uzależniony od stanowiska w rzymskiej rodzinie.

Możliwie było utracenie status przez osobę cieszącą się pełną zdolnością prawną. Taki stan nazywany był capitis deminutio.

1. capitis deminutio maxima oznaczała utratę wolności,
2. capitis deminutio media oznaczała utratę obywatelstwa,
3. capitis deminutio minima oznaczała zmianę pozycji w rodzinie.

Najważniejszy element zdolności prawnej stanowiła możność posiadania majątku. Posiadał ją tylko pater familias (ojciec rodziny).

Status libertatis (podział na wolnych, niewolnych i wyzwoleńców)

Rzymianie dzielili ludzi na wolnych (liberi), niewolnych (servi) i wyzwoleńców (libertini).

Niewolnicy (servi)

Niewolnicy byli uważani za rzeczy (res vocale lub instrumentum vocale – "rzecz mówiąca"). Pomimo tego byli też oczywiście ludźmi (homo), jednak zupełnie pozbawionymi podmiotowości prawnej, to znaczy władzy decydowania o własnych sprawach. W konsekwencji nie mogli mieć majątku, zawierać małżeństw, być stronami procesowymi itd. Jednakże dziecko zrodzone z niewolnicy, która w czasie trwania ciąży przez choć chwilę była wolna, było wolne, a nie należało do właściciela matki. Wszelkie czynności niewolnika były uznawane za czysto faktyczne, nieposiadające ochrony prawnej, chyba że zostały mu zlecone przez pana.

Peculium

Peculium (od pecus – bydło) stanowiło wydzieloną niewolnikowi przez właściciela część majątku, którą niewolnik miał samodzielnie zarządzać. W obrocie prawnym występował w imieniu właściciela, faktycznie jednak zyskiwał namiastkę zdolności prawnej. Praktykowane były umowy, w których właściciel zobowiązywał się do wyzwolenia niewolnika jeśli ten powiększy peculium o określoną wartość.

Wyzwolenie (manumissio)

Wyzwolenie nadawało niewolnikowi status wyzwoleńca, mogło mieć charakter formalny (zapis testamentowy "manumissio testamento", wpis przez cenzora na listę obywateli "manumissio censu", lub przed pretorem "manumissio vindicata") lub nieformalny (przez dopuszczenie do stołu, przy obecności świadków, lub w liście do niewolnika). Wyzwolenie nieformalne nie zmieniało statutu prawnego, ale chroniło przed ponownym wtrąceniem do niewoli dzięki możliwości zgłoszenie zarzutu procesowego.

Wyzwoleńcy

Wyzwoleńcami były osoby, które przestały być niewolnikami. Nie cieszyły się one pełnią praw, a ponadto ciążyły na nich obowiązki wobec patrona (byłego właściciela). Wyzwoleniec był zobowiązany pomagać patronowi, a w sytuacji popadnięcia patrona w niedostatek nawet łożyć na jego utrzymanie. Patron był również jedynym dziedzicem wyzwoleńca. W wyjątkowych sytuacjach wyzwoleńcy mogli być uznani za wolnourodzonych, a nawet zostać obywatelami Rzymu (cives, status civitas).

Status civitas

Obywatele i nieobywatele byli dwiema odrębnymi kategoriami osób. Ze względu na panującą powszechnie w starożytnym świecie zasadę personalności prawa (w przeciwieństwie do dominującej współcześnie zasady terytorialności prawa), przebywający na terenie państwa rzymskiego obywatele i nieobywatele podlegali innemu prawu.

Obywatele (cives)

Obywatele posługiwali się prawem Kwirytów (ius quiritum, ius civile), czyli tradycyjnym prawem Rzymu. Posiadali oni szereg uprawnień takich jak

• ius conubii – prawo zawierania ważnie rzymskiego małżeństwa
• ius commercii – prawo dokonywania czynności uznawanych przez ius civile
• prawo występowania w procesie na podstawie roszczeń z ius civile
• ius honorum – bierne prawo wyborcze do wszystkich urzędów municypalnych
• prawo do służby w legionach
• prawo do nazwiska rzymskiego
• ius suffragii – prawo do uczestniczenia i głosowania na zgromadzeniach narodowych
• bycie podmiotem rzymskich praw majątkowych (w szczególności własności kwirytalnej)
• prawo sporządzenia testamentu

Obywatelem stawało się z reguły poprzez urodzenie z prawego małżeństwa (iustum matrimonium).

Latyni

Latynie to ludność terenów sąsiadujących z Rzymem, otrzymywali oni obywatelstwo poprzez zamieszkanie w Rzymie. Nawet bez stawania się obywatelami rzymskimi posiadali oni zdolność prawną do uczestniczenia w obrocie handlowym z rzymianami oraz do zawierania małżeństw.

Peregryni

Peregryni to cudzoziemcy przebywający na terytorium Rzymu. Posługiwali się oni prawem własnego państwa lub ius gentium. Mogli posiadać z nadania ius conubii i ius comercii.

Constitutio Antoniniana

W 212 r. cesarz Karakalla wydał konstytucję (tzw. Edykt Karakalli ), którą nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim wolnym mieszkańcom państwa. Tym samym rozciągnął przywilej niewielkiej grupy społecznej na ludność prowincji.

Zobacz też

• prawo rzymskie