Konklawe 9 sierpnia – 15 września 1644 –
konklawe
zakończone wyborem na
papieża
Innocentego X
. W jego trakcie po raz pierwszy doszło do zgłoszenia oficjalnej
ekskluzywy
wobec konkretnego kandydata ze strony katolickiego mocarstwa.
Śmierć Urbana VIII
21-letni
pontyfikat
Urbana VIII
dobiegł końca dnia
29 lipca
1644
roku. Jego polityka, zarówno wewnętrzna, jak i zagraniczna, była mocno krytykowana. Wobec toczącej się w Niemczech
wojny 30-letniej
dyplomacja papieska pod wodzą papieskiego bratanka
Francesco Barberini
de facto sprzyjała sprzymierzonej z obozem protestanckim Francji, co wywoływało gniew na dworach w Madrycie i Wiedniu. Również wśród kardynałów polityka ta budziła duże zastrzeżenia.
Kardynał kamerling Antonio Barberini, bratanek Urbana VIII
Drugim mocno krytykowanym aspektem pontyfikatu Urbana VIII był
nepotyzm
. Obok Francesco mianował kardynałami i obdarzył wieloma godnościami kościelnymi także swojego drugiego bratanka Antonio oraz rodzonego brata Antonio Marcello, a swemu świeckiemu bratankowi
Taddeo
nadał tytuł księcia Palestriny i mianował kapitanem generalnym wojsk papieskich. Chciwość i arogancja papieskich bratanków (zwł. Antonio) sprawiły, że papież i jego ród stali się w Rzymie bardzo niepopularni. Kardynał Antonio Barberini i jego brat Taddeo, książę Palestriny byli obwiniani za wywołanie katastrofalnej w skutkach wojny o Castro z księciem Odoardo Farnese. Konflikt zakończył się klęską wojsk papieskich i spustoszeniem Państwa Kościelnego, a jednocześnie wyszło na jaw, że bracia Barberini dopuścili się defraudacji funduszy wojennych. Główną troską Francesco i Antonio wobec śmierci wuja było zabezpieczenie ogromnej fortuny zgromadzonej dzięki jego hojności oraz zapewnienie sobie bezkarności za popełnione nadużycia.
Nastroje w Rzymie w związku ze śmiercią papieża były na granicy wybuchu otwartego buntu przeciwko Barberinim. Wielki książę Toskanii oraz wicekról Neapolu zażądali rozpuszczenia i ewakuacji papieskich wojsk najemnych oraz pozbawienia księcia Taddeo Barberiniego stanowiska głównodowodzącego wojsk papieskich. Pierwsze z tych żądań zostało spełnione w całości, natomiast co do drugiego, Kolegium Kardynalskie zadecydowało o pozostawieniu Taddeo formalnie na stanowisku, ale odebraniu mu faktycznych kompetencji poprzez narzucenie mu nadzoru dwójki kardynałów. Te środki uspokoiły nieco sytuację w mieście, ale i tak przed wszystkimi pałacami wzmocniono ochronę[1].
Lista uczestników konklawe
Spośród 62
kardynałów
na konklawe przybyło 56, z czego jeden zmarł w jego trakcie[2]:
-
Marcello Lante della Rovere
(nominacja kardynalska
11 września
1606
) - kardynał-biskup Ostia e Velletri;
dziekan Św. Kolegium Kardynałów
; prefekt Św. Kongregacji ds. Ceremonii
- Pier Paolo Crescenzi (
17 sierpnia
1611
) - kardynał-biskup Porto e Santa Rufina; subdziekan Św. Kolegium Kardynałów
- Francesco Cennini de' Salamandri (
11 stycznia
1621
) - kardynał-biskup Sabiny;
tytularny patriarcha Jerozolimy
- † Guido Bentivoglio (11 stycznia 1621) - kardynał-biskup Palestriny (zmarł
7 września
na konklawe)
-
Giulio Roma
(11 stycznia 1621) - kardynał-biskup Frascati; biskup
Tivoli
- Luigi Capponi (
24 listopada
1608
) - kardynał-prezbiter S. Lorenzo in Lucina;
protoprezbiter
Św. Kolegium Kardynałów; arcybiskup
Rawenny
; ko-legat w Bolonii, Ferrarze i Romanii
- Alfonso de la Cueva-Benavides y Mendoza-Carrillo (
5 września
1622
) - kardynał-prezbiter S. Balbina
-
Antonio Marcello Barberini
, O.F.M.Cap. (
7 października
1624
) - kardynał-prezbiter S. Maria in Trastevere;
wielki penitencjariusz
; bibliotekarz Św. Kościoła Rzymskiego
-
Ernst Adalbert von Harrach
(
19 stycznia
1626
) - kardynał-prezbiter S. Prassede; arcybiskup
Pragi
i
prymas
Czech
- Bernardino Spada (19 stycznia 1626) - kardynał-prezbiter S. Pietro in Vincoli; prefekt Św. Kongregacji ds. Granic Państwa Kościelnego
- Federico Baldissera Bartolomeo Cornaro (19 stycznia 1626) – kardynał-prezbiter S. Marco
-
Giulio Cesare Sacchetti
(19 stycznia 1626) - kardynał-prezbiter S. Susanna; prefekt Trybunału Apostolskiej Sygnatury Sprawiedliwości; prefekt Św. Kongregacji ds. Kościelnych Immunitetów; prefekt Św. Kongregacji ds. Obrzędów
- Giandomenico Spinola (19 stycznia 1626) - kardynał-prezbiter S. Cecilia; arcybiskup
Mazara del Vallo
-
Gil Carrillo de Albornoz
(
30 sierpnia
1627
) - kardynał-prezbiter S. Pietro in Montorio; kamerling Św. Kolegium Kardynałów;
protektor
Hiszpanii
- Giovanni Battista Pamphili (30 sierpnia 1627) - kardynał-prezbiter S. Eusebio; prefekt Św. Kongregacji Soboru Trydenckiego
- Alphonse-Louis Duplessis de Richelieu, O.Carth. (
19 listopada
1629
) - kardynał-prezbiter SS. Trinita al Monte Pincio; arcybiskup
Lyonu
i prymas Galii; dziekan kapituły w
Tours
- Giovanni Battista Maria Pallotta (19 listopada 1629) – kardynał-prezbiter S. Silvestro in Capite
- Ciriaco Rocci (19 listopada 1629) – kardynał-prezbiter S. Salvatore in Lauro
- Cesare Monti (19 listopada 1629) - kardynał-prezbiter S. Maria in Transpontina;
arcybiskup Mediolanu
- Francesco Maria Brancaccio (
28 listopada
1633
) - kardynał-prezbiter SS. XII Apostoli; biskup Viterbo e Toscanella
- Alessandro Bichi (28 listopada 1633) - kardynał-prezbiter S. Sabina; biskup
Carpentras
- Ulderico Carpegna (28 listopada 1633) - kardynał-prezbiter S. Anastasia
- Stefano Durazzo (28 listopada 1633) - kardynał-prezbiter S. Lorenzo in Panisperna; arcybiskup
Genui
- Marco Antonio Franciotti (28 listopada 1633) - kardynał-prezbiter S. Maria della Pace; biskup
Lukki
- Francesco Maria Macchiavelli (
16 grudnia
1641
) - kardynał-prezbiter SS. Giovanni e Paolo; biskup
Ferrary
- Ascanio Filomarino (16 grudnia 1641) - kardynał-prezbiter S. Maria in Aracoeli; arcybiskup
Neapolu
- Marco Antonio Bragadin (16 grudnia 1641) - kardynał-prezbiter SS. Nereo ed Achilleo; biskup
Vicenzy
- Pier Donato Cesi (16 grudnia 1641) - kardynał-prezbiter S. Marcello; legat w Perugii
- Girolamo Verospi (16 grudnia 1641) - kardynał-prezbiter S. Agnese in Agone; biskup
Osimo
- Vincenzo Maculani, O.P. (16 grudnia 1641) - kardynał-prezbiter S. Clemente
- Francesco Peretti di Montalto (16 grudnia 1641) – kardynał-prezbiter S. Girolamo degli Schiavoni
- Giovanni Giacomo Panciroli (
13 lipca
1643
) – kardynał-prezbiter [bez tytułu]
- Fausto Poli (13 lipca 1643) - kardynał-prezbiter S. Crisogono; biskup
Orvieto
- Lelio Falconieri (13 lipca 1643) - kardynał-prezbiter S. Maria del Popolo
- Gaspare Mattei (13 lipca 1643) - kardynał-prezbiter S. Pancrazio
-
Cesare Facchinetti
(13 lipca 1643) - kardynał-prezbiter SS. IV Coronati; arcybiskup
Senigallia
- Girolamo Grimaldi-Cavalleroni (13 lipca 1643) - kardynał-prezbiter [bez tytułu]
- Carlo Rosetti (13 lipca 1643) - kardynał-prezbiter [bez tytułu]; biskup
Faenza
- Giambattista Altieri (13 lipca 1643) - kardynał-prezbiter S. Maria sopra Minerva; biskup
Todi
- Mario Theodoli (13 lipca 1643) - kardynał-prezbiter S. Alessio
- Francesco Angelo Rapaccioli (13 lipca 1643) - kardynał-prezbiter S. Maria in Via; legat w
Viterbo
i w prowincji Patrymonium
- Francesco Adriano Ceva (13 lipca 1643) - kardynał-prezbiter S. Prisca
- Angelo Giori (13 lipca 1643) - kardynał-prezbiter SS. Quirico e Giulitta
- Juan de Lugo, S.J. (13 lipca 1643) - kardynał-prezbiter S. Stefano al Monte Celio
-
Carlo de Medici
(
2 grudnia
1615
) - kardynał-diakon S. Nicola in Carcere Tulliano;
protodiakon
Św. Kolegium Kardynałów
- Francesco Barberini (
2 października
1623
) - kardynał-diakon S. Lorenzo in Damaso; superintendent generalny Stolicy Apostolskiej; prefekt Św. Kongregacji Dobrego Rządu;
wicekanclerz Św. Kościoła Rzymskiego
; sekretarz
Najwyższej Św. Kongregacji Rzymskiej i Powszechnej Inkwizycji
; archiprezbiter Bazyliki Watykańskiej; prefekt Fabryki Św. Piotra; legat w
Urbino
- Marzio Ginetti (19 stycznia 1626) - kardynał-diakon S. Eustachio; wikariusz generalny diecezji rzymskiej; prefekt Św. Kongregacji ds. Biskupów i Zakonów; przewodniczący Św. Kongregacji ds. Wizytacji Apostolskich
-
Antonio Barberini
, O.S.Io.Hieros. (30 sierpnia 1627) - kardynał-diakon S. Maria in Via Lata; prefekt Św. Kongregacji Rozkrzewiania Wiary;
kamerling
Św. Kościoła Rzymskiego; legat w
Awinionie
; archiprezbiter Bazyliki Liberiańskiej; sekretarz Listów Apostolskich; legat w Bolonii, Romanii i Ferrarze; protektor
Francji
i Sabaudii; wielki przeor zakonu joannitów w Rzymie; naczelny wódz armii papieskiej
- Girolamo Colonna (30 sierpnia 1627) - kardynał-diakon S. Angela in Pescheria;
arcybiskup Bolonii
; archiprezbiter Bazyliki Laterańskiej; protektor Rzeszy Niemieckiej
- Giangiacomo Teodoro Trivulzio (19 listopada 1629) – kardynał-diakon S. Cesareo in Palatio
- Giulio Gabrielli (16 grudnia 1641) - kardynał-diakon S. Agata in Suburra; ko-legat w Urbino; biskup Ascoli Piceno
- Rinaldo d'Este (16 grudnia 1641) - kardynał-diakon [bez tytułu]
- Vincenzo Costaguti (13 lipca 1643) - kardynał-diakon S. Maria in Portico
- Giovanni Stefano Dongi (13 lipca 1643) - kardynał-diakon S. Giorgio in Velabro; prefekt Annonae; legat w Ferrarze
- Paolo Emilio Rondinini (13 lipca 1643) - kardynał-diakon S. Maria in Aquiro
- Achille d'Estampes de Valençay (13 lipca 1643) - kardynał-diakon S. Adriano
Pięćdziesięciu elektorów było Włochami, trzech Hiszpanami, dwóch Francuzami a jeden Niemcem. Aż czterdziestu ośmiu z nich otrzymało kapelusz kardynalski od Urbana VIII (1623–1644), siedmiu od
Pawła V
(1605–1621), a tylko jeden od
Grzegorza XV
(1621–1623).
Nieobecni
Sześciu kardynałów było nieobecnych, w tym Francuz, dwóch Hiszpanów i trzech Włochów (z czego jeden w służbie francuskiej i jeden w służbie hiszpańskiej)[3]:
- Gaspar de Borja y Velasco (17 sierpnia 1611) - kardynał-biskup Albano; arcybiskup
Sewilli
- François de la Rochefoucald (
10 grudnia
1607
) - kardynał-prezbiter S. Callisto
- Baltasar Moscoso y Sandoval (2 grudnia 1615) - kardynał-prezbiter S. Croce in Gerusalemme; biskup
Jaén
- Agostino Spinola Basadone (11 stycznia 1621) – kardynał-prezbiter S. Bartolomeo all'Isola; arcybiskup
Santiago de Compostela
-
Giulio Mazzarini
(16 grudnia 1641) - kardynał prezbiter [bez tytułu]; pierwszy minister Królestwa Francji
-
Virginio Orsini
, O.S.Io.Hieros. (16 grudnia 1641) - kardynał-diakon S. Maria in Cosmedin
Czterech z nich mianował Paweł V, dwóch Urban VIII.
Podziały w kolegium kardynalskim
Kardynał Francesco Barberini, bratanek Urbana VIII i lider najsilniejszej frakcji na konklawe
Kolegium kardynalskie
podzielone było na trzy główne partie[4]:
- "Barberinianie" – kardynałowie mianowani przez Urbana VIII, dowodzeni przez jego bratanka Francesco Barberini: Antonio Marcello Barberini, Spada, Cornaro, Sacchetti, Spinola, Pamphili, Pallotta, Rocci, Monti, Brancaccio, Carpegna, Durazzio, Franciotti, Macchiavelli, Filomarino, Bragadin, Cesi, Verospi, Maculani, Peretti di Montalto, Panciroli, Poli, Falconieri, Mattei, Facchinetti, Grimaldi, Rosetti, Altieri, Theodoli, Rapaccioli, Ceva, Giori, Ginetti, Gabrielli, Costaguti, Donghi i Rondinini.
- Partia Hiszpańska – tworzyło ją ośmiu kardynałów oficjalnie reprezentujących interesy Madrytu: Gil Carillo de Albornoz (lider), Juan de Lugo, Alfonso de la Cueva, Ernst von Harrach, Carlo de Medici, Rinaldo d’Este, Giangiacomo Trivulzio i Girolamo Colonna.
- Partia Francuska –należało do niej sześciu kardynałów reprezentujących królestwo Francji: Antonio Barberini (jako protektor Francji), Alphonse Richelieu, Achille d’Estampes, Alessandro Bichi, Girolamo Grimaldi i Vincenzo Maculani.
Ponadto wyróżniano jeszcze frakcję "starych", czyli nielicznych żyjących jeszcze nominatów Pawła V. Grupa ta po śmierci
Scipione Caffarelli-Borghese
(1633) i
Pietro Maria Borghese
(1642) pozostawała bez przywódcy, tworzyli ją kardynałowie Lante della Rovere, Crescenzi, Cennini, Bentivoglio, Roma i Capponi.
Powyższy podział nie był jednak zbyt ścisły. Partia Francesco Barberiniego miała teoretycznie aż 36 członków, ale Barberini mógł liczyć na pełną lojalność najwyżej 26 z nich. Wielu kardynałów spoza frakcji hiszpańskiej (zwł. "starzy") sympatyzowało z Madrytem, także ogólną liczbę prohiszpańskich kardynałów na konklawe oceniano nawet na dwadzieścia cztery. Z kolei Antonio Barberini formalnie został zaliczony do stronnictwa francuskiego z racji pełnienia przez niego funkcji kardynała-protektora Francji, ale faktycznie miał na uwadze przede wszystkim dobro własne i swojego rodu.
Kandydaci do tiary
Kardynał Giulio Sacchetti
Za papabile uważano łącznie czternastu kardynałów[5]:
· Spośród nominatów Pawła V: Lante della Rovere, Crescenzi, Bentivoglio i Capponi,
· Spośród nominatów Urbana VIII: Sacchetti, Mattei, Pamphili, Rocci, Maculani, Altieri, Spinola, Monti, Roma i Cennini.
Głównym kandydatem Francesco Barberiniego był Giulio Sacchetti, natomiast kandydatem rezerwowym był Pamphili. Jego brat Antonio popierał Sacchettiego, ale był przeciwny Pamphiliemu, z jednej strony ze względu na osobiste urazy, a z drugiej z uwagi na stanowisko Francji, którą reprezentował. Rządzący wówczas Francją kardynał Mazzarini preferował w pierwszej kolejności kandydaturę kardynała Bentivoglio, a w drugiej kardynała Sacchetti, natomiast wydał francuskim kardynałom kategoryczny zakaz głosowania na Pamphiliego, gdyż kandydatowi temu sprzyjała Hiszpania[6].
W tych okolicznościach na głównego faworyta konklawe wyrastał kardynał Sacchetti[5].
Początek konklawe – weto Hiszpanii
Kardynał Gil Carillo de Albornoz, przedstawiciel Hiszpanii na konklawe
Mimo początkowych propozycji, by konklawe zorganizować na
Kwirynale
albo w kolegium jezuickim, kamerling Antonio Barberini ostatecznie zadecydował, że zgodnie z tradycją odbędzie się ono w Watykanie. Wielu kardynałów było przeciwnych tej lokalizacji ze względu na zalecenia lekarzy, rejon Watykanu w letnich miesiącach był bowiem siedliskiem
malarii
[7].
Konklawe rozpoczęło się
9 sierpnia
z udziałem 55 kardynałów, dopiero 13 sierpnia przybył kardynał Panciroli[8]. Przez pierwsze trzy tygodnie nie odbyło się ani jedno głosowanie[9]. Nieoczekiwanie bowiem już na samym początku konklawe lider Hiszpanów Gil Carillo de Albornoz złożył w imieniu swojego króla uroczystą deklarację o wykluczeniu kardynała Sacchettiego z grona kandydatów na papieża[10]. Ten krok Hiszpanów wywołał spore zamieszanie i wielodniowe spory o jego dopuszczalność. Niezależnie od prób podważania legalności weta, kardynał Barberini bezskutecznie próbował skłonić Albornoza do jego wycofania. Nieoczekiwanie jednak w jego własnej partii nastąpił rozłam i część kardynałów na czele z kardynałem Mattei poparła stanowisko Hiszpanów. Dołączyli do nich także "starzy", którzy uważali, że 58-letni Sacchetti jest jeszcze za młody i zbyt mało doświadczony[11]. Uważali oni, że po 21-letnim pontyfikacie Urbana VIII należy wybrać papieża w starszym wieku, którego pontyfikat byłby krótszy.
Kardynał Giulio Mazzarini, pierwszy minister króla Francji
Pomimo hiszpańskiego weta Antonio i Francesco Barberini obstawali przy Sacchettim, jednak w pierwszym głosowaniu
30 sierpnia
dostał on zaledwie 12 głosów. Był to definitywny koniec tej kandydatury[12]. Francesco Barberini wysunął więc swojego rezerwowego kandydata Pamphiliego, którego poparli także Hiszpanie. Antonio Barberini początkowo się wahał, jednak jego brat i kardynał Lugo przekonali go w końcu do tego kandydata. Mimo to Antonio nie mógł oficjalnie go poprzeć, gdyż instrukcje z Paryża kategorycznie zabraniały mu głosowania na Pamphiliego. Antonio próbował więc wpłynąć na ambasadora francuskiego w Rzymie, markiza Saint-Chamond, ten jednak odparł, że choć ceni kardynała Pamphiliego, nie może zmieniać instrukcji bez zgody kardynała Mazzariniego. Nie powiodły się też próby przekonania pozostałych członków francuskiej frakcji do głosowania wbrew instrukcjom, mimo, że Antonio nie przebierał w środkach (jego propozycje dla kardynała Bichiego miały wręcz charakter
symoniczny
). W tej sytuacji Antonio Barberini wysłał za pośrednictwem ambasadora list do Mazzariniego z prośbą z zgodę na poparcie Pamphiliego, a celem zyskania na czasie wysunął kandydaturę kardynała Maculani[13].
Kardynał Gaspare Mattei, przywódca prohiszpańskiego "buntu" w partii Francesco Barberiniego
Podobnie jak na poprzednim konklawe, upał i ciężkie powietrze sprzyjały chorobom.
7 sierpnia
zmarł kardynał Bentivoglio, kilka dni później Mattei i Gabrielli oraz Francesco Barberini musieli wycofać się z aktywnego uczestnictwa w konklawe. Francesco oddał kierownictwo swoją partią bratu Antonio, który tym samym stał teraz na czele dwóch frakcji[14].
Szerząca się malaria przemawiała za jak najszybszym doprowadzeniem konklawe do końca, jednak na nadejście odpowiedzi z
Paryża
trzeba było czekać kilka tygodni. Tymczasem w głosowaniu
13 września
aż dwadzieścia pięć głosów uzyskał wrogi Barberinim kardynał Cennini. Antonio uznał wówczas, że sytuacja zaczyna mu się wymykać spod kontroli i podjął decyzję o finalizowaniu rozmów z Hiszpanami bez czekania na odpowiedź Mazzariniego. Następnego dnia rano Antonio Barberini za pośrednictwem kardynała Facchinetti dobił targu z Hiszpanami. W zamian za gwarancje bezpieczeństwa i amnestii dla siebie i swojej rodziny ze strony nowego papieża oraz patronat ze strony króla Hiszpanii
Filipa IV
zgodził się na oficjalne poparcie kandydatury Pamphiliego. Głosowanie zaplanowano na następny dzień i sprowadzono nawet trójkę chorujących purpuratów. Protesty kardynałów z frakcji francuskiej zignorowano, gdyż nie mieli oni dostatecznej siły, by zablokować elekcję[15].
Wybór Innocentego X
Kardynał Giovanni Battista Pamphili przybrał imię Innocenty X
15 września
Pamphili został wybrany na papieża uzyskując 49 głosów na 55. Przeciwko niemu głosowali jedynie Francuzi Valençay i Richelieu i trójka ich włoskich sprzymierzeńców: Bichi, Grimaldi i Maculani. Sam Pamphili, zgodnie z obyczajem, także nie głosował na siebie. Elekt przybrał imię Innocentego X, na cześć Innocentego VIII[16].
Gdyby konklawe przeciągnęło się jeszcze przez kilka dni, do wyboru Pamphiliego prawdopodobnie by nie doszło.
23 września
do
Rzymu
dotarła odpowiedź kardynała Giulio Mazzarini datowana na
19 września
, w której nakazał on Barberiniemu zgłoszenie wobec Pamphiliego oficjalnej ekskluzywy, identycznej z tą zgłoszoną przez Hiszpanów przeciwko Sacchettiemu[15]. Ponieważ konklawe już się zakończyło, nie miało to już żadnego znaczenia – papież został prawomocnie wybrany.
4 października
odbyły się uroczystości koronacyjne, podczas których protodiakon Carlo de Medici nałożył
tiarę
na głowę papieża[17].
Mazzarini z oczywistych względów nie był zadowolony z postawy Antonio Barberiniego, który za francuskie pieniądze pełnił oficjalnie urząd protektora Francji przy Stolicy Apsotolskiej. Już kilka miesięcy później Antonio utracił ten urząd i związane z nim dochody. Karę poniósł także francuski ambasador, który został odwołany do kraju[18].
Przypisy
- ↑ Pastor, s. 14.
- ↑ Gauchat, s. 27, przyp. 2; por. Pastor, s. 15
- ↑ Pastor, s. 15; por. Gauchat, s. 27 przyp. 2 (Gauchat pominął kardynała Borja y Velasco).
- ↑ Zob. Pastor, s. 17-20.
- ↑ 5,0 5,1 Pastor, s. 16.
- ↑ Pastor, s. 16-19.
- ↑ Pastor, s. 14-15.
- ↑ Gauchat, s. 27, przyp. 2.
- ↑
Pope Innocent X: Proceedings of the Conclave that led to his election
- ↑ Przedstawiciele Hiszpanii już na
konklawe w 1605 roku
twierdzili, że król katolicki ma prawo do wykluczenia wskazanego przez siebie kandydata poprzez oficjalną deklarację skierowaną do kolegium kardynalskiego. Wówczas jednak Hiszpanie nie sięgnęli po aż tak drastyczny środek, zadowalając się blokowaniem niewygodnej dla siebie kandydatury
Cesare Baronio
w tradycyjny sposób. Możliwość weta wobec kandydata określono mianem
prawa ekskluzywy
. Było ono stosowane aż do początku XX stulecia.
- ↑ Pastor, s. 20.
- ↑ Pastor, s. 21.
- ↑ Pastor, s. 20-22.
- ↑ Pastor, s. 22.
- ↑ 15,0 15,1 Pastor, s. 22-23.
- ↑ Pastor, s. 23; por. Gauchat, s. 27, przyp. 2, gdzie jednak błędnie jest podane, że tylko 54 kardynałów brało udział w ostatnim głosowaniu.
- ↑ Gauchat, s. 27, przyp. 3.
- ↑ Pastor, s. 48
Źródła
-
Ludwig von Pastor
: History of the Popes. T. 30. London: 1940. (
ang.
)
- Patrick Gauchat: Hierarchia Catholica. T. IV. Münster: 1935. (
łac.
)
Uzupełniające źródła internetowe