Św. Henryk
, cesarz rzymski. Z okazji jego koronacji w 1014 r. po raz pierwszy odśpiewano w Rzymie
Credo
razem z
Filioque.
Filioque – termin
łaciński
znaczący dosłownie «i Syna». Jest on nazwą sporu teologicznego
prawosławia
z
Kościołem łacińskim
, a pośrednio też z
protestantyzmem
, o sformułowanie
dogmatyczne
zawarte w przyjętej przez Zachód wersji
nicejsko-konstantynopolskiego wyznania wiary
.
Pochodzi od Ojca i Syna
W następującym zdaniu Credo:
|
wierzę... w Ducha Świętego, który od Ojca pochodzi |
wstawiono wzmiankę o Synu:
|
wierzę... w Ducha Świętego, który od Ojca i Syna pochodzi |
Historia
Pierwszy raz spotykamy się z dodaniem Filioque do symbolu w aktach Synodu
toledańskiego
III (589 r.), kan. 2, choć najprawdopodobniej jest to wstawka późniejsza:
|
...jednakowo Duch Święty winien być przez nas wyznawany. Należy głosić, że pochodzi (pocedere) od Ojca i od Syna, i z Ojcem i Synem jest jednej istoty ( substantia) [1]. |
Prawdziwe dysputy
teologiczne
rozpoczęły się jednak dopiero w wieku VIII. Na chrześcijańskim Zachodzie użycie Filioque było już wtedy szeroko rozprzestrzenione. Występuje ono m.in. w
Liturgii gallikańskiej
, zrekonstruowanej przez F. J. Mone, oraz w aktach Synodu we
Fréjus
(Synodus Foroiuliensis) z
791
r. i Synodu we
Frankfurcie nad Menem
(Synodus Francofordensis) z
794
r. Synod w
Akwizgranie
(Synodus Aquisgranensis), wsparty przez
Karola Wielkiego
, w 809 r. zwrócił się do papieża
Leona III
z prośbą, aby dodatek Filioque został przyjęty przez cały Kościół.
Papież
jednak nie zgodził się, ponieważ nie chciał nic dodawać do symbolu.
Przyczyną jego odmowy był zapis
Soboru efeskiego
(
431
), który, odczytany w sposób literalny i wyrwany z kontekstu, można było zrozumieć jako wolę Soboru, by nigdy już nie dodawano niczego - innej [przeciwnej prawdy] wiary /(
gr.
) πίστιν ἑπέραν - pistin eperan / - do Symbolu zatwierdzonego w Nicei w 325 r. Jednak według późniejszej korespondencji samego
Cyryla Aleksandryjskiego
, który przewodniczył Soborowi w Efezie, jako przedstawiciel papieża
Celestyna
, należało słowo ἑπέραν (eperan) rozumieć nie w sensie żadnej innej lecz w znaczeniu żadnej przeciwnej prawdy wiary w stosunku do prawd zawartych w
Symbolu nicejskim
. Tak też rozumieli to zdanie Ojcowie
Soboru chalcedońskiego
(
451
r.), którzy też sami przyjęli nie tylko rozszerzony
Symbol konstantynopolski
, lecz także włączyli weń definicje z Efezu i z Chalcedonu[2].
Kolejnym istotnym wydarzeniem w procesie przyjęcia nowej formuły dogmatycznej na chrześcijańskim Zachodzie, było uroczyste odśpiewanie Credo z dodanym Filioque z okazji koronacji w Rzymie w
1014
r. cesarza niemieckiego
Henryka II Świętego
. Henryk specjalnie o to poprosił papieża
Benedykta VIII
, a ten przychylił się do prośby nowego cesarza.
Filioque zajął się po ponad dwóch stuleciach
Sobór lyoński II
(
1274
) za papieża
Grzegorza X
. Teolodzy
prawosławni
, zwani Grekami, twierdzili że dodanie Filioque przez Zachód, świadczy o popadnięciu w błąd co do rozumienia istotowej jedności Osób Boskich, gdyż czyni z Ojca i Syna dwie niezależne zasady odwiecznego pochodzenia Ducha Świętego. Dyskusja na ten temat trwała już przed Soborem. O ekspertyzę poproszony został
Tomasz z Akwinu
. Napisał w tym celu traktat Sprostowanie błędów greckich /Contra errores Graecorum/[3] i miał to zagadnienie przedstawić Ojcom soborowym. Nie uczynił tego ponieważ zmarł w czasie podróży do Lyonu. W dziele przygotowanym na Sobór bronił zdolności Osoby Syna, wewnątrz Trójcy, do tchnienia Ducha Świętego. Na poparcie tej prawdy cytował
Atanazego Wielkiego
Listy do Serapiona oraz
Cyryla Aleksandryjskiego
Sermo ad Theodosium imperatorem. Cyryl pisze na temat pochodzenia Ducha od Syna, że Syn wydaje (producit) i tchnie Ducha:
|
Także Cyryl mówi w traktacie Kazanie do cesarza Teodozjusza: Zbawiciel sam z siebie wydaje Ducha i tchnie, tak jak i sam Ojciec. [4] |
Akwinata zawraca też uwagę, że semi-ariański błąd
macedonianizmu
- nauki
Macedoniusza
, na który odpowiedzią był
Symbol konstantynopolski
, polegał właśnie na tym, że poprzez nieuznanie boskości Ducha Świętego zaciemniał on prawdę o boskości Chrystusa:
|
Ponieważ Macedoniusz powiedział, że Duch Święty jest stworzeniem, odebrał Synowi władzę tchnienia (spirandi) Boskiej Osoby [5] |
Sobór wypowiedział się na ten temat w czasie swej drugiej sesji, 18 maja 1274 r., w konstytucji O Najwyższej Trójcy i o wierze katolickiej. Dokument ten potwierdza z jednej strony słuszność dodatku o Synu, z drugiej zaś wyjaśnia, że rozumienie jakoby chodziło o pochodzenie Ducha Świętego od Ojca i Syna, jako od dwóch niezależnych zasad, jest błędne[6]. W czasie czwartej sesji, w obecności papieża odczytano symbol wiary cesarza bizantyjskiego
Michała Paleologa
, który też zgodził się podpisać
Unię lyońską
. Jego zabiegi o pojednanie i jakikolwiek dialog z Kościołem katolickim spotkał się jednak z odrzuceniem wśród wiernych w
Bizancjum
. Unia przetrwała siedem lat.
Symboliczny obraz Trójcy Świętej. Anonim (
retabulum
, XV w.).
Kolejnym soborem, który zajął się zagadnieniem FIlioque był
Sobór florencki
(
1439
-
1443
). W Dekrecie o Grekach doprecyzowano orzeczenie Soboru lyońskiego:
|
Duch Święty pochodzi wiekuiście od Ojca i Syna, i swoją istotę ( essentia) i swoje istnienie ( esse subsistens) ma jednocześnie od Ojca i od Syna, i od Obydwu jakby od jednej zasady i jednego tchnienia ( spiratio) pochodzi [7]. |
Współcześnie
Strona katolicka
Filioque stanowi do dziś dnia jeden z trudnych punktów w dialogu
ekumenicznym
Kościoła katolickiego z prawosławiem. Z tego powodu w ostatnich latach, w czasie niektórych celebracji
eucharystii
papieże
używają formuły wyznania nicejskiego w jego oryginalnym brzmieniu, bez dodatku Filioque.
Papieska Rada do spraw Popierania Jedności Chrześcijan
oświadczyła niedawno, że rzeczywiście byłoby
herezją
, gdyby pochodzenie od Syna skojarzyć z
greckim
słowem ἐκπορεύεσθαι (ekporeusthai) tekstu
Symbolu konstantynopolskiego
, nie jest zaś herezją, jeśli wyrazi się je
łacińskim
terminem procedere, którego greckim odpowiednikiem jest προϊέναι (Proijenai), którego używali także niektórzy Ojcowie greccy[8].
Strona prawosławna
Według
J. Pelikana
, byłego amerykańskiego
luterańskiego
teologa, który przyjął
prawosławie
, prawosławni teolodzy nie uznają Filioque jedynie w samej relacji w Trójcy. Refleksję o tajemnicy Trójcy dzielą oni na dwa działy: ekonomię - objawienie się Boga w historii oraz teologię, czyli samą tajemnicę wewnętrzną Boga, objawianą przez ekonomię. Zgodnie z tym rozróżnieniem, należy dostrzec dwa różne terminy: posłanie i pochodzenie. Patrząc pod względem ekonomii, w dniu
Pięćdziesiątnicy
Duch Święty został posłany przez Obydwu: zarówno Ojca jak i Syna. Jednak patrząc teologicznie - w samym Bóstwie jedynie Ojciec jest zasadą i źródłem istnienia, z którego obydwaj: Syn i Duch Święty wiecznie pochodzą.
Jako uzasadnienie tego rozróżnienia na posłanie (ekonomia) i pochodzenie (teologia), prawosławni teologowie przytaczają fragment z Ewangelii św. Jana,15, 26:
|
Gdy jednak przyjdzie Pocieszyciel, którego Ja wam poślę / (
gr.
) pempso/ od Ojca, Duch Prawdy, który od Ojca pochodzi / (
gr.
) ekporeuetai/, On będzie świadczył o Mnie [9]. |
Linki zewnętrzne
Bibliografia
- Numery 150; 470; 850 oraz 1301, w: H. Denzinger, A. Schönmetzer: Enchiridion symbolorum : definitionum et declarationum de rebus fidei et morum. Wyd. 36. Freiburg/B: 1976.
Przypisy
- ↑ Spirtus aeque Sanctus confitendus a nobis et praedicandus est a Patre et a Filio procedere et cum Patre et Filio unius esse substantiae (Denzinger-Schönmetzer n. 470); Wyd. Sacrorum Conciliorum nova collectio. J.D. Mansi (oprac.). T. 9. Paryż-Lipsk: 1901-1927, ss. 981D.
- ↑ Por. Ph. Schaff,
Excursus on the Words πίστιν ἑπέραν
(
ang.
), w: The Seven Ecumenical Councils, Ph. Schaff, D.D., LL.D. and H. Wace, D.D. (oprac., komentarze), Edynburg, Seria: Nicene and Post-Nicene Fathers, T. 14.
- ↑ Polski przekład znajduje się w: Tomasz z Akwinu, Dzieła wybrane, przeł. i opr. J. Salij, Poznań: Wydawnictwo "W drodze", 1984
- ↑
Contra errores Graecorum II,15
(
łac.
). W: Corpus Thomisticum [on-line]. [dostęp 2010-08-28]. Cytat: Item Cyrillus dicit in exhortatorio Sermone ad Theodosium imperatorem: salvator de se ipso producit Spiritum, et spirat, sicut et ipse Pater
- ↑
Contra errores Graecorum II,Prologus
(
łac.
). W: Corpus Thomisticum [on-line]. [dostęp 2010-08-28]. Cytat: Macedonius, qui dum Spiritum Sanctum creaturam esse dixit, Filio subtraxit auctoritatem spirandi divinam personam
- ↑ Zob. DS 850 - DS jest skrótem od: H. Denzinger, A. Schönmetzer: Enchiridion symbolorum : definitionum et declarationum de rebus fidei et morum, wyd. 36. Freiburg/B: 1976.
- ↑ Zob. DS 1301
- ↑ Por. Papieska Rada do spraw Popierania Jedności Chrześcijan
The Greek and the Latin Traditions regarding the Procession of the Holy Spirit
(
ang.
). Alternatywny adres
tego samego dokumentu
- ↑ Por. rozdział
The Filioque
książki: The Melody of Theology: A Philosophical Dictionary. Cambridge, Mass.; Londyn: Harvard Univ. Press, 1988.