Moreny denne w Polsce zajmują często pola uprawne
Falisty teren morenowy na Pojezierzu Krajeńskim
Morena denna – rodzaj
moreny
, której
materiał skalny
, pochodzący z niszczenia (zdzierania) podłoża i materiału wytopionego z lodowca, transportowany jest przez
lodowiec
w jego dolnej części (
stopa lodowca
). Po stopnieniu lodowca następuje odsłonięcie moreny dennej w postaci lekko falistych
równin
, charakterystycznych np. dla
Niżu Środkowoeuropejskiego
. Jest to forma powstała wskutek działania procesów budujących (
akumulacja lodowcowa
).
Cechy szczególne i występowanie na obszarze Polski
Moreny denne zajmują znaczne obszary Polski objęte zlodowaceniami:
bałtyckim
,
środkowopolskim
i
krakowskim
. Zbudowane są głównie z materiału
gliniastego
(ilasto-piaszczystego), zawierającego w sobie dość liczne, bezładnie rozrzucone
głazy
.
Glina zwałowa
pokrywa teren warstwą o grubości od kilku do kilkudziesięciu metrów. Składa się na nią materiał, wmarznięty niegdyś w
lodowiec
, który po stopieniu lodu został osadzony na skałach podłoża. Niekiedy zawartość materiału piaszczystego w morenie lub sposób jej osadzenia powoduje, że pozostały po ustąpieniu lodowca materiał stanowią nieuwarstwione
piaski
z głazami - piaski zwałowe[1].
Młodsza morena denna
Młode wysoczyzny morenowe zajmują rozległe obszary w zasięgu
zlodowacenia bałtyckiego
, przy czym w miarę posuwania się ku południowi są one coraz starsze[1].
Ze względu na to, że ilość materiału morenowego w lodowcu nie była równomiernie rozłożona, młoda wysoczyzną morenowa nie ma powierzchni zupełnie płaskiej. Charakteryzuje ją niewielkie, nieregularne wzniesienia i zagłębienia. Zagłębienia te nie posiadają odpływu i wypełnione są często przez
oczka polodowcowe
, a czasem stanowią
bagna
lub podmokłe łąki. Znaczna część tych zagłębień powstała przez wytopienie się płatów i brył
martwego lodu
, pozostałych tu pod powierzchnią gruntu bezpośrednio po ustąpieniu lodowca.
Deniwelacje
tych form na powierzchni wysoczyzny są na ogół niewielkie, rzędu kilku metrów. Rzadziej spotyka się tu również większe
jeziora
[1].
Obok tego najczęstszego typu powierzchni występują też typy inne, rzadsze, powstałe w specyficznych warunkach topnienia lodowca. Należą do nich np. powierzchnie bardziej pagórkowate, o większych
deniwelacjach
, charakterystyczne dla obszarów, gdzie przy topnieniu lodowca powstawało dużo
martwego lodu
oraz pola
drumlinowe
[1].
W bezpośrednim sąsiedztwie
pradolin
i w strefie pobrzeża morskiego powierzchnia młodszej wysoczyzny bywa wygładzona i stosunkowo mniej urozmaicona niż na wysoczyznach wyżej położonych. Przyczyną tego jest zrównanie przez wody roztopowe lodowca jeszcze przed wyżłobieniem pradolin, albo przez wody
Bałtyku
, gdy po ustąpieniu
lądolodu
poziom morza był wyższy niż obecnie. Z biegiem czasu obszary moreny dennej ulegają rozcięciu i rozczłonkowaniu przez wody płynące, które siecią
dolin rzecznych
coraz głębiej wkraczają na jej obszar[1].
Starsza morena denna
Starsze wysoczyzny morenowe zajmują rozległe przestrzenie w południowej
Wielkopolsce
, na
Mazowszu
i na
Podlasiu
, stanowiąc w tych okolicach dominujący typ krajobrazu[1].
Wiążą się one z utworami starszych zlodowaceń (
środkowopolskiego
i
krakowskiego
). Materiał, z którego są one w większości zbudowane, (
glina zwałowa
, lub piaski zwałowe) jest ten sam co w przypadku młodszej moreny dennej. Jednakże powierzchniowa ich warstwa w miarę posuwania się ku południowi zawiera coraz mniej substancji
ilastych
, które najłatwiej ulegają wypłukaniu przez wody, natomiast zwiększa się w niej zawartość
piasków
i materiału grubszego[1].
Pierwotna rzeźba obszarów starych moren dennych w Polsce, jaka istniała bezpośrednio po ustąpieniu lodowca, została już rozmyta i rozczłonkowana przez działalność wód i inne czynniki. W krajobrazie dominują rozległe, wygładzone płaszczyzny zboczy, opadające łagodnie w różnych kierunkach ku rysującej się mniej lub bardziej wyraźnie sieci linii odpływowych.
Jeziora polodowcowe
i
rynny
uległy już zasypaniu i zatarciu. Natomiast formy zbudowane z materiału grubszego, który wodzie trudniej jest unieść, zachowały się zupełnie nieźle (
ozy
,
moreny czołowe
)[1].
Na obszarach Polski środkowej dość często spotyka się zagłębienia i maleńkie jeziorka, przypominające
oczka polodowcowe
. Wiążą się one ze specyficznymi warunkami klimatycznymi, jakie panowały w czasie
zlodowacenia bałtyckiego
, w tej strefie, będącej wtedy
tundrą
na przedpolu
lądolodu
. Na starszych wysoczyznach morenowych, położonych na wschód od obszarów piaszczystych, spotyka się także
wydmy śródlądowe
[1].
Zrównane i obniżone moreny denne
Obszary tego rodzaju występują w Polsce w postaci pasów o szerokości do 30 km, ciągnących się z przerwami po obu stronach
pradolin
, a zwłaszcza
Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej
oraz doliny
Wisły
między ujściami
Wieprza
i
Bugo
-
Narwi
[1].
Materiał, z którego są zbudowane wysoczyzny na tych obszarach jest charakterystyczny dla moren dennych. Przyczyną odmienności krajobrazu jest fakt, że w okresie topnienia i cofania się
lodowca
płynęły po niej wody roztopowe wraz z wodami rzek przedpola lodowca obniżając i wyrównując jej powierzchnię, dopóki nie wyżłobiły sobie niżej leżącej i węższej
pradoliny
[1].
Obszary te stanowią przeważnie
równiny
, lekko tylko nachylone w jednym kierunku i bardziej płaskie niż starsze moreny denne. Na ich powierzchni spotyka się niekiedy podmokłości, a także
wydmy śródlądowe
, które przywędrowały tu z obszarów piaszczystych
teras
pradolinnych. Obniżenie powierzchni spowodowało także, że w niektórych miejscach ukazują się w terenie utwory starsze, zalegające głębiej, np.
iły
[1].
Przypisy
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 Marcinkiewicz Andrzej red. Atlas form i typów rzeźby terenu Polski. Zarząd Topograficzny Sztabu Generalnego. Warszawa 1960
Zobacz też