Problematyka aksjologiczna przewija się przez całą europejską myśl filozoficzną od Sokratesa po XXI wiek. Termin "wartość" pochodzi od słowa być wartościowym, mieć znaczenie (valor od valere) i wszedł do słownika pod koniec XIX wieku. Do tego momentu filozofowie posługiwali się pojęciem "dobro". Na początku "wartość" była określeniem, którym posługiwano się w życiu codziennym.
Co to jest wartość? Próbując odpowiedzieć na to pytanie przytoczę definicje kilku filozofów i socjologów.
Według Stanisława Kowalczyka: "wartością jest to, co jest przedmiotem pożądania, co jest upragnione przez człowieka, co jest celem jego zabiegów". Józef Maria Bocheński uważa, że: "to dzięki czemu dany przedmiot jest wartościowy, nazywa się wartością".
Z kolei Henryk Świda napisał, że "wartością jest to, co uruchamia ludzką motywację. Może to być przedmiot gody pożądania, zasługujący na akceptację". Na koniec cytuję za "Słownikiem języka polskiego" definicję: wartość - to, ile coś jest warte pod względem materialnym. Cecha jakiejś rzeczy dająca się wyrazić równoważnikiem pieniężnym lub innym środkiem płatniczym."
Ciekawego pogrupowania wartości dokonała Maria Misztal. Według niej definicje wartości dzielimy na:
kulturowe.
Definicje psychologiczne określają wartości jako:
- element systemu przekonań jednostki o charakterze nienormatywnym bądź normatywnym,
- przekonanie innych ludzi na temat stanu psychicznego, fizycznego lub działań jednostki uważanych za godne pożądania,
- przedmiot, który zaspokaja potrzeby jednostki,
- obserwowalne zachowania jednostki.
Definicje socjologiczne traktują wartości jako:
- przedmioty lub przekonania o nienormatywnym charakterze, determinujące podobne przeżycia psychiczne i działania jednostek jako grup społecznych,
- przekonania rozpowszechnione w grupie, określające godne pożądania sądy i zachowania jej członków,
- przekonania określające godne pożądania cechy poszczególnych grup społecznych lub społeczeństwa jako całości.
Definicje kulturowe ujmują wartości jako:
- powszechnie pożądane w danym społeczeństwie przedmioty o symbolicznym lub niesymbolicznym znaczeniu,
- powszechnie akceptowane sądy egzystencjalno-normatywne,
- rozpowszechnione w danym społeczeństwie przekonania, określające godne pożądania sądy i zachowania jego członków,
- przekonania na temat systemu wartości i norm, uważanego za godny pożądania dla danego społeczeństwa.
Jedną z ważniejszych spraw w zagadnieniu wartości jest kwestia subiektywizmu i obiektywizmu wartości.
Koncepcja subiektywistyczna
Protagoras wyznawał zasadę, że o wartości rzeczy decyduje nie rzeczywistość, ale człowiek i jego subiektywne uczucie. Zgodnie z tą koncepcją nie ma wartości samych w sobie, a więc istniejących obiektywnie. Pojawiają się one jako rezultat naszych subiektywnych doznań (percepcji, odczuć) i są uzależnione od odniesienia się do kogoś lub czegoś. Wartości są więc zmienne, zależne od czasu, miejsca i okoliczności oraz od tego, kto się do nich odnosi i w nich uczestniczy. Wartości są zatem subiektywnym zjawiskiem świadomości człowieka tzn., że poza jego świadomością nie istnieją i nie mają sensu.
Koncepcja obiektywistyczna
Przedstawicielem obiektywistycznej koncepcji wartości był Arystoteles. Uważał on, że wartości istnieją , niezależnie od tego, jak oceniają je ludzie, niezależnie od ich upodobań i zainteresowań. Wartościom przysługuje charakter absolutny i autonomiczny. Przykładem tego rodzaju wartości są: prawda, dobro, piękno, sprawiedliwość. Ludzie w swoim postępowaniu starają się je urzeczywistniać i uczestniczyć w nich, ale niczego w nich nie zmieniają. Takie ujęcie jest dowodem na pojmowanie wartości jako dobra samego w sobie.
Zgodnie z badaniami filozofów i socjologów rozróżniamy kilka kategorii wartości. I tak Eduard Spranger wyodrębnia wartości: teoretyczne, estetyczne, społeczne, polityczne, ekonomiczne, religijne. Andrea Folkierska rozróżnia wartości: intelektualne, estetyczne, socjocentryczne, allocentryczne, prestiżowe, materialne, przyjemnościowe, emocjonalne, perfekcjonistyczne.
Mówimy także o wartościach: natury i kultury, rzeczy i osób, osobistych i społecznych, ostatecznych i instrumentalnych, materialnych i duchowych, a także pozytywnych i negatywnych. Ciekawą hierarchię wartości podaje Max Scheller. Według niego wartościami najniższymi są wartości hedonistyczne , czyli przyjemnościowe. Wyżej stoją wartości utylitarne, to znaczy użytecznościowe, potem są wartości witalne związane z biologią . Następnie umieścił wartości duchowe (kulturowe), do nich zaliczył : wartości estetyczne, prawne, poznawcze. Na samym szczycie piramidy Scheller umieścił wartości religijne.
Obserwując nasze funkcjonowanie dochodzimy do wniosku, że wartości to nie tylko świat ludzkich odczuć i doznań. Jeśli coś zaspokaja nasze oczekiwania to dlatego, że w przedmiotach odnajdujemy to, co nam służy, wspomaga, jest potrzebne. Pojęcie wartości zakłada istnienie elementu "dynamicznego" w postaci określonego pragnienia. Posiada jednocześnie wymiar "statyczny" (społeczny, tradycyjny) - a nawet podobny u wszystkich ludzi ich odbiór.
Warto tutaj wspomnieć o funkcjach jakie spełniają wartości. Jest to:
1. Regulowanie zaspokajania potrzeb. Potrzeby określają to, co jest ważne dla życia i prawidłowego funkcjonowania jednostki. Wartości natomiast określają potrzeby i wyznaczają sposób ich zaspokajania. Ponadto wartości umożliwiają jednostce podejmowanie decyzji, które potrzeby i w jakiej kolejności mają być zaspokajane.
2. Wpływanie na wybór odległych celów i sposobów ich realizacji, czyli na plany życiowe jednostki.
3. Wpływanie na samoocenę jednostki, na przykład ocenę swojego wyglądu, zdolności, relacji między ludźmi. Wartości wpływają na ocenę wyników własnych działań a w efekcie na zadowolenie lub niezadowolenie z uzyskiwanych osiągnięć.
Świat , w którym żyjemy, jest światem wartości, życie samo w sobie jest procesem realizowania określonych wartości. Człowiek nie może od wartości uciec - jest na nie skazany. Wybór wartości i zakres ich realizacji świadczy o tym co dla danego człowieka jest ważne. Człowiek jest ukierunkowany na świat wartości: dostrzega je, rozpoznaje, klasyfikuje, realizuje. Całe jego życie jest nieustannym wartościowaniem. Współczesne badania z zakresu psychofizjologii dowodzą , że w mózgu zlokalizowane są niezależne ośrodki wartościowania pozytywnego i negatywnego. Są to ośrodki przyjemności - nagrody i przykrości - kary. Źródeł wartościowania nie należy szukać tylko wśród czynników społecznych czy kulturowych, ale również w naturze człowieka. Ludzie są skłonni wartościować wszystko, ale istnieją czynniki, które utrudniają wartościowanie. Czynnikami utrudniającymi są: