Żmij Gorynycz autorstwa Wiktora Wasniecowa .

Żmij – skrzydlata gadzia postać z wierzeń dawnych Słowian . Stanowi prastare, ogólnoindoeuropejskie wyobrażenie uosabiającego siły chaosu smoczego antagonisty Gromowładcy (u Słowian Peruna ), związanego ze sferą chtoniczną i wodami. Miał rozpościerać się u stóp Drzewa Kosmicznego , pilnując wejścia do Wyraju wężowego (czyli prawdopodobnie Nawii ). Według części badaczy wierzeń słowiańskich Żmij stanowi zoomorficzne wcielenie władcy zaświatów Welesa .

Żmij w mitologii słowiańskiej

Żmij znany był na obszarze całej Słowiańszczyzny, najpełniejsze podania zachowały się u Słowian wschodnich i południowych .

W wierzeniach Słowian wschodnich Żmij był postacią przychylną ludziom. Opiekował się wodami i zasiewami, toczył walkę ze smokami powietrznymi. Postać Żmija kojarzono z ognistymi zjawiskami na niebie ( kometami i meteorami ). Żmij pojawiał się pod postacią ptaka (najczęściej koguta, żurawia lub orła), bądź jako człowiek z małymi skrzydełkami pod ramionami, wężowym ogonem lub ciałem pokrytym łuskami. W południowosłowiańskim folklorze Żmij wchodził w związki z kobietami, z których rodzili się synowie o nadzwyczajnej sile i zdolnościach, walczący z potworami zagrażającymi ojczystej ziemi.

Na wschodniej Słowiańszczyźnie Żmij przetrwał jako demon opiekuńczy, bądź pod postacią rozmaitych złowrogich węży lub smoków, z którymi walczyli bohaterowie, np. Alosza Popowicz .

Imię Żmija zachowało się w nazewnictwie miejscowym, jak Żmigród w Polsce czy Żmiejowe Grody i Żmijowe Wały na Rusi, wybudowanych przez książąt ruskich na stepach obecnej Ukrainy , dla ochrony ziem ruskich przed koczownikami .

Etymologia

W języku staropolskim występował zarówno wyraz "smok" (w języku prasłowiańskim wyraz miał postać *smokъ i oznaczał "jakąś istotę mityczną") jak i "żmij/żmija". Początkowo wyraz ten występował w dwu formach rodzajowych, tzn. obok rodzaju żeńskiego żmija , występował także rodzaj męski żmij. Warto dodać, że zarówno w języku prasłowiańskim, jak i w pozostałych językach słowiańskich na początku tych wyrazów występowało "z", a nie "ż" jak obecnie. Zmiana zmij(a) > żmij(a) dokonała się na zasadzie hiperpoprawności , ponieważ wymowę zmij(a) traktowano jako niepoprawną (jak np. zaba), poprawiono ją na żmij(a), czyli jak żaba. Wyrazy prasłowiańskie *zmьjь i *zmьja są etymologicznie pokrewne słowu ziemia (i stąd nagłosowe z-); można je zatem odczytywać jako stworzenia, istoty, gady ziemne, żyjące na ziemi^[1]. Podobnie jak w języku polskim tak i w prasłowiańskim różnicom znaczeniowym towarzyszyły różnice formalne: *zmьjь to "mityczny stwór w postaci skrzydlatego węża, smok", a *zmьja to " wąż, żmija". W języku polskim forma rodzaju męskiego wyszła z użycia i została zastąpiona słowem "smok" (podobnie jak w czeskim , gdzie jednak ostatecznie "smoka/zmoka" wyparła forma "drak" pochodząca od greckiego drakon/δράκων i następnie łacińskiego Draco) a forma rodzaju żeńskiego zachowała się dla gatunku gada z rodziny żmijowatych , w podrzędzie węży . W części języków słowiańskich stara forma została jednak zachowana, "smok" to w chorwackim zmej, rosyjskim змей (również w znaczeniu "wąż", a smok to też дракон), w serbskim змај , w słoweńskim zmaj, w ukraińskim змій. W tradycji bułgarskiej natomiast zmej i smok (змей, смок) to spokrewnione, ale jednak dwie różne istoty^[2]

Żmij Piastowski w godle księstwa czerskiego	Herb Nowego Żmigrodu	Walka carewicza Iwana ze Żmijem - Wiktor Wasniecow .	Dobrynia Nikitycz i Żmij - Iwan Bilibin
" Dobrynia Nikitycz zabijający Żmija - Iwan Bilibin

Zobacz też

• mitologia Słowian

Bibliografia

• Jerzy Strzelczyk: Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian. Poznań: Rebis, 2007. . 
• Andrzej Szyjewski: Religia Słowian. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2004. . 

Przypisy