Żeń-szeń
Żeń-szeń | Gatunek leczniczy |
Żeń-szeń właściwy (Panax ginseng C.A. Meyer), nazywany także ginsengiem lub wszechlekiem –
gatunek
reliktowej
byliny
z rodziny
araliowatych
. Dziko występuje w północno-wschodnich
Chinach
, na północy
Półwyspu Koreańskiego
, w
Japonii
i wschodniej części
Rosji
(
Kraj Nadmorski
i zlewnia rzeki Ussuri). Nazwa rośliny na Zachodzie pochodzi od chińskiej nazwy "rénshēn" (人蔘) oznaczającej "człowieka-korzeń", co nawiązuje do kształtu kłącza. W większości języków europejskich żeń-szeń jest określany jako "ginseng" –
łacińską transkrypcją
chińskiej nazwy ustanowioną przez europejskich
misjonarzy
, którzy badali chińską medycynę i ziołolecznictwo. Polska nazwa "żeń-szeń" została
zapożyczona z rosyjskiego
i stąd bierze się głoska "ń", nie występująca zarówno w nazwie łacińskiej, jak i w oryginale. Morfologia- Pokrój
- Bardzo zmienny, uzależniony od wieku rośliny.
-
Łodyga
- Rośliny starsze niż 2-letnie oprócz przyziemniej rozety tworzą nagą, obłą łodygę, wewnątrz pustą, o wysokości około 50 cm, na której w górnej części tworzy jeden pięciolistny
okółek
.
-
Liście
- W pierwszym roku roślina tworzy tylko jeden trójpalczasty liść, którego ogonek pełni funkcję łodygi (ogonek jest "pełny") i nie przekracza 8 cm wysokości, listki osiągają 12 cm. W następnych latach tworzy się jeden pięciopalczasty liść. Dopiero ok. 10 roku życia roślina zaczyna tworzyć przyziemną rozetę o większej ilości liści (w warunkach naturalnych).
-
Kwiaty
- Zebrane w
baldach złożony
o 15-20 drobnych seledynowych lub białoróżowych, obupłciowych kwiatach.
Pręcików
5 i jeden dwuszyjkowy słupek, zalążnia dwukomorowa.
-
Owoc
- Jagodokształtny, jaskrawoczerwony
pestkowiec
, zawierający najczęściej po dwa zrośnięte nasiona. Mają one średnicę 4-6 mm. i tarczowaty kształt. Dojrzałe nasiona znajdują się w białej twardej pestce, zawierające mały, niedojrzały zarodek rozrastający się do formy dojrzałej dopiero po opadnięciu owoców. Z tym wiąże się bardzo długi okres kiełkowania, który obejmując
stratyfikację
ciepłą (dojrzewanie zarodka) i zimną, trwa w sumie od 18 do 22 miesięcy.
-
Korzeń
- Palowe
kłącze
, słabo rozgałęzione, o małej ilości korzeni, w kolorze białopopielatym lub jasnokremowym. Na kłączu rozwijają się liczne pączki śpiące i jeden zimujący, którego formowanie trwa dwa sezony wegetacyjne. Jego uszkodzenie lub zamarcie (w warunkach naturalnych) może spowodować tzw. "sen" rośliny, trwający nawet 20 lat, po czym wznawia ono normalny wzrost. (Normalnie u rośliny tracącej stożek wzrostu, w tym samym sezonie lub najdalej następnym rozwijają się pąki śpiące.)
Inne gatunki- Żeń-szeń pięciolistny (P. quinquefolium
L.
) – odkryty w 1718 r. przez francuskiego misjonarza Laffitaux, działającego wśród Irokezów i Indian Sju w Quebecu w Kanadzie. (Od jak dawna znany był Indianom nie wiadomo.) Następnie znaleziono ten gatunek w Nowej Anglii i innych częściach Ameryki, co doprowadziło do "gorączki żeń-szeniowej" i o mało nie doprowadziło do całkowitego wytrzebienia gatunku. Dzisiaj jest uprawiany obok żeń-szenia właściwego.
- Żeń-szeń trójlistny (P. trifolius
L.
) – gatunek ameryński.
- Żeń-szeń japoński (P. japonicus C.A. Meyer) – gatunek japoński.
- Panax pseudo-ginseng Wall. – gatunek występujący w północnych Chinach i obecnej Korei Północnej (?).
- Panax bipinnatifidus Seem. – gatunek północnochiński.
Wszystkie działają podobne do żeń-szenia właściwego, ale mają mniejszą zawartość substancji aktywnych. Cieniowanie pola żeń-szenia Zastosowanie-
Roślina lecznicza
:
- Korzenie cenione w lecznictwie chińskim już 4000 lat temu. Trzeba jednak zaznaczyć, że twierdzenia o różnych pozytywnych działaniach żeń-szenia na organizm ludzki są w rzeczywistości niepewne, gdyż istnieje pokaźna grupa badań[], które takim właściwościom żeń-szenia zaprzeczają. Mimo wszystko jest on rozpowszechniony w rozmaitych preparatach, a to z tego względu, że poważne skutki uboczne jego przyjmowania należą do rzadkości i jest dobrze tolerowany przez większość ludzi. Według tradycji chińskiej roślina może być stosowana tylko w chłodnych miesiącach (okres zimowy).
- Roślina kosmetyczna:
- Wyciąg z korzenia dodawany jest do kosmetyków różnego typu z racji jego rzekomych właściwości odmładzających[3]
Przypisywane żeń-szeniowi właściwości: - Dodaje energii, skraca czas reakcji, poprawia umiejętność koncentracji i zapamiętywania[4],
- Poprawia funkcjonowanie
układu immunologicznego
,
- Podnosi witalność w średnim i starszym wieku,
- Zwiększa odporność na stres,
- Obniża poziom
glukozy
we krwi (ważne przy wadliwej tolerancji cukru),
- Pomaga w redukcji nadwagi,
- Posiada właściwości
antyoksydacyjne
,
- Wykazuje działanie przeciwnowotworowe[5].
Uprawa- Historia uprawy
- Pierwsze próby uprawy żeń-szenia właściwego podjęto już w latach osiemdziesiątych XIX w. na naturalnych terenach występowania rośliny w pn.
Korei
i
Mandżurii
. W Rosji w
1910
r. pierwszą, ok. 1
hektarową
plantację
założył niejaki Jankowski w Kraju Nadmorskim. Przetrwała ona do końca rewolucji na Dalekim Wschodzie (
1922
r.). Na początku lat trzydziestych w Związku Radzieckim rozpoczęto hodowlę doświadczalną i przemysłową na terenach rezerwatów "Suputinski" i "Kiedrowa Pad", gdzie naturalnie występuje żeń-szeń. Przełom w agrotechnice nastąpił na początku lat sześćdziesiątych poprzedniego stulecia, kiedy opanowano agrotechnikę i dodatkowo wprowadzono do uprawy amerykański żeń-szeń pięciolistny, który okazał się łatwiejszy w hodowli i mniej wybredny, choć zawiera mniej substancji aktywnych. W tym samym czasie opanowano hodowlę żeń-szenia japońskiego w
Japonii
.
- Wymagania
- Uprawa rośliny jest dość trudna ze względu na jej wymagania. Lubi ona
gleby żyzne
,
próchniczne
, ale przepuszczalne o
odczynie lekko kwaśnym
. Ponieważ nie znosi bezpośredniego nasłonecznienia musi być sztucznie cieniowana (patrz zdjęcie). Żeń-szeń właściwy wytrzymuje temp. do -43 °C, ale nie znosi zim z ociepleniami i opadami deszczu w okresie spoczynku, co powoduje konieczność zabezpieczania roślin w okresie zimowym przed nadmiarem wilgoci.
- Sposób uprawy
- W warunkach naturalnych masa korzeni roślin 1-3-letnich wynosi ok. 1 g, a 20-letnich od 20 do 30 g. Na plantacjach masa korzeni dwuletnich waha się od 3 do 7 g, a 5-6-letnich od 30 do 60 g. Korzenie żeń-szenia pięciolistnego pozyskuje się z plantacji w wieku 4-6-letnich, a żeń-szenia właściwego w wieku 6-8 lat. Korzenie pozyskuje się
jesienią
, gdy osiągają ok. 15 cm długości i średnicę 2 cm. Dawniej korzenie konserwowano głównie przez suszenie. Obecnie korzenie sterylizuje się parą wodną o temp. 120-130 °C przez ok. dwie godziny, a następnie suszy. W wyniku tego otrzymuje się surowiec, który posiada lśniącą, czerwoną powierzchnię i nazywany jest 'giseng czerwony", w przeciwieństwie do 'ginsegu białego', który otrzymuje się z okorowanych korzeni, poddanych działaniu dwutlenku siarki i wysuszeniu w temp. ok. 100 °C.
Ciekawostki- Historia: Pierwsze wzmianki pisane pochodzą z I w. p.n.e., z dzieła "Korzenie i zioła Shennonga" (神农本草经
pinyin
: Shen Nong Ben Cao Jing), przypisywanego legendarnemu władcy Chin,
Shennongowi
.
- Europa poznała suche korzenie żeń-szenia w roku 1610, kiedy po raz pierwszy zostały przywiezione przez holenderskich kupców z Japonii. Sto lat później nalewkę z żeń-szenia, pod nazwą "pentao" stosowano na dworze Ludwika XIV by wyleczyć go z niemocy płciowej.
- W dziewiętnastym wieku wartość suchego korzenia żeń-szenia osiemnastokrotnie przekraczała wartość złota.
- Dziś znane są rosnące na stanowiskach naturalnych stuletnie rośliny (pod całkowitą ochroną). Największy korzeń znaleziono w Chinach w roku 1905, podczas budowy kolei do Suzhou. Jego waga wynosiła 600 g, a wiek na podstawie śladów liściowych po rozetkach na kłączu oceniono na dwieście lat. Do dziś jest on muzealnym eksponatem.
- Żeń-szeń jest często składnikiem produktów energetycznych.
Przypisy
Inne hasła zawierające informacje o "Żeń-szeń":
Zioła
...
Ślina
...
Korzeń
...
Żeń-szeń
Żeń-szeń właściwy
Systematyka
Domena
:
eukarionty
Królestwo
:
rośliny
Klad
:
rośliny naczyniowe
Klad
:
Euphyllophyta
Klad
:
rośliny nasienne
Klasa
:
okrytonasienne
Klad
:
klad astrowych
Rząd
:
selerowce
Rodzina
:
araliowate
Rodzaj
:
wszechlek
Nazwa systematyczna
Panax ginseng C.A. Meyer 1843Bull. Phys.-Math. Acad. ...
Polskie transkrypcje języka chińskiego
...
Lista roślin leczniczych
...
kniaź
...
Jan Brzechwa
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Żeń-szeń":
044. Tworzenie nowych słów. Die Wortbildung, część 1 (plansza 5)
...
|