Ślina ( łac. ) – wodnista (i najczęściej lekko spieniona ) ciecz znajdująca się w jamie ustnej człowieka i wielu innych zwierząt . Jest wydzieliną dużych i małych gruczołów ślinowych, nazywanych śliniankami i jest to ślina właściwa. Płyn znajdujący się w jamie ustnej nazywamy śliną mieszaną, gdyż zawiera również płyn dziąsłowy, resztki pokarmowe, złuszczony nabłonek , leukocyty oraz bakterie wraz z ich metabolitami . Ślina pełni wiele różnych i ważnych funkcji. Rozpoczyna, ułatwia lub po prostu umożliwia wiele procesów takich jak: wstępne trawienie pokarmu , połykanie , nawilżanie jamy ustnej, artykulację dźwięków , ochronę organizmu przed patogenami i pasożytami , regenerację i wiele innych, specyficznych dla danego gatunku.

Ślina w świecie zwierząt

Wiele gatunków zwierząt wykształciło w toku ewolucji różne specyficzne sposoby użycia swojej śliny. Najpopularniejszym przykładem są kobry , żmije i sporo innych gatunków jadowitych produkujących ślinę zawierającą jad , którym obezwładniają swoją ofiarę podczas polowania. Natomiast niektóre jerzyki lepią swoje gniazda przy użyciu śliny. Również stawonogi mają nietypową ślinę – pewne pająki i gąsienice produkują swoje nici używając do tego gruczołów ślinowych. Kolejnym przykładem są pijawki , w ślinie których możemy znaleźć wiele antykoagulantów (np. hirudyna ), środków przeciwzapalnych i znieczulających^[1]. Podobnie samica komara po przekłuciu skóry wstrzykuje kropelkę śliny, która zawiera związek podrażniający skórę (może również doprowadzić do reakcji alergicznej ) i zapobiegający krzepnięciu krwi .

Ślina człowieka

Właściwości fizyczne i chemiczne

• przejrzystość: przejrzysta/lekko mętna (w zależności od składu i obecności bąbelków powietrza)
• barwa: brak (bezbarwna, przezroczysta)
• ciężar właściwy: 1,002–1,12 g / ml (zależny od aktualnego składu)
• pH: 6,8–7,2^[2]
• osmolalność: zazwyczaj niższa niż osocza, zależy od aktywności wydzielniczej (przy maksymalnym wydzielaniu staje się izotoniczna)^[3]
• lepkość: w prostym badaniu wiskozymetrem Ostwalda (25 °C) ślina ma tylko nieznacznie większą lepkość (1 cP = 1·10⁻³ Pa·s^[4]) niż woda (0,89·10⁻³ Pa·s^[5]), jednak ślina jako płyn nienewtonowski ^[4] nie ma stałego współczynnika lepkości i zależy on od szybkości ścinania (gradientu prędkości): spada on z 400 P (40 Pa·s) do 0,1 P (1·10⁻² Pa·s) w zakresie szybkości ścinania od 2,5·10⁻³ do 10 Hz^[4] (25 °C).

Podział ze względu na zawartość mucyn

• ślina surowicza – produkowana przez gruczoły zbudowane głównie z komórek surowiczych (np. ślinianki przyuszne i gruczoły językowe tylne Ebnera ) – zawierającą enzym amylazę ślinową (dawniej zwaną ptialiną) rozpoczynający trawienie wielocukrów; produkowana głównie przez ślinianki przyuszne (z wyjątkiem mięsożernych),
• ślina śluzowa – produkowana przez gruczoły o przewadze komórek śluzowych (gruczoły językowe tylne, migdałkowe i podniebienne) – dzięki mucynie jest gęsta, lepka i ułatwia połykanie pokarmu (patrz → funkcje mucyny w sekcji związki organiczne),
• ślina surowiczo-śluzowa – wydzielina ślinianek podjęzykowych, podżuchwowych oraz gruczołów wargowych, policzkowych, trzonowych i przednich języka.

Skład śliny mieszanej fizjologicznej

Wymiana jonów sodu i potasu w komórkach wydzielniczych ślinianek

Skład śliny jest raczej zmienny osobniczo (zależy od wieku i płci: u mężczyzn zawartość sodu, wapnia i fosforu jest większa a po wysiłku fizycznym następuje znaczny wzrost stężenia jonów, szczególnie sodu^[3]) ale średnio ok. 99,5% śliny stanowi woda , w skład pozostałej części (0,5%) wchodzą związki nieorganiczne (0,2%), organiczne (0,3%) oraz martwe i żywe komórki :

związki nieorganiczne

• Ca2+
• Mg2+
• Na+
• K+
• Cl−
• ortofosforany (H₂PO₄⁻, HPO₄²⁻, PO₄³⁻) – tworzą roztwór buforowy
• węglany (HCO₃⁻, CO₃²⁻) – również tworzą roztwór buforowy
• cytryniany (C₆H₇O₇⁻, C₆H₆O₇²⁻, C₆H₅O₇³⁻)
• jony rodankowe (SCN⁻) – pełnią funkcję bakteriobójczą

związki organiczne

Niemiecki pasek testowy DrugCheck^TM umożliwiający wykrywanie 6 różnych leków w ślinie

• białka :
  • interferon
  • laktoferyna – chelatuje jony żelaza hamując rozwój bakterii, dla których ten pierwiastek jest niezbędny do rozwoju
  • mucyna (np. sialomucyna, sulfomucyna) – rodzina białek w znacznym stopniu zglikowanych; nadaje ślinie gęstość i lepkość, ułatwia połykanie pokarmu, przedłuża czas działania amylazy ślinowej, zlepia bakterie (ułatwia ich fagocytozę ), oblepia zęby tworząc nabytą osłonkę zębową (chroni szkliwo przed działaniem kwasów i bierze udział w remineralizacji)
  • substancje grupowe krwi ( antygeny grupowe) – dzięki nich u większości ludzi można określić grupę krwi wnioskując z badania śliny
  • albuminy
  • γ-globuliny – w tym immunoglobuliny IgA (syntetyzowana bezpośrednio w śliniankach) oraz śladowe ilości IgG i IgM ^[6]:26
  • system enzymów peroksydazy śliny (sialoperoksydazy) – utlenia (wobec H2O2 ) tiocyjanian (SCN⁻) do bakteriobójczego podcyjonitu (OSCN⁻) w środowisku obojętnym lub do kwasu podcyjanowego (HOSCN) w środowisku kwaśnym, hamujące glikolizę bakterii^[6]:37
  • lizozym (muramidaza) – enzym , najlepiej poznany składnik śliny o działaniu bakteriobójczym, powoduje lizę bakterii G(+) przez rozkład ich ścian komórkowych , wytwarzany głównie przez półksiężyce surowicze
  • białko PRP (proline rich protein)^[7], np. IB5 łączącą się z polifenolami takimi jak taniny ^[8]
  • laktoperoksydaza – pełni funkcję bakteriobójczą
  • enzymy trawienne :
    • amylaza ślinowa – rozkłada skrobię na maltozę i dekstrynę
    • α-D-glukozydaza
    • maltaza – rozkłada maltozę na glukozę
    • lipaza językowa
  • histatyny i defensyny – poli peptydy , zaburzają metabolizm bakterii i grzybów
  • polipeptydy o dużej zawartości histydyny – bakteriostatyczne i bakteriobójcze dla S. mutans i C. albicans
  • czynniki wzrostu (nabłonkowy czynnik wzrostu (EGF) i czynnik wzrostu nerwów (NGF))
  • opiorfina – endogenna substancja przeciwbólowa^[9]
• substancje niebiałkowe (występują w znikomych ilościach):
  • mocznik
  • kwas moczowy
  • aminokwasy
  • kreatynina
  • węglowodany , np. glukoza
  • lipidy , cholesterol
  • kortykosterydy (pochodzą z wydzieliny ślinianek przyusznych)

komórki

• złuszczone komórki nabłonka jamy ustnej ( nabłonek wielowarstwowy płaski)
• leukocyty
• bakterie

Funkcje śliny

fizjologiczne

1. trawienna – dzięki mucynom ułatwia formowanie kęsa pokarmowego, zlepia pokarm, nadaje mu śliskość, ułatwia połykanie zaś amylaza wstępnie trawi węglowodany,
2. immunologiczna – stałe obmywanie błony śluzowej, zębów oraz kieszonek dziąsłowych oczyszcza je z resztek pokarmu utrudniając zasiedlenie się grzybom oraz bakteriom (działanie przeciwpróchnicze), zaś immunoglobuliny IgA , IgG i IgM oraz lizozym , laktoferyna , peroksydaza i interferon uczestniczą w odpowiedzi na obecne już patogeny,
3. regeneracyjna – dzięki zawartości takich substancji jak EGF i NGF wspomaga i uczestniczy w gojeniu się ran błony śluzowej jamy ustnej,
4. wydalnicza – wraz ze śliną wydzielanych jest wiele substancji takich jak mocznik , kwas moczowy , alkohol , morfinę , jodki , tiocyjanki , hormony , niektóre metale ciężkie ( Hg , Pb , Bi ),
5. resorpcyjna – ślina rozpuszcza i ułatwia wchłanianie niektórych substancji już w jamie ustnej: np. nitrogliceryny , piramidonu ,
6. osmotyczna – suchość błony śluzowej wraz z uczuciem pragnienia są sygnałem do dostarczenia płynów do organizmu (długotrwały brak śliny powoduje zanik tkanek miękkich jamy ustnej i zębów),
7. artykulacyjna – zwilżanie błony śluzowej umożliwia sprawną mowę oraz ruchy warg i języka ,
8. prawdopodobnie bierze również udział w odbieraniu bodźców przede wszystkim smaku (przez rozpuszczanie składników pokarmowych), również wrażeń dotyku , ciepła i zimna,

diagnostyczne

1. naukowcy odkryli zależność pomiędzy przewodnością elektryczną śliny a cyklem menstruacyjnym u kobiet; spadek i najniższa wartość przewodności występowały na 5 dni przed owulacją i korelacja z badaniem USG wynosiła 73,2%^[10],
2. ze względu na fakt, iż przez ślinianki przepływa znaczna ilość krwi, w ślinie, która jest częściowo przesączem osocza , znajdują się substancje przenoszone przez krew takie jak leki , hormony i in.; ich obecność zależy od możliwości pokonania barier jakimi są błona komórkowa oraz rozmiary cząsteczek i różnice osmolalności , pH i in.; w związku z tym można w ślinie diagnozować obecność^[3] etanolu , teofiliny , antypiryny , digoksyny , niektórych hormonów ( testosteron , estriol , progesteron i jego 17-OH pochodna, kortyzol ) ułatwiając badanie i umożliwiając jego nieinwazyjność,

inne/nietypowe

1. ślina zapobiega osadzaniu się pary wodnej na powierzchniach; zdarza się, że nurkowie czy pływacy liżą wewnętrzną stronę szkiełek swoich okularów pływackich czy masek, co zapobiega uciążliwemu parowaniu ich^[11],
2. stosowana jest również przy konserwacji obrazów ( akrylowych ) – lekko poślinione ligniny wałeczki turlane po płótnie usuwają warstewkę kurzu i brudu; nazywa się to "czyszczeniem enzymatycznym" ze względu na dodatkowe trawienie przez enzymy występujące w ślinie lipidów i białek będących często składnikiem owego brudu^[12].

Wydzielanie śliny

Ślinianki:
1. przyuszna, 2. podżuchwowa, 3. podjęzykowa

W organizmie człowieka ślina jest produkowana przez trzy pary dużych ślinianek:

• ślinianki przyuszne
• ślinianki podjęzykowe
• ślinianki podżuchwowe

oraz przez wiele mniejszych gruczołów ślinowych umieszczonych w całej jamie ustnej , do których należą: gruczoły policzkowe, wargowe, podniebienne, językowe i trzonowe. Największy udział w produkcji i wydzielaniu śliny mają ślinianki podżuchwowe (65% obj.), następnie przyusznice (30%) i ślinianki podjęzykowe (5%) oraz małe gruczoły ślinowe (znikomy udział).

W ciągu doby, w zależności od spożywanego pokarmu, ślinianki uchodzące do jamy ustnej produkują średnio 0,75–1,5 l^[13][14] (podawany zakres zależy od źródła) śliny właściwej (brak wydzielania śliny może być objawem kserostomii ). Objętość śliny zależy od wieku i płci. Ślina wydzielana jest w stosunkowo niewielkich ilościach u noworodków, swój szczyt wydzielanie osiąga przed końcem 10 r.ż. i dalej spada z wiekiem^[3]. Ponadto u mężczyzn obserwuje się zwiększone wydzielanie śliny w stosunku do kobiet^[3].

Wydzielanie śliny jest odruchowe, kontrolowane przez autonomiczny układ nerwowy i następuje po zadziałaniu bodźców . Najczęściej dochodzi do jej wydzielania przy podrażnieniu receptorów smakowych przez pokarm ( odruch bezwarunkowy ) ale może również być działaniem bodźców węchowych , wzrokowych , psychicznych (emocje, złość), mechanicznych (tj. żuciowych, jak np. żucie gumy), termoreceptorowych, nocyceptywnych ( odruch warunkowy ) oraz przez stymulację hormonalną lub nerwową (np. zakończenia nerwowe w żołądku)^[15].

Spowodowany przez bodziec sygnał z receptora przekazywany jest włóknami czuciowymi nerwu językowego do rdzenia przedłużonego , do odpowiedniego ośrodka odruchu, stamtąd odśrodkowymi włóknami wydzielniczymi (gałązki nerwu twarzowego lub językowo-gardłowego ), których zakończenia synaptyczne znajdują się na powierzchni komórek wydzielniczych (w częściach wydzielniczych gruczołów) i mioepitelialnych (w przewodach wyprowadzających), powodując wydzielanie śliny^[13].

Włókna przywspółczulne AUN uwalniają ze swych zakończeń synaptycznych acetylocholinę (ACh) i wzmagają wydzielanie śliny surowiczej, o dużej zawartości składników nieorganicznych. Natomiast włókna współczulne AUN , w których mediatorami są noradrenalina (NA) i dopamina (DA), wzmagają wydzielanie śliny śluzowej, skąpej i gęstej.

Wydzielanie śliny może być również farmaceutycznie stymulowane przez środki ślinopędne (zawarte np. w tytoniu , korzeniu żeń-szenia , chrzanie , wawrzynku wilczełyko )^[16] jak i hamowane przez tzw. środki hamujące wydzielanie śliny (np. atropina , opium , substancje zawarte w roślinach takich jak bieluń dziędzierzawa czy lulek )^[17], zarówno naturalne jak i syntetyczne.

Sialometria

Jest to badanie pozwalające zmierzyć ilość i szybkość wydzielania śliny przez ślinianki . Badanie to pomaga w zdiagnozowaniu chorób wydzielania śliny oraz, w przypadku ich wystąpienia, podjęciu decyzji o wprowadzeniu leczenia polegającego na pobudzeniu ślinianek do zwiększonego wydzielania.

W sialometrii stosuje się obecnie trzy metody^[14]:

1. zebranie niestymulowanej śliny w ciągu 5 min.,
2. zebranie śliny stymulowanej przez żucie parafiny w ciągu 5 min.,
3. zebranie śliny przez 2 min. po wcześniejszym 20 sek. pobudzeniu 4% roztworem kwasu cytrynowego.

Prawidłowe wydzielanie śliny jest zmienne osobniczo i wynosi 0,3–0,55 ml/min^[3][14].

Zaburzenia związane ze śliną

1. kserostomia ^[14][18] – jeden z najważniejszych i najpoważniejszych stanów patologicznych czyli suchość błony śluzowej jamy ustnej spowodowana uszkodzeniem ślinianek (ślinianki produkują zbyt mało (<0,1 ml/min.) lub w ogóle nie produkują śliny gdy organizm jest dobrze uwodniony,
2. zespół Sjögrena ^[18] – autoimmunologiczne uszkodzenie komórek ślinianek i gruczołów łzowych charakteryzujące się suchością oczu i śluzówki jamy ustnej z powodu uszkodzenia gruczołów,
3. kamień nazębny – zmniejszenie kwasowości śliny (zmiana odczynu na bardziej zasadowy) skutkuje odkładaniem się tzw. kamienia nazębnego (głównym składnikiem jest fosforan wapnia ), gdyż w takim środowisku rozpuszczalne pierwszo- i drugorzędowe fosforany przechodzą w nierozpuszczalny trzeciorzędowy ortofosforan^[19] i odkładają się w obecnej płytce nazębnej.

Sztuczna ślina

Obecnie stosuje się w leczeniu wiele tzw. substytutów śliny podobnych pod względem fizycznym i chemicznym do ludzkiej śliny. Ich zadaniem jest nawilżenie śluzówki jamy ustnej i powleczenie jej oraz uzupełnienie niedoboru specyficznych składników zawartych w ślinie naturalnej. Znane preparaty to np. Saliva, Salivarex czy Vivo-Dental, dostępne w aptekach bez recepty ^[14], jednak żaden z obecnie stosowanych substytutów nie może w pełni zastępować ludzkiej śliny^[18].

Przypisy

Bibliografia